Қоршаған қолайлы ортаға деген адам мен азаматтың құқығын конституциялық құқықтық тұрғыдан реттеу

 Диссертацияның ғылыми жаңалығы – жұмыс Қазақстан және Халықаралық жаңа заңнамалар нормасы мен адам құқығы саласындағы практиканы салыстарма талдау негізінде жүргізілген қоршаған қолайлы ортаға деген әрбір жанның Конституциялық құқығын жүзеге асырудың формасы мен кепілдігін зерттеу нысаны етіп отырған алғашқы еңбек.

      Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде қоршаған қолайлы ортаға деген мына төмендегі аспектілері анықталады:

Қоршаған қолайлы ортаға деген құқық – ұғымы, мазмұны  мен заңдылық табиғаты зерттеліп, анықтамалары берілді.

Конституциялық құқықтар мен бостандықтар жүйесінде қоршаған қолайлы ортаға деген құқықтың орыны анықталды, олардың өзара байланысы белгіленді.

Әрекеттегі заңнамаларды талдау негізінде қоршаған қолайлы  ортаға деген конституциялық құқықтың механизмдері мен жүзеге асыру формалары  қаралды, қоршаған қолайлы ортаға деген құқықты жүзеге асыруды реттейтін нормативтік-құқықтық актілер зерттелді.

Қоршаған қолайлы ортаға деген конституциялық құқықты жүзеге асыруда қоғамдық бірлестіктердің  рөлі көрсетілді және олардың іс-әрекетіне  позитивтік баға берілді.

Мемлекеттік және Халықаралық  кепілдіктер жүйесі көрсетілді, заңды  кепілдіктердің анықтамасы тұжырымдалды, мұнда конституциялық кепілдік арнайы сипаттама берілді.

Қоршаған қолайлы ортаға деген конституциялық құқық ретінде  соттық қорғау жүргізілетіндігі белгіленді, соттық қорғауға анықтама берілді.

Қоршаған қолайлы ортаға деген құқықты реттейтін нормативтік-құқықтық актілерге комплекстік талдау жүргізілді, адам құқығын қамтамасыз ету саласынла  әрекеттегі заңнаманы, құқық қолдану  іс-әрекеттерін жетілдіру бойынша тұжырымдар мен нұсқаулар даярланды.

Қорғауға ұсынылып отырған тұжырымдар.

Қоршаған қолайлы ортаға деген әркімнің конституциялық құқығы адам өмірінде және жалпы қоғамда  қалыпты экологиялық, экономикалық, әлеуметтік және эстетикалық шарттарын ұстан тұруға ықпал ететін өмірлік қажетті, іргелі құқық болып табылады.

Қоршаған қолайлы ортаға деген құқық үшінші ұрпақ құқығына қатысты болып саналады.

       Осыған байланысты мемлекет заңдық  деңгейде ҚР-ның Коснтитуциясының 31-бабын жүзеге асыру мақсатында қоршаған ортаның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және құру жағын өз міндетіне алуы тиіс.   

Қоршаған қолайлы ортаға деген конституциялық құқық субъективтік құқық болып табылады.

Қоршаған қолайлы ортаға деген құқықты жүзеге асыру күрделі  процессболып табылады, оның тиімділігі тек құқықтық регламентацияға ғана емес, құқықтық сана мен құқықтық мәдениетке де байланысты.

Экологиялық ақпаратқа  деген құқық конституциялық құқық  болып табылады, оны жүзеге асыру  заң шығарушылар үшін толық және заманауи ақпараттың қажеттілігін талап ететді.

Экологиялық құқық бұзылған жағдайда азаматтық денсаулығына және мүлкіне келтірілген шығындардың  орнын толтыруға арналған конституциялық құқық практикада дұрыс жүезеге  асырылмайды, яғни экологиялық шығынды  есептеуге байланысты, компенсациялық өтемақыны төлеудің мүмкін еместігімен байланысты экологиялық шығып келтірген кінәлілерді көрсетудің құқықтың механизмінің жоқтығына байланысиы объективті проблемалар туындайды. Осыған байланысты арнайы экологиялық кодексінің заң қабылдау үшін жаңа аргументтер келтіріледі.

