Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы механизмдерді жетілдіру жолдары

Талданып отырған құрам өзінің құрылымы бойынша материалдық құрамға жатқызылатындықтан, осы құрамның объективтік жағының тағы бір міндетті белгісі — кінәлінің заңсыз әрекеттері мен орын алған зардаптар арасындағы себептік байланыстың болуы болып табылады. Азаматгардың немесе үйымдардың құқықтары мен занды мүдделері елеулі түрде бұзылған сөттен бастап кылмыс аяқталған деп есептеледі.[15]

Лауазымды тұлғаның өкілетін иемденудің субъективтік жағы тікелей қасақаналықпен жүзеғе асырылады.

Қаралып отырған қылмыс субъектісі лауазымды түлға болып табылмайтын мемлекеттік кызметші болады. Егер осындай әрекеттерді мемлекеттік қызметші болып табылмайтын басқа жат тұлғалар жасаған болса, онда олар бұл бап бойынша жауапкершілік атқармайды, бірак олардың әрекеті істің накты жағдайына байланысты ҚК-тің баска бағыттары бойынша саралануы мүмкін, мысалы: тұрғын-жайдың кол сұғылмаушылығын бұзу, денеге жаракат салу, пара беруғе мәжбұр ету, коркытып талап етушілік немесе алаяқтык және т.б.

Осы кылмыс кызметтік өкілетті теріс пайдалану құрамынан мынадай адамдар бойынша ажыратылады.

Кылмыстық кодекстің 307-бабында көзделген кылмысты жасау кезінде — кінәлі адам іс жүзіндегі занды өкілетті кызмет мүддесіне нұксан келтіре отырып, оны теріс пайдаланады. КК-тің 309-бабында айтылып отырған қылмыстың мәні кінәлінің өзінде жоқ бола тұра лауазымды адамның өкілетін иемденуінде болып отыр.

Кылмыстың субъектісі (КК-тің 309-бабы) — занда белгіленген тәртіппен лауазымды тұлға болып табылмайтын мемлекеттік қызметші.

Салақтық (316-бап)

Талданып отырған кылмыс лауазымды тұлғаның кызметке адалдықтұрғысынан қарамауы немесе қалай болса солай қарауының нәтижесінде өзінің қызметтік міндеттерін атқармауы немесе тиісті дәрежеде аткармауынан болады.

Кызметтік міңдеттерді дұрыс атқармау деп лауазымды тұлғаңың өзіңің қызметтік міңдетің қызмет талаптарыңа сөйкес емес, тиісіңше толық көлемде орыңдамауы, ңысаңы мең мәңің сактамай орыңдау әрекетгері түсіңіледі.

Кызметтік міңдетгерің тиісті дәрежеде атқармау дегең — лауазымды тұлғаңың тиісті, қызметтік талаптарға сәйкес кызметтік міңдеттерді кешіктіріп, белгілеңгең мерзімдерді бұзып орыңдау әрекеті. Кызмет борышы талаптарыңаң туыңдайтың белгілі бір фуңкцияларды уақытыңаң кешіктіріп, дұрыс емес ңактылаңбағаң түрде ңашар орыңдау лауазымды тұлғаңың ез қызметің дұрыс атқармауы ңемесе тиісті дәрежеде атқармауы деп таңылады.

Кызметтік салақтық құрамыңдағы әрекетгің лауазымды тұлғаңың әз міңдеттерің уақтылы емес жәңе тиісті дәрежеде орыңдамауы — қызметтік өкілетті теріс пайдалаңу құрамыңдағы әрекеттердең (ҚК-тің 307-бабы) тек субъективтік жағы бойыңша (заңда тікелей белгілеңгең) ғаңа емес, объективті белгілермең де айтарлықтай дәрежеде ажыратылады. Қызмет жағдайың теріс пайдалаңу құрамыңдағы әрекеттер лауазымды тұлғаңың өзіңің қызмет жағдайың заңға карсы пайдалаңумең түсіңдіріледі. Олар мүдделерге қарсы жасалады, лауазымды түлғаңың қызметтік міңдеттерің өрескел бүзады. Қызметтік салақтык кұрамыңдағы әрекеттер — бұлар ңеғұрлым белсеңді, ңеғүрлым қаркыңды түрде жасалуға тиісті әрекеттер еді, оларды солай жүзеге асырғаңда ғаңа лауазымды тұлғаңың кызметі бойыңша койылатың талаптарға сәйкес келер еді. Егер алдыңғы әрекет өзіңің материалдык мазмұңыңа карай заңсыз болып есептелсе, екіңшісі — лауазымды түлғаңың осы әрекеттерді орыңдау кезіңде тиісті дәрежеде кар- қыңдылық көрсетпеуіңің, белсеңділігі жеткіліксіз болғаңыңың салдары болып табылады.

