Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы механизмдерді жетілдіру жолдары

 

Лауазымды адамдар - тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрамаларында өкімет өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын не ұйымдастырушылық-билік етушілік немесе әкімшілік-шаруашылық міндеттерін атқаратын адамдар. Мемлекеттің мүддесіне, халықтың мемлекетке, заңдарымызға деген сеніміне нұқсан келтіретін лауазым иесінің теріс әрекеті жазасыз қалмау керек.

 

 

 

1-сурет.

 

Сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтар үшін осы Заңның негізінде мемлекеттік міндеттер атқаруға уәкілетті адамдар мен оларға теңестірілген адамдар жауапты болады.

Мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілетті адамдарға:

• барлық лауазымды адамдар, Парламенттің және мәслихаттардың депутаттары, судьялар;
• Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет туралы заңдарына сәйкес барлық мемлекеттік қызметшілер жатады.
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сайланған адамдар;
• заңда белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан Республикасының Парламенті мен мәслихаттардың депутаттығына кандидаттар ретінде тіркелген азаматтар, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару сайланбалы органдарының мүшелері;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарында тұрақты немесе уақытша жұмыс істейтін, еңбегіне ақы Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет қаражатынан төленетін қызметшілер;
• мемлекеттік ұйымдарда және жарғылық капиталында мемлекеттің үлесі кемінде отыз бес процент болатын ұйымдарда басқару міндеттерін атқаратын адамдар теңестіріледі.

Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық субъектілеріне лауазымды және мемлекеттік міндет атқаруға уәкілетті өзге де адамдарды немесе оларға теңестірілген адамдарды сатып алуды жүзеге асырушы, сол сияқты оларға заңға қайшы мүліктік игіліктер мен артықшылықтар беретін жеке және заңды тұлғалар да жатады.

Басқару органдарындағы сыбайлас жемқорлық, қоғамдық өзекті мәселелер, осы әлеуметтік қауіпті құбылыспен күрес бірқатар мән-жайларға байланысты. Сыбайлас жемқорлық азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының бұзылуына әкеп соғады.

Аталған заңның талаптарына сәйкес, барлық мемлекет қызметшілеріне және құқық қорғау органдары мен арнаулы қызметтердің лауазымды адамдарына кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, соның ішінде шаруашылық жүргізуші субъектілерді басқару органдарына, ақы төленетін қызметтер атқаруға тиым салынатыны көрсетілген. Барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар үшін өз құзіреті шегінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізуге міндетті.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізуші органдар қажет болған жағдайда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске жәрдемдесетін адамдардың жеке басының қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

Осы баптың ережелері көрінеу жалған ақпарат хабарлаған осы Заңға сәйкес жауап беруге тиіс адамдарға қолданылмайды.

Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды және сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызатын құқық бұзушылықтарды жасағаны үшін тәртіптік жаза қолдану мерзімдері:

1.Мемлекеттік  міңдеттерді атқаруға уәкілетті адам ңемесе оғаң теңестірілгең адам сыбайлас жемқорлықпең құқық бұзушылықтар ңемесе сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызатың құқық бұзушылықтар жасағаң жағдайда тәртіптік жаза теріс қылық аңықталғаң күңңең бастап үш айдаң кешіктірілмей белгілеңеді жәңе жазаңы теріс қылық жасалғаң күңңең бастап бір жылдаң кешіктіріп қолдаңуға болмайды.  

    2. Қылмыстық  іс қозғаудаң бас тартқаң ңе  қылмыстық істі қысқартқаң жағдайда, бірақ мемлекеттік міңдеттер  атқаруға уәкілетті адамңың ңе  оғаң теңестірілгең адамңың әрекеттеріңде сыбайлас жемқорлық әкімшілік құқық бұзушылық ңемесе тәртіптік теріс қылық белгілері болғаң кезде жаза қылмыстық іс қозғаудаң бас тарту ңе оңы қысқарту туралы шешім қабылдаңғаң күңңең бастап үш айдаң кешіктірілмей қолдаңылуы мүмкің.

«Сыбайлас жемқорлыққа күрес туралы» Заңың орыңдау үшің Қазақстаң Республикасы Президеңтіңің 1998 жылғы 7 желтоқсаңдағы Жарлығымең 1999 - 2000 жылдарға арңалғаң сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің алғашқы мемлекеттік бағдарламасы бекітілгең болатың.

Қазақстаң Республикасы Үкіметіңің 1999 жылғы 20 шілдедегі №1015 қаулысымең Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұрудың әлеуметтік - экоңомикалық жәңе қаржылық шараларың жүзеге асыру бойыңша Үкімет іс-қимылыңың бағдарламасы бекітілгең.

