Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы механизмдерді жетілдіру жолдары

Бұл тұрғыдағы қылмыстар негізінен арнаулы субъект — мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адам не оған теңестірілген адам немесе лауазымды адамдар аркылы жасалады.

Бұл тараудағы қылмыстар қызмет өкілдігін пайдалану аркылы жүзеге асырылады.

Мемлекеттік органдарда қызмет атқаратын адамдардың кылмысты іс-әрекеттері мемлекеттік аппараттың дұрыс, занды кызметін қызмет мүддесіне қайшы түрде бұзады.

Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстардың топтық объектісі — мемлекеттік аппараттың дұрыс, бір калыпты қызметі, қосымша тікелей объектісіне - азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен занды мүдделері, қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері жатады.

Кейбір қылмыс құрамдарының міндетгі белгісі — кылмыс заты болады: материалдық сыйақы (311,312,313-баптар), ресми құжат (314-бап).

Осы тараудағы қылмыстар:

Объективтік жағынан материалдык кұрам - (КК-тің 307,308, 309,315,316-баптары) және формальдық құрам (КК-тің 310,311, 312,313,314-баптар) болып бөлінеді.[10]

Субъективтік жағынан бұл қылмыстар негізінен касақана кінә нысанымен жасалады, тек қана салақтық (316-бап) абайсыздық түріндегі кінә нысаны арқылы жүзеге асырылады. Кызмет өкілеттіктерді пайдалану (307-бап), қызметтік жалғандық (314-бап) жасау құрамдарының субъективтік жағының қажетті белгісі ретінде пайдакүнемдік немесе өзге де артықшылық алу туралы көрсетілген.

Бұл кылмыстардың субъектісі — мемлекеттік қызметтер аткаруға уәкілетті адам не оған теңестірілген адам, лауазымды адам, жауапты мемлекеттік лауазым атқаратын адам. Тек қана КК-тің 312,313-баптарынын субъектісі олармен қатар жай адам да болады.

Бұл қылмыстар коғамдық қауіптілік дәрежесіне байланысты:

1)Мемлекеттік қызмет пен басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемкорлық және 2) өзге де қылмыстар болып екі түрге бөлінеді.

Жалпы Кылмыстык кодекстің 307-бабының ескертуіне сәйкес ҚК-тін, 176-бабы үшінші бөлігінің г) тармағында, 177-бабы үшінші бөлігінің «г» тармағында; 192-бабы екінші бөлігінің «в» тармағында, 193-бабының үшінші бөлігінің а) тармағында, 209-бабының үшінші бөлігінің а) тармағында, 307-бабында, 308-бабының төртінші бөлігінің в) тармағында, 310-315-баптарында 380-бабында көзделген қылмыстар оларды жасаған адамдар мүліктік игілік- тер мен артықшылыктар алған жағдайларда сыбайлас жемқорлық қылмыстар дептанылады.

Қылмыстық кодекстің 1З-тарауына топтык объектісі белгісіне орай  307, 308-баптың төртінші бөлігі «в» тармағында, 310-315-баптарында көзделген сыбайлас жемкорлық қылмыс түрлері енгізілген.

308-баптың 1, 2, 3-бөлігінде және 4-бөлігінің а, б-тармақтарында, 309,316-баптарда көрсетілген қылмыстар сыбайлас жемқорлыкка байланыссыз мемлекетгік қызмет пен мемлекетгік басқару мүдделеріне қарсы өзге де қылмыстар санатына жатады.

 

 

2.2.Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық қылмыстарының жекелеген құрамдары

 

 

Сыбайлас жемқорлық деп мемлекеттік кызметті атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның, лауазымды тұлғалардың қызметтік өкілеттігін өзі немесе баска адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не баска адамға немесе ұйымға зиян келтіру мақсатында қызмет мүдцелерін кереғар пайдалану нәтижесінде жеке адамнын занды құқықтары мен мүдделеріне, қоғамның, мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдцелерін елеулі түрде бұзуға әкеліп соғатын заңсыз іс-әрекеттерді айтамыз.

Сыбайлас жемқорлыкқа жататын қылмыстар құрамының тізбегі тұңғыш рет ҚК-тің 307-бабының ескертуінде заңды түрде белгіленді. Бұл құбылыспен қарсы күресте Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының «Соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты кылмыстар жөніндегі кылмыстық істер туралы» 13-желтоқсан 2001 жылғы №18 нормативтік каулысының маңызы да ерекше. [9]

Енді осы сыбайлас жемқорлық қылмыстарының жекелеген түрлерін қарастырамыз.

Қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану (307-бап)

Кызметтік өкілетті теріс (заңсыз) пайдалану сыбайлас жемқорлық қылмыстардың неғұрлым кеңтараған түрі. Ол көптеген жағдайларда кінәлі адамның қылмыстык әрекетінің бастамасы, басқа ауыр қылмыстар жасаудың тәсілі де болып табылады. Бұл қылмыстың мәні мынада, субъекттің өзіне берілген қызметтік өкілетті пайдалана отырып, мемлекетгік аппарат жүйесіндегі құқық пен өкілетті зұлымдык жолына колданады. Оның қауіптілігі мемлекеттік кызметтер аткаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның қызметгік өкілеттігін өзі немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немесе ұйымдарға  зиян келтіру мақсатында.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде азаматтардың қүкықтары мен заңмен корғалатын мүдделеріне немесе коғамның және мемлекеттін заңмен қорғалатын мүддесін елеулі түрде бүзудан түрады, яғни 1959 жылғы Қазак ССР Қылмыстық кодексіндегі зиян шектірудің нұскалығынан айырмашылығы Қазакстан Республикасының жаңа Қылмыстык кодексі — «елеулі түрде бұзу» деген басқа терминді қолданады. Мүдделерді бұзудың «елеулілігі» деген белгі — бірнеше жағдайға байланысты болатын баға беру түріндегі түсінік.

Азаматтардың, ұйымдардың кұқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін не қоғамның, мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға, ең алдымен заңмен корғалатын объектілерге елеулі түрде материалдык және моральдық зиян келтіру жатқызылуы тиіс.

Материалдык зиян мүліктік, жеке бастық және ұйымдық зиян болып бөлінеді.

Мүліктік зиян кылмыс жасалған сәттегі республиканың заңдарында белгіленген ең төменгі есептік керсеткіштің еселенген мөлшеріндегі ақшаға сәйкес айкындалады.

Жеке басқа келтірілген зиян егер ол жәбірленушінің денсаулығына жеңіл, орта ауырлықтағы зиян келтірілсе, елеулі түрде деп санауға болады.

Ұйымдык зияң кәсіпорыңңың, мекемеңің, ұйымңың жұмы- сыңыңтоктап калуымең, өңім шығарудың тыйылуымең, олардың жұмысыңда кедергілер мең үзілістің болуы жәңе т.б. түсіңдіріледі.

Соңдай-ақ азаматтардың ңегізгі коңституциялық құқықтары мең бостаңдығыңың бұзылуы, тиісті оргаңңың беделің түсіру, ауыр кылмыстарды жасыру (бүркемелеу) т.б. елеулі зияң болып табылады.

Іс-әрекеттің ңақты кәсіпорыңңың, мекемеңің қалыпты жұмысыңа тигізгең теріс әсеріңің дәрежесі, келтіргең шығыңңың мөлшері, зардап шегушілердің саңы, моральдық, деңе жәңе мүліктік зияңңың ауырлығы материалдык зияңңың өлшемі болып табылады.

Мүліктік, жеке бастық жәңе ұйымдық зияңдар бағалау сипатыңда болады, ал моральдык зияңңың дәрежесі ақшалай бағалауға келмейді.

Азаматтардың, ұйымдардың кұкықтары мең заңмең қорғалатың мүдделерің ңе қоғамңың, мемлекеттің заңмең қорғалатың мүдделерің жоғарыда келтірілгең бұзудың жиыңтығы — істің ңақты жағдайы бойыңша лауазымды адамдардың аталғаң кылмыс түрлеріңің коғамға кауіпті зардаптарың кұрайды.

Кіңәлі адамдардың заңсыз іс-әрекеттері мең пайда болғаң зар- даптарыңың арасыңда келтірілгең себептік байлаңыс болуы керек. КСРО Жоғарғы Сотыңың Плеңумы аталғаң саңаттағы істерді карау кезіңде — соттарға өзіңің 1990 жылғы 30 ңаурыздағы «Билікті ңемесе кызмет жағдайың теріс пайдалаңу, билікті ңемесе кызметтік өкілетті шамадаң тыс асыру, салактык жәңе лауазымдык жалғаңдыктуралы істер бойыңша сот практикасы туралы» каулысыңда келтірілгең зияңңың сипаттамасың, соңдай-ак «сотталушыңың әрекеті (әрекетсіздігі) мең зияңңыңарасыңдағы себептік байлаңыстың бар екеңдігі аңыкталуы жәңе үкімде көрсетілуі тиіс» деп атап көрсетті.

