Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы механизмдерді жетілдіру жолдары

Делдалдық ңиет алуаң түрлі болуы мүмкің. Бірак оңың мәңі қылмысты саралауыңа әсер етпейді жәңе сот жаза тағайыңдағаңда міңдетгі түрде ескеріледі.

Делдалдықты жалғаң делдалдық жағдайыңаң ажырату керек.

Егер адам пара берушідең ақша ңемесе баска құңды заттарды лауазымды адамға пара ретіңде беру үшің алып, бірақ апарып беру оңыңойыңда болмай өзі пайдалаңса, оңың жасағаң әрекеті алаяқтық ретіңце саралаңуы тиіс. Егер бұл адам құңды ңәрселерді иелеңу максатымең пара берушіңі пара беруге итермелесе, оңда оңың әрекеті алаяқтықпең бірге косымша, пара беруге итермелегең араңдатушылык болып, ал мұңдай жағдайда пара берушіңің әрекеті пара беруге оқталғаңдык болып саралаңуы тиіс. Бұл жағдайда ңакгы пара берілетің лауазымды адамңың аты аталғаң-аталмағаңдығыңың маңызы жоқ.

Егер делдал адам пара берушіңің паралык ңәрсеңі үрлап алатыңың алдың ала білсе жәңе оңы пара алушыға апарып беруге келіссе, оңда әрекетгері паракорлыккаделдал болу жәңе ұрлыкка катыскаң деп саралаңады.

Параға делдалдыктың субъектісі — 16-ға толгаң, кез келгең есі дұрыс жай ңемесе лауазымды адамдар.

Кылмыстык кодекстің 313-бабыңың 2-тармағыңда паракорлыкка делдал болудың ауырлататың түрі - әлдеңеше рет ңемесе ұйымдаскаң топ, ңемесе адам өзіңің кызмет жағдайың пайдалаңа отырып жасағаң дәл сол әрекеттер үшің жауаптылык белгілеңгең.

Әлдеңеше реттік жәңе ұйымдаскаң топтың түсіңіктері Кылмыстык кодекстің 11,34-бабыңың 3-тармағыңда берілгең.

Адам өзіңің кызмет жағдайың пайдалаңа отырып жасағаң әрекетке мемлекеттік кызметгер аткаруға уәкілетті адамңың ңе оғаң теңестірілгең адамңың парақорлыкка делдал болуы жатады.

Қызметтік жалғандық жасау (314-бап)

Бұл қылмыстың мәні — түпнұска құжаттың мазмұнын өзгертуге не жалған жасанды ресми құжатты түгелдей жасау немесе беру болып табылады.

Кылмыстык кодекс бойынша қылмыстың негізіне — ресми кұжаттар жатады. Ресми кұжатгар деп мемлекеттік өкімет органдары берген және белгілі бір құкықтар беретін немесе міндеттерден босататын, зандық мәні бар белгілі бір фактілерді, оқиғаларды, өзге де жағдайларды куәләндыратын жазбаша актілертүсініледі. Оларға мыналар жатқызылады: еңбек кітапшасы, оқу орнының дипломы, паспорт, әскери билет, зейнетакы, қызметтік куәлік, көліктің техникалық төлқұжаты, орындау қағаздары, үкімнің көшірмесі, сақтандыру полисі, азаматтық хал актілерін тіркеу кітабы. Мемлекеттік өкімет органдарынан шықпаған құжаттар аталған кұрамға негіз болып табылмайды. [16]

Кызметтік жалған құжат жасау — белсенді іс-әрекет жасау жолымен ғана істелуі мүмкін. Әрекет тәсілдеріне карай жалған кұжат жасау 2 түрге бөлінеді: материалдық және интеллектуалдық. Материалдық жалған құжат жасаудың мәні — ресми құжаттың шын қалпы құжаттың сол нысанына қол сұғушылык жолы мен, бұзумен жасалады (қол қою, көшірмелеу, мөр, штамп және т.б.) немесе өның мәтінін кайта жазу, бұлар колдан жасаудың материалдык, ізін кұрайды. Түгелдей жалған күжат жасау кезінде де материалдық жалғандык орын алады, өйткені мүнда кұжат мазмүны және нысаны бойынша жалған болып табылады.

Интеллектуалдық жалғандык кезінде күжаттың түпнүсқасы оның мазмүнына кол сүғушылық нәтижесінде бүзылады. Бұл жағдайда кінәлі адам ресми құжатқа формальдык тұрғыдан алғанда жалған екендігінің белгілері болмайтын (кұжаттың нысаны емес, мазмұны ғана бұрмаланған) жалған мәліметтер енгізеді.

Материалдык түрге кұжаттың ресми түпнұсқасын қолдан жасау немесе өшіріп жазу жолымен өзгеріске ұшыраған жағдайлар ғана жатады. Ресми құжатгарды колдан жасау мыналардан тұрады: толықтай жалған құжат жасау (мысалы төлем чегін жасау) не құжаттың түпнұсқасына бұрмалау енгізу (мысалы, ресми құжаттың мазмұнына қосып жазу, сан және әріпті өзгерту, фотосурет, маркіні ауыстырып жапсыру жолымен, жаңа мәліметтер енгізумен әзгертіледі). Жалғандықтың бұл түрінің әдістерінің көптігі соншалық олардың толық тізбесін келтіру мүмкін емес. Барлық жағдайларда жалған құжат түпнұсқаны қолдан өзгерту немесе жалған ресми қүжат дайындау немесе беру түрінде болады.

Казақстан Республикасы Қылмыстык кодексі бойынша қызметтік жалған кұжат жасау, егер оны езінің кызметтік жағдайын пайдалана отырып мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамға не оған теңестірілген адам жасаған жағдайда ғана болады. Егер ол қызметтік жағдайды пайдалаңбай жасалса не жалған құжат жасау мемлекеттік екімет органдарынан емес, өзге ұйымдардан, мекемелерден, жеке тұлғалардан (қолхат, шарттар, міндеттемелер және т.б.) шыққан болса, басқа кылмыстар кұрамын құрайды.

Қызметтік жалғандық — формальдық құрамы бар қылмыс. Ол қандай да болмасын қоғамға кауіпті зардаптардың болуына байланыссыз, Қылмыстық кодекстің осы бабында керсетілген әрекеттердің біреуі жасалған сәттен бастап аяқталған деп есептеледі. Кызметгік жалғандық жасаған тұлға үшін жалған құжатты пайдаланғандығы немесе пайдаланбағандығының мәні жок, бұл жағдайда жазалау шараларын айқындау кезінде сот ескереді.

Жалған құжат жасау субъективтік жағынан алғанда тікелей қасаканалықпен істеледі. Жалған мәліметтерді енгізуші субъектінің өзі өзінің заңсыз әрекет жасағандығын, жалғандык жасағысы келгендігін сезеді, біледі. Сонымен қатар, Казакстан Республикасы Кылмыстык кодексі бойынша қызметтік жалғандық құрамы пайдакүнемдік мақсаттың немесе өзге де жеке мүдделіліктің болуын талап етеді. Өйткені занда кызметтік жалғандык жасау әрекеттер өзіне немесе баска адамдар, ұйымдар үшін пайда мен артыкшылыкты алу немесе баска адамға, ұйымдарға зиян келтіру мақсатында жасалады. Пайдакүнемдік максат кінәлі адамның қызметтік жалған құжат жасау арқылы материалдық пайда табуға тырысатындығының алғы шарты. Дегенмен, оны алу бөтен адамның мүлкін кінәлі адамның өз меншігіне айналдыруымен байланысты болмауы тиіс. Өзге бір жеке бас мүддесі деп кінәлі адамның қызмет жағдайын пайдалану жолымен мүліктік емес сипаттағы пайда табуға тырысуы түсініледі. [17]

Өзге жеке бас мүддесінің мазмұнын кек алу, жағымпаздык, мансапкорлык, ықпалды қамкорлық, отбасылық, кызмет корсету, ыкпалды адамның қолдауы, қызметіне сай еместігін бүркемелеу және т.б. сиякты ниеттер құрайды. Пайдакүнемдіктің немесе өзге жеке мүдделіліктің болмауы осы қылмыс құрамының жоқ екендігін білдіреді.

Қызметтік жалғандыкты лауазымды адам жасаса осы кылмыс- тың ауырлататын түрі, ал жауапты мемлекеттік лауазым атқаратын адам жасаса кылмыстың өте ауырлататын түрі болып табылады (314-бап, 2,3-бөліктері).

1959 жылғы КазКСР Кылмыстық кодекстен айырмашылығы түсіндіріліп отырған кылмыс субъектісі — мемлекеттік қызметтер аткаруға уәкілетті адам не оған теңестірілген адам, лауазымды тұлға немесе жауапты мемлекеттік лауазым аткаратын тұлға.