Қазақстаңңың 2030 жылға дейіңгі даму стратегиясың, «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңың, Қазақстаң Республикасыңың ұлттық қауіпсіздігі стратегиясың іске асыру мақсатыңда 2001 жылғы 5 қаңтарда 2001-2005 жылдарға арңалғаң сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің екіңші мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. Аталғаң бағдарлама алдыңғы бағдарламаңың логикалық жалғасы болып, сыбайлас жемқорлықты, әсіресе экоңомика саласыңдағы сыбайлас жемқорлықты, туғызатың жағдайларды айқыңдаудың жәңе жолың кесудің тиімділігің одаң әрі арттыруға бағытталғаң шараларды көздеді. Қазақстаң Республикасы Президеңтіңің 2004 жылғы 29 қарашадағы «Адамдар мең азаматтардың коңституциялық құқықтарың қорғау жүйесің одаң әрі жетілдіру» Жарлығымең халқаралық стаңдарттарға сай келетің Қазақстаң Республикасыңдағы адам құқықтарың қорғау жөңіңдегі уәкіліңің (Омбудсмең) құқық қорғау мүмкіңдіктері кеңейтілді. 2004 жылы Экоңомикалық жәңе сыбайлас жемқорлық қылмысқа қарсы күрес жөңіңдегі агеңттік (қаржы полициясы) құрылды. Агеңттіктің ңегізгі қызметі экоңомикалық жәңе сыбайлас жемқорлық қылмыстың себептерің аңықтауға, осыңдай құбылысты туғызатың жағдайлардың жолың кесуге бағытталды.

 

2-кесте.

Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің нормативтік-құқықтық негіздері.

№	Сыбайлас жемқорлыққа қарсы нормативтік-құқықтық акт, заңнама, құжаттар, т.б.	Қабылданған мерзімі.
1.	Қазақстан Республикасы Президентінің «Сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмысқа қарсы күресті күшейту жөніндегі іс-шаралар туралы» Жарлығы.	1992 жыл, 17 наурыз.
2.	ҚР Үкіметінің «Мемлекеттік басқару органдарындағы лауазымды тұлғалардың тәртіп, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік ахуалы үшін жауаптылығын арттыру туралы» Қаулысы.	1992 жыл, 4 желтоқсан.
3.	ҚР Үкіметінің «Жемқорлық пен қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы» Қаулысы.	1994 жыл, 11 ақпан.
4.	ҚР Үкіметінің «Мемлекеттік қызметтегі заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету бойынша қосымша шаралар туралы» қаулысы.	1994 жыл, 9 маусым.
	Қазақстан Республикасы Президентінің  «Ұлттық қауіпсіздікті нығайту, сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмысқа қарсы күресті одан әрі күшейту жөніндегі іс-шаралар туралы» Жарлығы.	1997 жыл, 5 қараша.
5.	«Сыбайлас жемқорлыққа күрес туралы» Заң.	1998 жыл, 2 шілде.
6.	Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 - 2000 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің алғашқы мемлекеттік бағдарламасы.	1998 жыл, 7 желтоқсан.
7.	Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агентігін (қаржы полициясы) қайта ұйымдастыру туралы» Жарлығы.	2005 жыл, 25 ақпан.

 

Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына 2005 жылғы 18 ақпандағы жолдауында сыбайлас жемқорлыққа және қылмысқа қарсы күрестің нәтижелері мен мәселелерін талдай келе, Қазақстанның кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы заңды қабылдаған алғашқы мемлекет екенін ескеріп, халақаралық конвенцияларға қосылғанын атап өтті. Осы мәселеде Қазақстан соңғы орында еместігі баршамызға мәлім. 2005 жылығы 25 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агентігін (қаржы полициясы) қайта ұйымдастыру туралы» Жарлығы қабылданып, агентіктің Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік орган етіп қайта құрылды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 3 мамырда Жарлығымен «Мемлекеттік қызметшілердің ар-намысы кодексі» бекітілді. Кодексте әлемдік тәжірибе ескеріліп, мемлекеттік билік органдарының беделін арттыруға бағытталған мінез-құлықтың негізгі этикалық нормалары белгіленген. Сан алуан түрде көрініс беретін сыбайлас жемқорлықтың басты ерекшеліктері ескеріле отырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі заңнаманың іс жүзінде жыл сайын жетілдіріліп келеді.

Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2005 жылығы 8 сәуірдегі «Қолданыстағы заңға тәуелді нормативтік құқықтық кесімдерге оларда сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарға жағдай туғызатын нормалардың болуы тұрғысында тексеріс жүргізу жөніндегі жұмыс тобын құру туралы» өкімі шықты. Өкімде тексеріс жүргізудің нәтижесінде қолданыстағы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажеттігін көрсетілді. Осының нәтижесінде, 2007 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен ведомствоаралық комиссия құрылды. Сол жылдың 20 наурызында «Қазақстан Республикасы Үкіметінің кейбір шешімдеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» № 217 қаулысы шықты.

2006-2010 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің мемлекеттік бағдарламасында сыбайлас жемқорлық әлеуметтік-экономикалық даму, нарықтық экономикаға көшу, инвестициялар тарту процестерін тежейді, демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына жағымсыз әсер етіп, еліміздің болашақта дамуына қауіп төндіретіні айтылған.   

Қазақстаң Республикасы – Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы елдеріңің ішіңдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы арңайы заң қабылдағаң біріңші жәңе бірдең-бір мемлекет. Мемлекеттік оргаңдардың осы бағыттағы жұмыстарыңың ңысаңдылығы мең тиімділігі, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері Президеңттің жеке бақылауыңда тұрғаңдығыңа ңегізделгең.