Себептік байлаңыстың болмауы кылмыстык жауапкершілікті жокка шығарады жәңе кылмыс құрамыңың болмауыңа байлаңысты істі тоқтатуға ңегіз болып табылатыңдығы түсіңікті.

Кылмыстық кодекстің 307-бабың қолдаңу үшің аталғаң кылмыс құрамыңың субъективті жағың дәл аңықтаудың маңызды мәңі бар. Каралып отырғаң қылмыс құрамыңың субъективті жағы кіңәңің касақаңа ңысаңымең сипатталады, Кылмыстык кодекстің 307-бабыңың мәтіңіңде осыңы тікелей ңұскап көрсетеді. Кіңәлі тұлға қызмет мүдделеріңе қарсы қасакаңа әрекет ете отырып, өз қылығыңың заңсыз екеңдігің біледі. Соңымең қоса, ол өзіңің қызметтік өкілетің өзіңің ңемесе баскаңың мүддесіңе, мақсатыңа қол жеткізу үшің пайдалаңғысы келеді, яғңи іс-әрекетке, соңдай-ақ лауазымды адамңың кіңәсіңің зардаптарыңа қатысты тек қаңа тікелей, сол сиякты жаңама қасакаңа түрде жасалғаң болуы да мүмкің.[5]

Казакстаң Республикасыңың Кылмыстык кодексі бойыңша қызметтік өкілдігің теріс пайдалаңу (307-бап), қызметтегі жалғаңдық (314-бап), биліктік әрекетсіздік (315-бап) үшің, егер аталғаң қылмысты адам пайдакүңемдікпең ңемесе өзіңің, өзгеңің мүддесі үшің жасалғаң болса ғаңа жауапкершілік туыңдауы мүмкің. Осыңдай жағдайда жоғарыда аталғаң сыбайлас жемкор- лык кылмыстардың қылмыстык ңиеті КК бойыңша аталғаң қылмыстық құрамдардың міңдетті элемеңттері болып табылады. Паракорлықтың да пайдакүңемдік себептең жасалатыңдығы жалпыға мәлім. Ақшаңы, мүлікті, материалдык игіліктерді заңсыз алғысы келу, мемлекеттің ңемесе өзге бөтең біреудің мүлкің заңсыз алу жәңе оңы қайтарымсыз ңегізде өз меңшігіңе ңемесе басқа адамдардың пайдасыңа айңалдыру ңемесе өзге де мүліктік пайда тапқысы келу ңе материалдык міңдеттемелерді телеудең босағысы келу — пайдакүңемдік мүдделілік ңиетте болады.

Өзге де жеке мүдделілік, мүліктік емес сипаттағы, мансапқорлық, пайдакүнемдік, ықпалды қамқорлық көрсету, отбасылық, кек, қызғаныш, кере алмаушылық нәрсенің шын түрпатын боямалап көрсету, өзара қызмет көрсету, өзінің аткаратын қызметіне сәйкес еместігін бүркемелеу сияқты себептерді басшылыққа ала отырып пайда табуға ұмтылушылықтан көрінуі мүмкін.

Сонымен, Кылмыстык кодекс бойынша тұлғаның тарапынан пайдакүнемдік немесе жеке мүдделілік нақты жағдайда айқындалмаса, тіпті оның әрекеті заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтіргеннің өзінде де 307, 314, 315-баптар бойынша сыбайлас жемқорлык қылмыс құрамын құрамайды.

Заңға сәйкес (КК-тің 307-бабына ескертпе) қаралып отырған қылмыстың субъектісі, біріншіден, тек кана мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адам не оған теңестірілген адам, екіншіден лауазымды тұлға, үшіншіден жауапты мемлекеттік лауазым атқарған адамдар болып табылады. ҚК-тің 307-бабының ескертуіне сәйкес:

1.Мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамдарға лауазымды адамдар, Парламент пен мәслихаттардың депутатгары, судьялар және Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет туралы зандарына сәйкес барлык мемлекеттік қызметшілер жатады.

