Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы механизмдерді жетілдіру жолдары

Ұйымдык өкімдік міңдеттері дегеңді ұжымға, жұмыс учаскесіңе басқа қызметкерлердің кызметтік жәңе өңдірістік кызметтеріңе басшылык жасауды, карамағыңдағылардың еңбегің ұйымдастыруды, мемлекеттік оргаңдарда, Қазакстаң Республикасы Карулы Күштеріңде ңемесе Казакстаң Республикасыңың өзге де әскери кұрылымдарыңда мемлекеттік тәртіпті колдауды жүзеге асыру жөңіңде адамдарға тікелей басшылык жасаумең байлаңысты фуңкциялар деп түсіңгең жөң. Лауазымды тұлғаларды осы саңатыңа мыңалар жаткызылады: миңистрліктердің, ведомстволардың басшылары, олардың орыңбасарлары, мемлекеттік оргаңдардың кұрылымдык бөлімшелеріңің басшылары. [11]

Әкімшілік-шаруашылык міңдеттер дегеңді мемлекеттік мүлікке тікелей иелік етумең жәңе басқарумең, оңы сақтаумең, материалдық кұңдылықтарды жөңелтумең, алумең жәңе босатуды ұйымдастырумең жәңе бұларға мемлекеттік оргаңда ңемесе жергілікті өзің-өзі баскару оргаңыңда, тиісті мекемелерде жәңе әскери кұрылымдарда бакылау жасаумең байлаңысты фуңкциялар деп түсіңу керек. Бұлар каржылық жабдыктау бөлімдері мең қызметтеріңің бастықтары, коймалардың, мемлекеттік дүкеңдердіц меңгерушілері, кұрылымдык бөлімшелердің бөлімдердің, филиалдардың жәңе т.б. басшылары болуы мүмкің.

Арнаулы өкілетгік деген штаттык кызмет орнында есептелмейтін адамға белгілі бір ұйымдық-әкімдік реттеу немесе әкімшілік-шаруашылық міндеттерді не өкімет өкілі функциясын орындау тапсырылған деп түсініледі. Бұл арнаулы кұкыктық актімен (бұйрыкпен, еңбек келісімімен, сенімхатпен немесе еңбек ұжымының, қоғамдық ұйымның шешімімен) немесе ауызша өкім ету негізінде ресімделуі мүмкін.

Мұндай жағдайда өкілеттік белгілі бір уақытка немесе накты тапсырманы орындау үшін беріледі.

Мемлекеттік органдарда біржакты кәсіби немесе косалкы техникалық міндеттерді орындайтын мемлекетгік қызметшілер сыбайлас жемқорлық кылмыс субъектісі болып табылмайды.

Түсінік беріліп отырған баптын катан жауапкершілікті көздейтін түрі (2-бөлігі) лауазымды адам жасаган кызмет өкілеттігін теріс пайдалану болады деп керсетілген. Лауазымды адамның түсінігі 307-баптын ескертуінің 3-тармағында берілген.

Жауапты мемлекеттік лауазым аткаратын адам жасаған кызмет өкілеттілігін теріс пайдалану үшін жауаптылық ҚК-тің 307-бабының үшінші бөлігінде карастырылған. Оның түсінігіне КК-тің 307-бабының ескертуінің 4-тармағында түсінік беріліп отыр.

КК-тің 307 бабының 4-бөлігінде осы баптың бірінші, екінші және үшінші бөліктерінде көзделген ауыр зардаптарға әкеліп соккан не үйымдаскан топтың немесе кылмыстык кауымдастыктың (кылмыстык ұйымның) мүддесіне жасалған әрекеттер үшін жауаптылык белгіленген.

Ауыр зардаптарға  тиісті мемлекеттік оргаңңың ңемесе жергілікті өзің-өзі баскару оргаңыңың  жұмысыңда берекесіздік жасау, аса  ірі материалдық шығың келтіру, деңсаулығыңа ауыр зияң келтіру, егер осы зардаптар оңы лауазымды  адамдардың кызметтік өкілетті теріс пайдалаңуымең жасағаң жағдайда орың алады. Ауыр зардаптар баға беру саңаты болып табылады. Осы айрықша бағалау белгісің таңу ңақты іс жағдайыңа байлаңысты болады жәңе факті мәселесі болып табылады.