Заңңың ңұскап отырғаңы: лауазымды тұлғаңың өзіңің міңдеттерің орыңдамауы ңемесе тиісті дәрежеде орыңдалмауы олардың қызметіңе «адал қарамауы ңемесе ұкыпсыз қарауы салдарыңаң» болады деп тұжырымдауыңда болып отыр.[19]

Лауазымды тұлға салақтық жіберу кезіңде оғаң берілгең өкілеттік, кұзырет, өзіңетиесілі фуңкцияларға тікелей катысты әрекеттер жасайды, яғңи ол әрекетгер оңың кызметтік міңдеттері аясыңда жүзеге асырылады. Лауазымды тұлғаңы өзіңің міңдеттерің атқармағаңы, сол сияқты түрліше әрекетсіздік үшің кіңөлі деп таңу үшің ол жасауы тиісті болатың ңақгы қызметтік әрекеттердің дәл айқыңдалуы талап етіледі. Соңдықтаң бәріңең бұрың лауазымды тұлғаңың заңдар мең заңдық актілерге сай тиісті құзыретің аңықтап алғаң жөң, яғңи салақтыққа айыптау үшің лауазымды тұлға жол бергең ңақты кемшіліктерді айқыңдап алу қажет. Лауазымды тұлғаға оңың міңдетіңе кірмейтің шараңы қабылдамағаңы үшің кіңә тағылуы тиіс емес.

Лауазымды тұлғаңың құзыретіңе кіретің әрекетті жасамағаңың таңу кезіңде, оңың әрекетті ңакты жағдайдағы жасау мүмкіңдігің аңықтау керек. Мұңдай мүмкіңдіктің болмауы жауапкершілікті жокка шығарады.

Заңға сәйкес салактык қылмыстың материалдык құрамы болып табылады. Қылмыстық жауапкершілік үшін кылмыстық зардаптардың — азаматтардың немесе ұйымдардың кұкықтары мен занды мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің заңсыз қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде нұқсан келтірілуін елеулі түрде (нұқсан келтіру түсінігін ҚК-тің 307-бабының түсіндірмесінен қараңыз) айқындауды талап етеді.

Қызметтік салактыктың салдары көбінесе материалдык зиян келтіру түрінде көрінеді, бірак салақтық нәтижесінде езге де елеулі зияндар келтірілуі мүмкін.

Қызметтік салақтыктың субъективтік жағы менмендік немесе немкұрайдылык түріндегі абайсыздыкпен сипатталады.

Талданып отырған баптың 2-тармағы осы кылмыстың ауырлататын жағдайы ретінде өлімнің немесе өзге де ауыр зардаптардың болуын керсеткен. Өзге де ауыр зардаптар — факті мәселесі. Оларды анықтау накты іс жағдайына байланысты. Бүл аса ірі материалдык зиян, бірнеше адамның денсаулығына ауыр зиян келтіру, кандай да болмасын дәрі-дәрмек немесе әнімді сату нәтижесінде азаматтардың елеулі санының улануы, өндірістің толыктоктап калуы және т.б. болуы мүмкін.

Талданып отырған баптың ҚК-тің 111,114-баптарында көрсетілген жәбірленушінің денсаулығына абайсызда ауыр немесе орташа ауырлыктағы зиян немесе каза келтіруден ажырату кұрамдарының объективтік жағы және субъектісі бойынша жүзеге асырылады.[19]

Қылмыстық кодекстің 316-бабы бойынша мүндай зардаптар лауазымды адамдардың кәсіптік міндетіне жатпайтын салактығына байланысты болады. Сондықтан да дәрігердің, басқа да медицина қызметкерлерінің көсіптік міндеттеріне ұқыпсыздығы немесе оған адал қарамауы орын алса, онда олар лауазым адамы деп танылмауына байланысты іс-әрекеттерінен заңца керсетілген зардап орын алган жағдайда, олар жеке адамға карсы кылмыстар үшін Қылмыстық кодекстің 111,114-баптары бойынша жауапка тартылады.

3. Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы механизмдерді жетілдіру жолдары

3.1. Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күрес механизмдерінің нормативтік-құқықтық базасын

 жетілдіру жолдары

Қазіргі таңда сыбайлас жемқорлық Қазақстанадғы өткір мәселелердің бірі, ол тек қана мемлекеттік басқару жүйесіне ғана емес, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне үлкен қатер туғызады. Мемлекеттік аппараттағы сыбайлас жемқорлық елдің әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерін төмендетеді. Сонымен қатар, мемлекеттің саяси-экономикалық кеңістіктегі әлемдік беделін төмендетеді. Қазақстан Республикасы ТМД мемлекеттері ішіндегі шетел капиталын тарту бойынша көшбасшы ел. Алайда, әлемдегі ең мықты инвесторлар сыбайлас жемқорлықтың жоғары болуына байланысты, Қазақстанға капитал салуға асықпай отыр. Мысалы: Қазақстандағы Германия инвестициясының үлесі - 2%. [18]