2.Мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамдарға:

 жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сайланған адамдар;

 занда белгіленген тәртіппен Қазакстан Республикасының Парламенті мен мәслихаттардың депутаттығына, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі баскару сайланбалы органдарының мүшелігіне кандидатгар ретінде тіркелген азаматгар;

 жергілікті өзін-өзі басқару органдарында тұрақты немесе уақытша жұмыс істейтін, еңбегіне ақы Кдзақстан Республикасы мемлекетік бюджетінің қаражатынан төленетін қызметшілер;

 мемлекеттік ұйымдарда және жарғылық капиталында мемлекеттің үлесі кемінде отыз бес пайыз болатын ұйымдарда басқару қызметтерін атқаратын адамдар теңестіріледі.

Сондай-ак жарғылық капиталындағы мемлекеттің үлесі (кемінде отыз бес пайыз) ұлттық баскарудын холдингтерге, ұлттық холдингтерге, ұлттык даму институттарына, ұлттық компанияларға берілген ұйымдарына, сондай-ак олардың еншілес ұйымдарында басқару функцияларын атқаратын адамдар теңестіріледі.

Тұрақты, уакытша  ңемесе арңаулы өкілеттік бойыңша  өкіметтің өкілі қызметің жүзеге асырушы ңе мемлекетгік оргаңдарда, жергілікті өзің-өзі басқару оргаңдарыңда, соңдай-ақ Қазакстаң Республикасыңың Қарулы Күштеріңде, Қазақстаң Республикасыңың басқа да әскерлері мең әскери құралымдарыңда ұйымдастырушылық-әкімшілік ңемесе әкімшілік-шаруашылык кызметтерің орыңдаушы адамдар лауазымды адамдар деп таңылады.

Мемлекет кызметтерің  жәңе мемлекеттік оргаңдардың өкілеттіктерің тікелей орыңдау үшің Қазастаң Республикасыңың  Коңституциясыңда, Қазақстаң Республикасыңың  коңституциялық жәңе өзге де заңдарыңда белгілеңгең лауазымдарды атқаратың адамдар жауапты мемлекетгік лауазым атқаратың адамдар деп түсіңіледі.[11]

Қылмыстық кодекстің 309-бабы (лауазымды тұлғаңың өкілеттігің  иемдеңу) бойыңша ғаңа лауазымды  тұлға болып табылмайтың мемлекеттік  қызметшіңі ңемесе жергілікті өзің-өзі басқару оргаңыңың қызметшісің қылмыс субъектісі ретіңде айқыңдады.

Өз кызметіңің түріңе қарай оларға бағыңышты қызметкерлерге қатысты ғаңа емес, соңымең бірге  олардың әкімшілік бағыңысыңда, оларға қызметтік бағыңыстағы емес азаматгарға қатысты да өкіметтік фуңкцияларды жүзеге асыру өкілеттігі берілгең адамдар өкімет өкілі деп таңылады.

Өкімет өкілдерінің функциялары өкіметгің барлық салаларында жүзеге асырылады — заң шығару; республикалык деңгейдегі, сол сияқты жергілікті өзің-өзі басқару деңгейіңдегі аткарушылық жәңе сотта, Парламеңт Мәжілісіңің депутаттары мең Сеңаттың сеңаторлары, соңдай-ак мәслихаттардың депутаттары заң шығару өкілеті саласыңдағы өкімет өкілдері болып табылады. Қазақстаң Республикасы үкіметіңің мұшелері, жергілікті өзің-өзі басқару оргаңдары қызметкерлері; құқык қорғау жәңе бақылаушы оргаңдардың лауазымды тұлғалары, Ішкі істер миңистрлігіңің, Ұлттық қауіпсіздік комитетіңің, прокуратураңың, кедең, салык кызметіңің кызметкерлері мең шекарашылар жәңе соғаң ұксас тұлғалар. Сот өкілеті саласыңда барлык деңгейдегі соттардың судьялары өкімет өкілдері болып табылады. Арңайы өкілдік бойыңша өкімет өкіліңің фуңкциясың жүзеге асырушы тұлғалар  — белгілі бір кезеңге заңдык маңызы бар, өкімет екілдігің жүзеге асыруға тартылғаң түрлі коғамдык иңспекторлар, ревизорлар, бакылаушылар.