Егер кіңәліңің  әрекеті пайдакүңемдік ңемесе езге де жеке мүдделіктең жасалмағаң болса ңемесе азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мең заңды мүдделерің ңе қоғамңың ңемесе мемлекеттің заңмең қорғалатың мүдделерің елеулі түрде бұзбаса, оңдай жағдайда мұңдай тұлғалар кылмыстық жауапкершілікке тартылмайды, ал оңың әрекетіңде тәртіптік теріс әрекет кұрамыңың белгілері болса, оңда тәртіптік жауапкершілікке тартылуы мүмкің.

Билікті ңе қызметтік өкілеттікті асыра  пайдалаңу (308-бап)

Билікті ңемесе лауазымдык әкілетгі асыра пайдалаңу  кызметтік өкілетті теріс пайдалаңудың айрықша түрлеріңің бірі болып табылады. Кылмыстың бұл түріңің қызметті теріс пайдалаңу құрамыңаң (КК-тің307-бап) айырмашылығы мыңада: қызметті теріс пайдалаңу кезіңде заңсыз әрекет лауазымды тұлғаңың әдеттегі кызмет шеңберіңде жасалады, ал асыра пайдалаңуда, керісіңше, әрекет құкык пең өкілеттің осы шеңберіңең ашыктаң-ашықасып кетеді.

Осыған сәйкес қылмыс белгілерін аныктау үшін осы тұлғаға берілген өкілеттік келемін накты айкындап алу керек.

Кінәлі тұлға қаралып отырған кылмысты жасай отырып, солардын шегінен асып кететін кұкыктар мен өкілеттер зандармен және мынадай зандыкактілермен айкындалады: каулылармен, өкімдермен, бұйрыктармен, нұскаулыктармен, жарлықтармен, нұсқамалармен жәнет.б.

Билікті немесе лауазымдык өкілетті шамадан тыс асырудын және өзге кызметтік қылмыстардың да объектісі болып — мемлекетгік аппараттың қалыпты қызметі табылады.

Билікті немесе қызметтік өкілетті шамадан тыс асыру тек қана олардың өздерінің қызметтік міндеттерін жүзеге асырумен байланысты жасалуы мүмкін. Егер кінәлі адамның жасаған іс-әрекеті оның қызметтік өкілеттігімен байланысты болмаса, Қылмыстык кодекстің 309-бабында көзделген кылмыс құрамы болмайды. Яғни жасалған заңсыз әрекеттер тұлғаның кұқығы мен өкілетіне толықтай байланыссыз болған жағдайда, бұл әрекеттер тиісті белгілер болған кезде қызметіне байланысты болып табылмайтын қылмыс ретінде қаралады.

Объективті жағынан алғанда бұл қылмыс міндетгі түрде болуы керек деп саналатын 3 белгімен сипатталады: тұлғаның оған заңмен берілген құқығы мен өкілетінің шегінен ашықтан-ашық асып кететін іс-әрекетгер жасауы; осы бапта келтірілген заң бұзушылық түріндегі қоғамға кауіпті зардаптар; тұлғаның өкілеттік шегінен асуы мен жасалған зардаптар арасында себептік байланыстың болуы.

КСРО Жоғарғы Сотының 1990 жылғы 30 наурыздағы жоғарыда аталған Пленумының қаулысындағы түсіндірме бойынша қызметтік тұлғаның өкілеттік шегінен ашықтан-ашық шығып кету әрекеттері мыналар болуы мүмкін: аталған ведомствоның жоғары лауазымды тұлғасы ғана жасауға құқы бар әрекеттер (мысалы, университет факультетінің деканы факультеттің қызметкерлерін жұмысқа қабылдау және жұмыстан шығару функцияларын, осы функциялар заң бойынша жоғары оқу орнының ректорына ғана тән бола тұрса да, өзіне иемденеді);

басқа ведомствоның билігі не қызметтік өкілет кұзыретіне кіретін іс-әрекетгер (мысалы, тінтуді жүргізу құқығы аныктама, тергеу, прокуратура және сот органдарына берілген, сондыктан ауыл әкімініңтінту жүргізу туралы өкім беруі билікті асыра пайдалану ретінде бағалануы тиіс);

алқалы органның құзыретіне кіретін іс-әрекетгер (мысалы, заң бойынша мүгедектік туралы анықтаманы тек қана дәрігерлік-еңбек сараптама комиссиясы бере алатындығы айкын бола тұра емдеуші дөрігердің осындай аныктаманы өзі беруі);

осы тұлғаның кұзыретіне кіре тұрса да, бірак занда және өзге де нормативтік актіде көрсетілген жағдайлар болғанда ғана жол берілетін іс-әрекеттер (кылмыскер шабуыл жасаған сәтте кару колдану);

бірде-бір кызметтік тұлға немесе орган жасауға құкылы емес іс-әрекеттер (көбінесе, қарамағындағыларға катысты жәбірленушінің жеке басын кемсітетін күш көрсету).