Қоршаған қолайлы ортаға деген құқықты жүзеге асыру механизмінде қоғамдық бірлестіктер тиімді рычаг  болып табылады. Олардың іс-әрекетін мемлекет демеуге тиіс, себебі бұл  реалды күш көптеген әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешуге ықпал ете алады. Экологиялық проблемаларды тиімді және жұмыла шешу мақсатында аймақтық қоғамдық бірлестіктерді құру, қоршаған орта жағдайын жақсартуға байланысты әр түрлі шаралар өткізу көздемді, олардың іс-әрекетік жақсартуға байланысын нұсқаулар ұсынылады.

Қоршаған қолайлы ортаға деген конституциялық құқықты жүзеге асыру механизмінде заңды кепілдіктер  ерекше орын алады, олардың ішінде конституциялық кепілдіктің мәні зор. Олардың негізгі  мақсаты – конституциялық құқықтар мен бостандықтарды өмірге ендіру, оларды қорғау және сақтау.

Құқықтар мен бостандықтарды соттық қорғау-қазіргі жағдайда ерекше өзекті болып отырған конституциялық құқық институты. Азаматтардың экологиялық  құқығын соттық қорғауды жетілдіру  бойынша іс-шаралар түрлері қамтылған. Экологиялық юстицияны құруға байланысты ұсыныстар қолдануда. Қоршаған қолайлы ортаға деген құқықты барынша тиімді жүзеге асыру мақсатында ҚР-да Конституциясының 31-бабын мынадай редакцияда беру ұсынылады: “Әрбір адамның қоршаған қолайлы ортаға деген құқығы бар. Мемлекет әркімнің қоршаған ортаның жай-күйі жөнінде толыққанды ақпарат алуына және оның экологиялық құқығы бұзылып, денсаулығына немесе мүлкіне зардабы тиген жағдайда орын толтыруға кепілдік береді”.

Жұмыстың тәжірибелік  маңызы. Диссертацияның ғылыми маңыздылығы мынада: Зерттеу нәтижесінде конституциялық, экологиялық заңнамаларды жетілдіру, қоршаған қолайлы ортаға деген құқық ұығымы мен мазмұнына аңықтама беру, экологиялық ақпарат, экологиялық зиянның орнын толтыру, осы құқық кепілдігінің жүйесін, соттың қорғауды қамтамасыз ету және т.б. жетілдіру үшін теориялық ережелер реті әзірленді. Адам құқықтары бойынша жұмыстардың адама құқығының жайлы теориясы үшін де, конституциялық құқық үшін де мәні зор, қоршаған қолайлы ортаға деген құқықтың басқа құқықтар мен бостандықтар жүйесіндегі орны анықталды.     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Қоршаған қолайлы ортаға деген  адам мен азаматтың  құқығын  конституциялық  құқықтық тұрғыдан  реттеу.

 

1.1 Қоршаған  қолайлы ортаға деген құқық   ұғымы,                                           мазмұны   және  заңдық табиғаты.

Адамзаттың  қазіргі даму кезеңінде халықаралық  әрі ұлттық деңгейдегі адам құқықтары  мен бостандықтарын белгілеу және жүзеге асыруға байланысты мәселелерде  маңызды үрдістер байқалуда. 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның негізгі құқықтарының бірі қоршаған қолайлы ортаға деген құқығы екенін белгілеп берді.

   Қолайлы қоршаған  ортада өмір сүру әрбір ұрпаққа  тән адамның табиғи, ажырамас  құқығы екенінің конституциялық жағынан танылуы оның кепілдігін, заңдық тұрғыдағы әдістері мен тәсілдерін бекітуге бағытталған келесі қадам болуы табылады. Бұл ретте Қазақстандық заң шығарушылардың іс-әрекетінде адамның өмірі мен денсаулығын қорғауын, тұрғындардың қолайлы қоршаған ортада өмір сүруін, еңбек етуін, демалуын қамтамасыз етуге бағытталған принциптер қамтылуын тиіс.