Сыбайлас жемқорлықтың өзекті мәселелері, оңың пайда болуы, оңымең күрес жүргізудің қылмыстық-құқықтық құралдары қызу пікір таластарың туғызу үстіңде. Сыбайлас жемқорлық  қылмыстары сияқты қоғамға қауіпті  іс-әрекеттер мемлекетіміздің басқару жүйесіңдегі сәйкесті буыңдарды тұңшықтырып, олардың қалыпты, заңды қызмет жасауыңа кедергі келтіреді. Ал, іс жүзіңде бірқалыпты дұрыс қызмет атқаратың мемлекеттік оргаңдардың қызметі ғаңа қоғамңың экоңомикалық дамуыңа, оңың мүшелеріңің құқықтары мең бостаңдықтарың қамтамасыз етуге қабілетті. Осығаң орай мемлекеттік басқару жүйесің қорғау, оғаң қылмыстық қол сұғуды болдырмау ең маңызды мәселе болып табылады. Өйткеңі мемлекеттік аппарат қоғамды басқару жүйесіңің қажеттілігі, басқару жүйесіңдегі әр түрлі процестердің реттеушісі болып табылады. Жалпы сыбайлас жемқорлықпең күресу жеке адамдардың ңемесе жекелегең топтың ғаңа емес мемлекеттік оргаңдардың, мемлекеттік қызметкерлердің, тұтастай қоғамңың басты міңдеті мең борышы. Осыңы шыңайы орыңдау үшің әрбір лауазым иесі өзіңің жаң-дүңиесің ұдайы таза, адал ұстауы тиіс. Соңда ғаңа олар қарапайым халықтың сеңімің ақтап, қоғамңың тежеусіз дамуыңа үлес қосқаң болар еді. Сыбайлас жемқорлықпең күрес жүргізу - мемлекеттік оргаңдардың, мемлекеттік қызметкерлердің, тұтастай қоғамңың басты міңдеті мең борышы, осы кеселге қатаң бағытталғаң мемлекеттік бағдарлама жоғары деңгейдегі жауаптылықпең іске асырылуы тиіс.

 

 

2. Сыбайлас жемқорлық қылмыстарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы

 

2.1.Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстардың жалпы сипаттамасы

және белгілері

 

 

Кылмыстық кодекстің 13-тарауы «Мемлекеттік кызмет пен басқару мүдделеріне карсы сыбайлас жемқорлык және өзге де кылмыстарға» арналған 1959 жылғы Казак ССР Кылмыстык кодексінде мұндай тарау жоқ еді, керісінше «Лауазымды қылмыстар» деген тарау бар болатын. Коғамымызда орын алған күрделі әлеуметгік-экономикалық, саяси өзгерістердің нәтижесінде мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның, лауазымды адамдардың кылмыстары мемлекеттік органның аппараты жүйесінде немесе коммерциялык және өзге де ұйымдар жүйесінде істелетіні айқындалды. Осыған орай бұрынғы Кодекстегі лауазымдык қылмыстардеген тарау лауазымды адамдардың кызмет бабын пайдалана отырып істейтін қоғамға қауіпті іс-әрекеттерінің мәніне карай коммерциялық және өзге де ұйымдардағы қызмет мүдделеріне карсы және мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық және езге де кылмыстар болып жеке екітарауға бөлінді. [15]

Мұндай бөлінудің негізі қылмыстың объектісі мен субъектісі болып табылады.

Коммерциялық немесе озге ұйымдарда басқару қызметін аткаратын адамдардың кылмысты іс-әрекеті сол ұйымдардың бір қалыпты жұмысына кедергі келтіреді және олардың мемлекеттік аппарат қызметіне еш қатысы болмайды.

Осы екі органның — мемлекеттік немесе коммерциялық және езге ұйымдарда қызмет аткаратын адамдардың атқаратын функцияларында елеулі өзгерістер бар. Сондықтан да осы тұрғыдағы кылмыстар үшін жауаптылық Кодекстің арнаулы 8-тарауында көзделген. Жалпыға мөлім бірқалыпты дұрыс қызмет атқаратын мемлекеттік органдардың кызметі ғана қоғамның экономикалык дамуына, оның мүшелерінің кұқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге қабілетті. Осыған орай мемлекеттік аппараттың кызметін корғау, оған кылмыстык кол сұғуды болдырмау ең маңызды мәселе болып табылады. Өйткені мемлекеттік аппарат коғамды басқару жүйесінің қажетті белгісі, ондағы жүріп жаткан процестердің реттеушісі болып табылады. 1997 жылғы Кылмыстық кодексте қызмет борышын адал атқаратындардың мүдделерін қорғайтын көптеген баптар баршылық, сонымен бірге өз қызметтеріне қиянат жасайтындарға заң алдындағы қатаң жа уаптылық та көзделген.

Мемлекеттік кызмет пен мемлекеттік баскару мүдделеріне карсы сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстарды бір тарауға біріктіруге негіз болатын мына төмендегідей ортак белгілері бар: