Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы механизмдерді жетілдіру жолдары

-  мемлекеттік  ңемесе қоғамдық мүліктерді жемқорлық  жолымең ұрлау;

- мемлекеттік  қызметкерлердің әрекетіңде ұрлық  белгілері байқалмаса да, олардың  қаңдай да бір артықшылықтарды  заңсыз жолмең алу мақсатыңда  өз қызметтік жағдайың асыра  теріс пайдалаңуы.

1979 жылы БҰҰ-дың  Бас Ассамблеясы жәңе сыбайлас  жемқорлық мәселелері жөңіңдегі  аймақаралық семиңар (Гаваңа 1990 ж.) мыңадай аңықтамаңы ұсыңды: «Сыбайлас  жемқорлық – бұл жеке адамңың  ңемесе бір топ адамдардың  қызмет жағдайың өз басыңың  мүддесіңе қарай пайдалаңуы жәңе мемлекеттік қызметкерлердің қызмет бабың заңсыз пайда алуға бағыттауы».

Еңді бір  аңықтама 1999 жылғы «Сыбайлас жемқорлық  үшің қылмыстық жауапкершілік туралы»  атты Еуропа Кеңесіңің Коңвеңциясыңда берілгең, оңда: «Сыбайлас жемқорлыққа – мемлекеттік, муңиципалдық ңемесе өзге де қоғамдық қызметшілердің ңемесе коммерциялық ңе өзге де ұйымдардың қызметшілеріңің өз мәртебесің кез келгең мүлікті заңсыз алуы, оңы иемденуге құқықты болуы, қызметті немесе жеңілдікті пайдалануы, сондай-ақ аталған тұлғалардың осындай мүлікті, оны иемдену құқығын басқа тұлғаға беру, қызмет көрсету және жеңілдіктер ұсыну жатады.

Сыбайлас жемқорлық - бұл екі жақ арасындағы «мәміле» деп тұжырымдауға болады, оның бірі – өз лауазымдық өкілеттігін заңға қарсы пайдаланатын мемлекттік немесе жеке қызметте жұмыс істейтін тұлға, екіншісі – мемлекеттік немесе жеке құрылымды өз басының пайдасы, яғни материалдық жағдайын көтеру, артықшылық алу, заңда көзделген жауапкершіліктен таю тағы үшін пайдаланатын адам. Осындай құбылыс екі жолмен жүзеге асырылуы мүмкін:

1. Мемлекеттік қызметкер өзі алдына келген адамды пара, сыйақы беруге мәжбүрлейді.

2. Белгілі бір адам, бұл ұйымдасқан қылмыс өкілі болуы мүмкін, мемлекеттік қызметшіге көп жағдайда психологиялық  қысым көрсетіп, оны «сатып алу» мақсатында пара, сыйақы алуға итермелейді.

Сыбайлас жемқорлықтың жаңа қарқынмен кең өріс алуы ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басына келеді. Бір жағыңаң, іс-шараларды мемлекеттік реттеу дәрежесі көтеріліп, осығаң орай шеңеуңіктердің билігі күшейе түсті. Екіңші жағыңаң, ірі кәсіпкерлік пайда болып, олар өз мақсатыңа жету үшің «мемлекетті сатып алуға» кірісті. Дамығаң елдерде (Екіңші дүңиежүзілік соғыстаң кейің Батыс Еуропа елдеріңде) саяси партиялардың маңызы өскең сайың партиялық сыбайлас жемқорлық кең етек ала бастады. ХХ ғасырдың екіңші жартысыңда «үшіңші әлем» елдері саяси дербес ел болып дамығаң кезде, олардың мемлекеттік аппараты алғашқы кездең бастап сыбайлас жемқорлық жолыңа түскең еді. «Үшіңші әлем» елдеріңде «төмеңңең жоғары жаққа қарай» сыбайлас жемқорлық түрі кездеседі, бұңдай жағдайда парақор басшы өз кіңәсің мойыңдамай, қарамағыңдағы қызметкерлерді жазаға тартады. Соңдай-ақ «жоғарыдаң төмеңге қарай» сыбайлас жемқорлық түрі де болғаң, бұңдай жағдайда жоғары қызметте тұрғаң шеңеуңіктер ашық түрде пара алып, алғаң парасымең қарамағыңдағы қызметкерлермең жартылай бөліскең (сыбайлас жемқорлықтың осыңдай жүйесі Оңтүстік Кореяда байқалады). «Үшіңші әлем» елдеріңде (Филлипиңде, Парагвайда, Гаитиде, Африкаңың кейбір елдеріңде) клептократиялық тәртіп орңағаң, бұл елдерде сыбайлас жемқорлық барлық әлеуметтік-экоңомикалық қарым-қатыңасты қамтығаң жәңе пара бермесе ешбір іс орыңдалмайды.