Қызметтегі әрекетсіздік (315-бап)

Қызметтегі әрекетсіздік, яғни мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның өзі немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтіру мақсатында өзінің қызметтік міндеттерін орындамауы, егер бұл азаматтардың немесе үйымдардың құқықтары мен занды мүдцелерін не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен корғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеліп соғуымен түсіндіріледі.

Кызметтегі әрекетсіздік белгілері мынадай болып табылады:

а) мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның белгілі бір мүдделікке байланысты кызметін аткармауы.

б) егер бүл азаматтардың немесе үйымдардың кұқықтары мен занды мүдцелерін не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен корғалатын мүдделерін елеулі түрде бүзуға соқтырса;

в) олардың арасында себептік байланыстың болуы.

Накты бір тұлғаны Кылмыстык кодекстің 315-бабы бойынша кылмыстык жауапкершілікке тарту үшін кінәлі тұлғаның, атап айтканда кандай накты әрекетгі жасамағанын анықтау кажет, одан әрі карай осы әрекеттерді жасау оның қызметтік кұзыретіне кіретіндігін аныктау және ең соңында, кінәлі тұлғанын осы әрекетгі жасауға іс жүзінде мүмкіндігі болғандығын аныктау қажет.

Әрекетсіздіктің тек осыңдай ңакты мазмұңы ғаңа кіңәлі тұлғаңы Кылмыстык кодекстің 315-бабы бойыңша жауапкершілікке тартуға ңегіз болады. Белгілі бір түрде әрекет ету міңдеттілігі заңңың ңемесе өзге де ңормативтік актіңің: шарт бойыңша кабылдағаң міңдеттемелердең, кызметтік ережедең, адамгершілік ңормалары жәңе т.б. тікелей көрсетуіңең туыңдауы мүмкің.

Егер тұлға оңың кызметтік міңдетіңе жатпайтың әрекетті жасамағаң болса, кызметі бойыңша әрекетсіздік құрамы болмайды.

Егер кіңәлі тұлға өзіңің қызметтік міңдеттерің пайдакүңемдіктең ңемесе өзге де жеке бас мүдделілігіңең аткармаса, соңың ңәтижесіңде азаматтардың ңемесе ұйымдардың кұқыктары мең заңды мүдделеріңе ңе қоғамңың ңемесе мемлекеттің заңмең қорғалатың мүдделеріңе елеулі түрде ңұқсаң келтірілсе (елеулі түрде ңұксаң келтіру жәңе пайдакүңемдік ңемесе өзге де жеке бас мүдделілігі түсіңігің Кылмыстык кодекстің 307-бабыңа түсіңдірмедең караңыз), қызметі бойыңша әрекетсіздігі үшің кылмыстық жауапкершілік болады. [18]

Кызметтік міңдеттерді атқармаудаң болғаң зардаптар — азаматтардың ңемесе ұйымдардың құкыктары мең заңды мүдделеріңің ңе қоғамңың ңемесе мемлекеттің заңмең корғалатың мүдделеріңе елеулі түрде ңұқсаң келтірілуі арасыңдағы себептік байлаңыс айкыңдалғаң болуы тиіс. Оңың болмауы қылмыстық жауапкершілікті жокка шығарады.

Егер қызметі бойыңша әрекетсіздік пайдакүңемдіктең ңемесе өзге де жеке бас мүдделілігіңең жасалмағаң болса ңемесе азаматтардың ңемесе ұйымдардың кұкыктары мең заңды мүдделеріңе ңе коғамңың ңемесе мемлекеттің заңмең қорғалатың мүдделеріңе елеулі түрде ңұқсаң келтірілмесе, оңда бұл жағдай Кылмыстық кодекстің 315-бабы бойыңша кылмыстық жауапкершілікке жатпайды, бірақ олардың іс-әрекеті істің жағдайыңа карай кызмет бойыңша тәртіптік теріс кылық ретіңде бағалаңуы мүмкің. Субъективтік жағынан бұл қылмыс тек кана касаканалықпен жасалуы мүмкін. Бұл туралы заңның өзінде — кінәлі тұлғаның өзінің қызметтік міндеттерін орындамауы деп тура керсетуі осыны дәлелдейді. Қасаканалык тікелей де, сол сиякты жанама да болуы мүмкін.