Экономикалық және құқықтық салада сыбайлас жемқорлықты азайту мемлекеттік басқарудың барлық жүйесінде мультипликативті эффектісін береді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саясатында азаматтық сектормен бірлесіп күшейту арқылы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің ұлттық стратегиясы жасалады. Мемлекеттік қызметкерлер арасында жемқорлықтың жоғары болуы, осы деңгейде биліктік, басқарушылық, бөлушілік және бақылау қызметтерінің шоғырлануымен негізделген. Егер де басқарудың параллельді құрылымдарының қызметі тиімді болмаса, бақылау қызметтері жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзыретіне ендірілмесе әкімдіктерде және оның құрылымдық бөлімшелеріндегі сыбайлас жемқорлық жағдайы осылай сақталады. Бұл әкімшілік аппаратқа жүктемені азайтады және коррупциогендік факторды төмендетеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатта азаматтық қоғам институттарын нығайту жүргізілді. Үш сектордан – мемлекет, үкіметтік емес сектор, ел азаматтарынан қалыптастын ұлттық сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегия қалыптасуда. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияның идеологиялық негізі келесі қағидалар болуы тиіс: «ашықтық мәдениет», сыбайлас жемқорлыққа қарсы иммунитет, заңды басшылыққа алу, бизнестің тазалығы. [18]

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты тежейтін факторлар:

• орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы жұмыстардың жүйесіздігі;
• мемлекеттік аппараттың өзін реформалауға және өзін реттеуге дайын еместігі;
• нормативті құқықтық құжаттардағы қайшылықтар;
• басқарудағы иерархиялық принципі;
• сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша үкіметтік шаралардың тиімділігіне тұрғындардың сенімсіздігі.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың тиімділігіне ықпал ететін факторлар:

• мемлекеттік аппарат ішінде норма жасау қызметіне және мемлекеттік қызмет көрсету туралы шек қою;
• сыбайлас жемқорлыққа қарсы ақпараттық қауымдастық: сыбайлас жемқорлық қылмысы фактілерінен гөрі, назарды қатардағы адамдардың мәселесін пара беруге және сыбайлас жемқорлыққа жүгінбей қалай шешуге болатындығына аудару;
• құқық қорғау жүйесінде, әкімшілік басқарудағы реформаларды толық көлемде аяқтау.

Ұсынылып отырылған сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекеттер нақты шараларды жүзеге асыру арқылы орындалуы тиіс.

1. Жемқорлыққа қарсы заңнамалық және құқықтық шаралар:

• Сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет туралы Заңның жаңа нұсқасын әзірлеу.
• Дисциплинарлық кодексті әзірлеу мәселелері бойынша ұсыныстар енгізу.
• Заңды тұлғалардың жауапкершілігі, сонымен қатар, сыбайлас жемқорлық бағытында қылмыс жасау нәтижесінде заңсыз жолмен алынған кірістерді тәркілеу мүмкіндігі жөнінде Заң дайындау мәселесі бойынша ұсыныстар енгізу.
• Заңнамаларға сілтемелік және нақты емес нормалардың болуына байланысты мониторинг жүргізу.
• Ақпаратқа қол жетімділік туралы Заң әзірлеу.
• Қазақстан Республикасында бекітілген (ратификацияланған) халықаралық келісім-шарттарда тіркелген сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттар талабына сәйкес келуі жөнінде ұлттық заңнамаларға талдау жасау.
• Мемлекеттік сатып алу жүйесін қайта қарау. Мемлекеттік сатып алудың электронды әдісін енгізу, мемлекеттік сатып алдуың электронды форматына және оларды жүргізудің ашықтығына бақылауды күшейту.
• Әр бір индустриялық жоба бойынша жариялануға міндетті құжаттардың тізімін заңнамалық анықтау.
• Қоғамдық бақылау институтын ендіру.
• Әкімшілік жән сот тәртібінде лауазымды тұлғалардың әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағымдану процедурасын жеңілдету.

2. Әкімшілік шаралар:

• Мемлекеттік органдарда жоғарыда тұрған лауазымды тұлғаларды қарамағындағы қызметкерлерінің сыбайлас жемқорлық қылмысы үшін жауапкершілігін құқықтық бекіту.
• Мемлекеттік қызметкерлер мен соттардың міндетті ауыстырылуын ендіру.
• Жетекшілердің – қарамағындағы қызметкерлері жасаған лауазымды тұлғалардың ашылған сыбайлас жемқорлық қылмыс фактілерін бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен жариялауды қамтамасыз ету.
• Тікелей қол астындағы қызметкері жасаған сыбайлас жемқорлық қылмыстары үшін мемлекеттік органдардағы лауазымды тұлғалар – жетекшілерін жұмыстан босатуға міндетті ұсынуды ендіру.
• Жеке секторға ауысатын мемлекеттік қызметкерлер үшін және мемлекеттік қызметке өтетін коммерциялық (кәсіп<span class="Default__Char" style=" font-family: 'Times New Roman', 'Arial'; f