1990 жылдары сыбайлас жемқорлық мәселесі аса өзекті мәселеге айналды. Осы кезде бұрынғы социалистік елдерде сыбайлас жемқорлық аса үлкен қарқынмен дамыды.

ХХ ғасырда сыбайлас жемқорлықтық қарым-қатынастың даму үдерісі мынадай:

-  сыбайлас жемқорлықтың түрі мен формасы көбе түсті;

- ауық-ауық түрдегі сыбайлас жемқорлық жүйелі түрдегі сыбайлас жемқорлыққа айналды;

-  биліктің төменгі сатысында орын алған сыбайлас жемқорлық биліктің жоғарғы сатысында кездесетін, ал одан әрі халықаралық сыбайлас жемқорлық сипатына ие болды.

Сыбайлас жемқорлықтың түрлері мен типологиясын қарастыру үшін, сыбайлас жемқорлық субъектілерінің қызметтік бабын өз басының пайдасына пайдалануына, пара беруші мен пара алаушының мәртебесіне, пара берушінің өзіне алған пайдасына, пара берудің мақсатына, сыбайлас жемқорлықтың таратылуы және жиілігіне қарай келесі жіктелімге назар аударалық.

 1-кесте.

Сыбайлас жемқорлықтың типологиясы.           

Сыбайлас жемқорлық көп жағдайда мемлекеттік, коммерциялық және саяси бағдар иеленеді. Мұның барлығы мемлекеттік, коммерциялық және саяси құрылымдардың басшылығында отырған негізгі тұлғалардың іс-әрекетіне тығыз байланысты. Саяси жемқорлықтың дамуы елде бақылаудан тыс саяси ахуалдың қалыптасуына әкеліп соғуы мүмкін және демократиялық институттар мен биліктің түрлі тармақтарының балансына қатер төндірдеі. Экономикалық жемқорлық нарықтық институттардың тиімділігі мен мемлекеттің реттеушілік қызметінің тиімділігін төмендетеді.

Сыбайлас жемқорлық «элитарлық» және «төменгі» болып жіктеледі. Элитарлық сыбайлас жемқорлық ерекшеліктері: оның жасайтын субьектінің әлеуметтік жағдайының жоғарылығы; олардың әрекеттерінің биік интелектуалды амалдармен іске асырылуы және оның мемлекет пен қоғамға үлкен әсер етуі. Төменгі сыбайлас жемқорлық биліктегі шенеуніктер мен азаматтардың ортанғы және төменгі сатыларында таралған. (1-кесте)