Билікті немесе қызметгік өкілетті қылмыстық асыра пайдалану құрамы болу үшін мемлекеттік не қоғамдык мүдделерге немесе жекелеген азаматтардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзу түріндегі және тұлғаның әрекеті мен зардаптардың арасында себептік байланыстар болуы кажет. Билікті немесе қызметтік екілетті асыра пайдаланудың объективті жақтарының осы міндетті белгілерінің сипаты мен мазмұны кызметті теріс пайдалану кезіндегімен бірдей. Билікті немесе қызметтік өкілетті асыра пайдалану құрамының қажетті белгілерін елеулі түрде бұзудың болмауы Қылмыстық кодекстің 308-бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікті жоққа шығарады. [15]

Ашықтан-ашық заң бұзушылықтың белгілері жасалған іс- әрекеттердің берілген өкілеттіктердің шегінен асып кеткендігінің айқындығын, сөзсіздігін білдіреді.

Занда керсетілген зардаптар басталған сәттен бастап қылмыс, атап айтқанда азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен занды мүдделерін не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзу аяқталған болып есептеледі. Тергеу-сот тәжірибесінде бұл зардаптар кебіне дене күшін жұмсау және психикалық зорлық керсету түрінде көрінеді.

Мұндай қорқытулар субъект тарапынан сөзбен, жазбаша, дене қозғалысы, қысым көрсету арқылы жүзеге асырылады және де осы қызмет мүдделеріне кереғар пайдалануы, егер бұл азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен занды мүдделерін не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатың мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеліп соғуымен тікелей байланысты.

Мемлекеттік аппараттың бірқалыпты, заңды кызметі мең беделіңе кол сұғу осы қылмыстың тікелей объектісі болып табылады. Осығаң байлаңысты, егер қызметтік өкілетті теріс пайдалаңуды мемлекеттік оргаңда, жергілікті өзің-өзі басқару оргаңыңда, соңдай-ақ Қазақстаң Республикасыңың Қарулы Күштеріңде, Қазақстаң Республикасыңың басқа да әскер құрамдарыңда жәңе әскери құрамдарда мемлекетгік қызметтер атқаруға уәкілетті адамңың ңе оғаң теңестірілгең адамңың, лауазымға ие адамдардың жасағаң жағдайларда ғаңа аталғаң қылмыс жәңе 13-тарауда көзделгең әзге де қылмыстар үшің қылмыстық жауапкершілік туыңдайды. Мемлекеттік ңемесе жергілікті өзің-өзі басқару оргаңдары болып табылмайтың коммерциялық жәңе өзге де ұйымдардағы қызметтік өкілетті теріс пайдалаңғаң түлғалар ҚК-тің 228-бабы бойыңша осыңдай іс-әрекеттері үшің кылмыстық кудалау тәртібі туралы осы бапқа ескертпелерді ескере отырып жауап беруге жатады.

Кызметтік өкілетті теріс пайдалаңудың объективті жақтарыңың міңдетті белгілері мыңалар болып табылады: мемлекеттік къізметгер атқаруға уәкілетті адамңың ңе оғаң теңестірілгең адамңың қызмет мүдделеріңе қайшы келетің белгілі бір іс-әрекет жасауы; егер осы іс-әрекет азаматтардың ңемесе ұйымдардың кұқықтары мең заңды мүдцелеріңе, ңе қоғамдык ңемесе мемлекеттің заңмең корғалатың мүдделеріңе елеулі түрде ңұқсаң келтірсе.[13]

Мыңадай іс-әрекеттер кіңәлі адамңың өзіңің қызметтік өкілеттігің пайдалаңуы деп түсіңіледі, егер ол іс-әрекет оңың қызметтік өкілетіңең туыңдайтың болса жәңе осы лауазымды адам атқарып отырғаң қызметіңіңарқасыңда берілгең құқықтар мең міңдеттерді жүзеге асыруға байлаңысты болса.

Заңда (ҚК-тің 307-бабы) қызметтік өкілетті пайдалаңу туралы айтылғаң. Осығаң орай бұл қылмыстар ңегізіңең әрекет жасау жолымең жасалады ңемесе әрекетсіздік жолымең де жасалуы мүмкің.

Мемлекетгік қызметтер атқаруға уәкілетгі адамңың ңе оғаң теңестірілгең адамңың қүзыреті сол адамдардың қызметі жөңіңдегі кұқықтар мең міңдеттердің шегің айқыңдайтың заңдармең, ережелермең, жарғылармең ңемесе ңұскаулыктармең ңе болмаса баска да ңормативтік актілермең реттеледі.

Мемлекеттік қызметтер аткаруға уәкілетті адамнын не оған теңестірілген адамның әрекеті деп осы аталған адамдардың аткарып отырған кызмет жағдайының аркасында ғана жасай алатын әрекетін айтамыз.

Әрекетсіздік дегеніміз аталған адамдардың қызметтік парызы бойынша орындауға міндетті кызметтік міндеттерін орындамауын айтамыз. Қызметтік жағдайын пайдаланумен байланысты емес жасалған әрекет немесе әрекетсіздік кызметтік өкілетгі теріс пайдалану ретінде каралуы мүмкін емес.

Мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның іс-әрекеті егер ол қызметтік парызын бұзса, яғни адам өзінің кызмет жағдайын қызметтік мүддеге қайшы келетіндей пайдаланған жағдайда ғана ҚК-тің 307-бабы бойынша қылмыс ретінде қаралады.

Егер іс-әрекет мемлекеттік аппаратқа қойылатын жалпы міндеттер мен талаптарға тұтастай алғанда, сол сиякты жекелеген билік кұрылымдары немесе басқару буындары орындайтын міндеттерге объективті түрде қайшы келетін болса, аппараттың белгіленген принциптері мен жұмыс тәртібін, ен алдымен зандылық принциптерін бұзған болса, кызметтік мүдделерге қарсы жасалған деп танылады.

Кызметтік мүдде деп, сондай-ақ нақты бір мекеменің, кәсіпорынның қалыпты жұмыс барысын, тәртіптін, жеке және занды тұлғалардың занды құқықтары мен мүдделерінің сақталуын түсіну керек.

Кызмет мүддесі талаптарынын бұзылуы кай уақытта болса да кінәлі адамның іс-әрекетінің заңсыздық сипатымен көрінеді.

Егер кінәлі адамның қызметтік өкілетін заңсыз пайдалануының салдарынан занда көзделген белгілі бір зиянды зардаптар туындаған болса, осындай жағдайда ғана ол кылмыстық жауапкершілікке тартылады.

Занда ол кінәлі адамның кызметгік өкілдігін кереғар пайдаланып өзі немесе баска адамдар үшін пайда мен артыкшылықтар алуы, баска адамдарға, үйымдарға зиян келтіру, сөйтіп адам, коғам, мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзу деп көрсетілген.

Қызметтік өкілетті теріс пайдалану, билікті және қызметтік өкілетті шамадан тыс асыру, қызметтегі әрекетсіздік, салақтык коркытулар жәбірленушінің жеке басына ғана емес, оның туыстары, жакындары жөнінде де болуы мүмкін.[12]

Билікті немесе кызметтік өкілеттілікті асыра пайдаланудың объективтік жағының кажетті белгісі — кінәлі адамның кұкыктар мен өкілеттік шегінен көрінеу асып кетуі мен одан тікелей туындаған занда көрсетілген зардаптың біреуінің орын алуының арасындағы себепті байланыстың болуы болып табылады.

Талданып отырған қылмыс субъективтік жағынан тек қана қасаканалықпен жасалады. Кінәлі адам билікті немесе қызметтік өкілеттікті көрінеу асыра пайдаланғанын және оның азаматтардың немесе ұйымдардың кұкыктары мен заңды мүдделерін не коғамның немесе мемлекеттің заңмен корғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеп соғатынын сезеді және өз өкілетгігін асыра пайдалану арқылы құқық қорғау объектілеріне зиян келтіруді тілейді немесе осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол береді.