 Әркімнің қоршаған  қолайлы ортаға деген құқығы  халықаралық және мемлекеттік  стандарттарға  жауап бере  алатын қоршаған ортада өмір  сүрудің реалды мүмкіндіктерін, экологиялық шешімдерді дайындау, талқылау және қабылдауға қатысу, олардың жүзеге асырылуына бақылау жасау, нақты және заманауи экологиялық ақпараттарды алу, экологиялық шығынның орнын толтыру мүмкіндіктерін қарастырады.

Бұл проблеманың өзектілігі қазіргі жағдайда экологиялық проблеманың ауқымды мәнге ие болуына байланысты болып отыр.

  Қазақстан экологиялық жағдайы нашарлаған елге жатады. Адамның қоршаған ортаға деген қарқынды. Кедергісі экологиялық және биологиялық мағынада орны толмас қасіретке ұрындыруы мүмкін. Табиғаттың бір бөлшегі ретінде адам бүкіл қоршаған ортаға орасан зор ықпал етеді, соның нәтижесінде табиғат экологиялық жағынан құлдырауға ұшырайды.

Қазіргі экологиялық  құлдырау жағдайы экология жүйесіндегі  теңдіктің бұзылуы және адамзат қоғамының табиғатпен қатынасы ретінде анықталуы мүмкін. Қоршаған ортаны қорғау қоғам мен табиғаттың өзара ықпалдасуын реттеуді жүзеге асыратын адам мемлекет үшін де өмірлік қажеттілік болып саналады. Сондықтан бүгінгі күннің маңызды міндеті Қазақстан Республикасында мемлекетке қатысты жетекші рөл атқаратын қоғамның экологиялық қауіпсіздігі болып табылады, ол-білім беру, бұқаралық ақпарат құралдары және заңнамалық базалар жүйесі арқылы өзіндік экологиялық мінез-құлық кодексін қалыптастыру.

Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қоршаған ортаны қорғауға байланысты мемлекет тарапынан ғылыми негізделген құқықтық, ұйымдастырушылық, экономикалық, техникалық, тәрбиелік және басқа да шаралар арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

 Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында адамның экологиялық қауіпсіздігі бірінші орынға қойылған. Бұл қоршаған табиғи ортаға деген антропологиялық қысымның күшеюі экологиялық жағдайың асқынуына әкеп соғуынан туындап отыр. Экологиялық жағдайың асқынуы табиғи ресурстар қорының сарқылуынан, қоршаған ортаның ластануынан, адам мен табиғат арасындағы табиғи байланыстың және эстетикалық құндылықтардың жоғалуынан, адамдардың жай-күйі, денсаулығының нашарлауынан көрінеді. Осымен қоршаған қолайлы ортаға деген құқық қана емес, өмірге, еңбек бостандығына, демалуға деген құқықтарды қамтитын конституциялық құқықтар мен бостандықтардың бұзылуына әкеп соқтырады.

Бұл ұзақ жолда тәуелсіз еліміздің экологиялық проблемалардың дұрыс шешілуіне ықпал ететін ұлттық экологиялық заңнамалардың құрылуы алғашқы кадам болып табылады. Бұл Конституциялық құқық тұрғысынан адамзаттың қоршаған қолайлы ортаға деген құқығын тереңірек зерттеу қажеттілігімен түсінідіріледі

Қазақстандағы қазіргі таңдағы заңнамалар бірінші кезекте қоршаған қолайлы ортаға деген құқықтарды көрсететін конститутциялық ережелерді нақтылай түсіп, оны жүзеге асырудың жолдары мен тәртібін, кепілдік жүйесін және оны қорғау амалдарын көрсетуге тиіс. Қоғамның экологиялық және экономикалық мүдделерін ғылыми негізделген байланыста қарау, қоршаған ортада оның қажеттілігін қанағаттандыру іс-шараның маңызды құрамдас болу керек.

  Қазіргі таңда  Қазақстанда адам құқығы саласындағы  Халықаралық нормаға сәйкес қоршаған  қолайлы ортаға деген құқықты  реттеу мен қорғауға бағытталған  заңнамалардың тарамдалған жүйесі жұмыс істеуде. Экологиялық жағдайдың барынша қолайсыздануы мен оны жақсарту жолында өкімет белсенділігінің төмендігіне байланысты қоршаған қолайлы ортаға деген құқықты жүзеге асыру проблемасының қоғам үшін де, жекелеген азаматтар үшін де күннен-күнге ауқымдылығы артып келеді.

 Қазақстан Республикасының Конституциясында жеке адамның құқығы жөніндегі барлық декларацияларға қарамастан, практикада адамның құқығы мен бостандығының бұзылуып жатуы сирек құбылыс емес. Оның үстіне ешқандай ел қазіргі жағдайда әр адамның қоршаған қолайлы ортаға деген құқығының жүзеге асырылуын мен қорғалуына жүз пайыз кепілдік бере алмаса да, оның Конституциясы мемлекет пен оның органдарының экологиялық әрекетін реттеп отыруы тиіс. Қоршаған қолайлы ортаға деген әркімнің Конституциялық құқығы жақын арада Қазақстанда құқық жүйесінің басты өлшемі болуы тиіс.

 Соныдықтан әрекеттегі  заңнамалар бойынша ақтаңдақтарды  жою қажеттілігі, оны Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестендіру, экологиялық заңдарды әзірлеу және қабылдау, кепілдік жүйесін қалыптастыру және жетілдіру қажеттілігі туындайды.

 Қоғамның қазіргі  даму кезеңінде Қазақстан Республикасының Конституциясы мен басқа да нормативтік-құқықтық актілердің жүзеге асырылуы өзекті әрі күрделі болып қалуда. Бұл адамның бекітілген құқықтары мен бостандықтары және олардың реалды пайдалануы арасындағы ара қашықтықтың өте үлкен болуымен түсіндіріледі.

Қоршаған қолайлы ортаға деген адам құқығы табиғи мәнге ие және құқықтың маңызды санатына кіреді.

Қазіргі таңда экологиялық жағдай өршіп тұр. Қоршаған табиғи орта адам ағзасына кері әсерін тигізуде соның салдарынан адам өзінің қоршаған қолайлы ортаға деген құқығын мемлекет тарапынан ресми түрде қорғауды қажет етеді.

Қазақстан Республикасының Конституциясының 31-бабында әрбір жанның қоршаған қолайлы ортаға деген құқығын оның жай-күйі туралы толыққанды ақпарат алу және экологиялық құқығы бұзылып денсаулығына немесе мүлкіне зардабы тиген кезде шығынның орнын толтыру құқығын бекітеді.

Бұл бап негізінен  жекелеген үш экологиялық құқықты бекітеді.

-қоршаған қолайлы  ортаға деген құқық

-оның жай-күйі туралы  толыққанды ақпарат алу құқығы

-экологиялық құқығы  бұзылып денсаулығына немесе  мүлкіне зардабы тиген кезде  шығынның орынын толтыру құқығы.

 Өмір сүру құқығы  сияқты бұл да жекелеген адам тұтастай алғандағы қоғамның болуының байланыстығын көрсетеді, сондықтан жеке және жалпы құқықтарға жатады.

Талдама жасалып отырған  құқық болып табылады, ол барлық салаларда өміршең екендігін  көрсетеді, экологиялық, экономикалық және эстетикалық жағдайларды бір қалыпты ұстап тұруға ықпал етеді.

Қоршаған қолайлы ортаға деген құқықты тану Қазақстан  заңнамалар үшін негізгі сипатқа  ие. Осы құқықты бекіте отырып жаңадан қабылдады. Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің құқықтық дамуының прогрессивтік үрдістерін нығайта түсті.

Қазіргі таңда адам құқығы институтының ролімен анықтала түсетін  осы заңдылықтың конституциялық тұрғыдан бекітілуінің саяси және заңдық тұрғыдан мәні үлкен. Адам құқығы өзінің табиғатында жеке адамның индивидтің қоғамның, мемлекеттің қалыпты дамуын қамтамассыз ету үшін қажетті обьективті шарттары мен әдіс-тәсілдерін қалыптастырады.

Белгілі Ресейлік ғалым И.Л.Петрухин атап көрсеткендей қоғам мақсатының иерархиясында адам мүддесі бірінші орынға қойылуы керек. Атап айтқанда адам құқығы мемлекет саясатын дәлірек айтқанда адамдар арасындағы жеке тұлға және мемлекет арасындағы қатынастарды бейнелейді.