Кызмет бойынша әрекетсіздік субъектісі — мемлекеттік кызметтер аткаруға уәкілетті адам не оған теңестірілген адамның өзі (КК-тің 307-бабына түсіндірмені караңыз).

Лауазымды адам немесе жауапты мемлкеттік лауазым аткаратын адамның кызметтегі әрекетсіздігі осы кылмыс күрамының ауырлататын (КК-тің 315-бабы 2-тармағы және аса ауырлататын (КК-тің 315-бабы 3-тармағы түрлері болып табылады.

Ауыр зардаптарға әкеліп соққан іс-әрекеттер үшін жауаптылық КК-тің 315-бабының 4-тармағында көрсетілген.

Лауазымды адам, жауапты мемлекеттік лауазым атқаратын адамның түсінігі КК-тің 307-бабының ескертулерінде көрсетілген.

 

 

2.3.Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы өзге де қылмыстар

 

 

Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы өзгеде қылмыстарға ҚК-тің 308-бабының 1,2,3-бөлігінде және осы баптың 4-бөлігінің «а», «б» тармақтарында көрсетілген қылмыстар (олардың құрамы туралы 308-бапты қараңыз), сондай-ақ 309,316-баптарда көзделген қылмыс құрамдары жатады.

Бұл қылмыстар субъектісінің және субъективтік жағының ерекшелігіне сәйкес сыбайлас жемкорлық қылмысына жатпайды, бірақ бұл кұрамдардағы субъектілердің әрекеті мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне бағытталған. Енді осы құрамдарды қарастырайық.

Лауазымды адамның өкілеттілігін иемдену (309-бап)

Мемлекет мемлекеттік аппаратгың өздерінің кызметтік өкілетін теріс пайдаланатын лауазымды тұлғаларымен қалай күрессе, лауазымды түлғаның атағын өз бетінше иемденуге тырысатын озге қызметкерлермен де солай күреседі. Шындығында осындай әрекеттер мемлекеттік апараттың калыпты дүрыс жүмысын бұзады және сонымен азаматтардың, коғамның және мемлекеттің мүддесіне елеулі түрде зиян келтіреді. Осы жағдайды ескере отырып, Казақстан Республикасының жаңа Кылмыстык кодексінің 309-бабы лауазымды түлға болып табылмайтын мемлекеттік қызметшіге лауазымды тұлғаның өкілетін иемденгені үшін жауапкершілік белгілейді.

Мемлекеттік аппараттың жекелеген буындарының калыпты дұрыс қызметі түсіндіріліп отырған құрамның объектісі болып табылады.

Аталған қүрамның объективтік жағы лауазымды түлға болып табылмайтын мемлекеттік қызметші өздігінен, алдау жолымен лауазымды түлғаның өкілетін иемденеді және оны азаматгардың немесе үйымдардың қүқықтары мен занды мүдделерін елеулі түрде бүзатын коғамға кауіпті әрекеттер жасау үшін пайдаланады.

Қылмыс белсенді әрекеттер жолымен жасалады. Қылмыс жасаушы кінәлі адам мемлекеттік қызметші — өзін белгілі бір лауазымды түлға ретінде көрсетеді және іс жүзінде әлгі түлғаның өкілетін заңсыз орындайды. Лауазымды түлғаны иемдену нысандары занда көрсетілмеген, бірақ олар барынша әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы: катардағы қызметкер — аудандық әкімнің референті келушілерді кабылдайды да солардың арыздары бойынша шешім кабылдайды; кандай да болмасын күжаттарға өз бастығының атынан қол қояды немесе қатардағы полиция езін аудандық ішкі істер баскармасының (АПБ) жедел қызметінің қызметкері ретінде таныстырады және азаматтарды тұткынға алу каупін тендіріп, өзіне керекті заттарды алады және т.б.

Кінәлі адам лауазымды түлғаның өкілетін заңсыз әрекеттер жасау максатымен иемденеді, соның нәтижесінде азаматтар мен үйымдардың қүқыктары мен занды мүдделеріне елеулі түрде нүқсан келтіріледі, яғни осы кылмыс қүрамының кінәлінің коғамға қауіпті әрекеттерінен баска объективті жағының міндетті белгілері — азаматтардың немесе үйымдардын заңмен корғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзу түріндегі қоғамға қауіпті зар- даптарыныңорын алуы болып табылады. Осындай заң бұзушылықтың мазмұны мен нысаны қызметтік өкілетті теріс пайдалану қүрамына талдау жасаған кезде ашылды.