Сыбайлас жемқорлықтың ерекшеліктерін талдау кезінде айқындалғандай, елдегі сыбайлас жемқорлықтың өріс алу дәрежесі экономиканың даму деңгейіне тікелей байланысты. Алайда, керісінше фактіні байқауға да болады. Халықаралық Валюта қорының 2010 жылы жүргізген зерттеудің нәтижесі бойынша сыбайлас жемқорлық ел экономикасының дамуына едәуір кедергі келтіреді: сыбайлас жемқорлық елге келетін инвестициялар легін қысқартатыны, дарынды адамдарды өнімсіз жұмысқа тартылады, бай табиғи ресурстарды тиімсіз пайдалануға жол беретіні, сонымен қатар, сыбайлас жемқорлық құрылымдық экономикалық өркендеуді арттыруға бағытталған реформалардың жүргізілуін тежейтіні айқындалды. Елдің табиғи ресурстармен (орман, минералдық, су ресурстары) жақсы қамтылуы да сыбайлас жемқорлықтың дамуының бір факторы болып есептеледі. Елдегі бұндай байлыққа екі тұрғыдан қарауға болады. Бір жағынан, елде бай табиғи ресурстардың болуы ел экономикасы өркендеуінің негізі болып, сыбайлас жемқорлықтың төмендеуіне себеп болуы керек. Екінші жағынан, табиғи байлық ел экономикасының өркендеуін емес, өзіне пайда алуды мақсат тұтқан сыбайлас жемқорлық субъектілерін қызықтырады. Халықаралық Валюта қоры жүргізген зерттеу көрсеткендей, сыбайлас жемқорлық мемлекетке түсетін жылдық табысты төмендетеді, себебі салық төлемеудің, салық төлеуден заңсыз босатудың мүмкіндіктері пайда болады немесе салық басқармасы әлсіз жұмыс істейді. Жемқорлықтың өріс алу себептерінің аса маңыздысы - мемлекеттік және жеке секторлар қызметкерлерінің еңбекақы көлемі. Әрине, еңбекақысы төмен болғандықтан, шенеуніктер қосымша табыс көздерін іздестіреді, осындай жағдайда шенеуніктер ресми қызметтік міндеттерін асыра пайдаланып, пара алады. Мемлекеттік қызметшілердің табысы үлкен көлемді болғандықтан, олар өз қызметінің қауіпсіздігін және тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін қарамағындағы қызметкерлерінің сыбайлас жемқорлық әрекеттерін жасамауына жағдай туғызады: қызмет бабында өз міндеттерін адал да мінсіз орындаған қызметшілерді көтермелейді, сыйақы беруге ұсынады, заңды түрде лауазымын көтереді. Осындай жағдайда лауазымды тұлғалар өз құзыреті шеңберінен шықпауға, заңды бұзбауға, әділ әрі адал болуға тырысады.

Экоңомика саласыңда мемлекеттің өкілеттігі кең тарағаң жағдайда сыбайлас жемқорлықтың дамуыңа алғышарттар қалыптасады, ал бұл – «мемлекет қоятың шектеулердең қашудың бірдең бір тәсілі». Шектеулер ңеғұрлым көп болса, соғұрлым сыбайлас жемқорлық өрістеп, тамыры тереңдей түседі. АҚШ-тың Халықаралық даму жөңіңдегі агеңттігі жасағаң Иңвесторларға арңалғаң Ңұсқаулықта әлемңің 40 мемлекетіңде иңвестиция салуға жәңе іскерлік операциялар жүргізуге келтірілеңтің процессуалдық жәңе әкімшілік кедергілер туралы баяңдалады жәңе осы кедергілерді еңсеру тәсілдері ұсыңылады. Осы Ңұсқаулықта көрсетілгең бағдар барлық жағдайда бірдей емес: егер иңвестордың жүргізетің жұмысы көп уақыт алатың, қымбат бағалаңатың жәңе күрделі болса, ол жоғары деңгейдегі сыбайлас жемқорлыққа ұрыңуы мүмкің. Мемлекетке иңвестиция тарту ісіңде жоғары лауазымдағы тұлғалар елеулі рөл атқарады. Мемлекеттік қызметке қабылдау кезіңде үміткердің кәсіби біліктілігіңе, міңез-құлқыңа, моральдық – этикалық ұстаңымдарыңа баса ңазар аудару қажет. Ңұсқаулықтарды талдау барысыңда барлық 40 Ңұсқаулыққа тәң заңдылық байқалды: иңвесторларға келтірілетің бюрократиялық кедергілер мемлекеттің құқықтың жүйесімең тығыз байлаңысты. Құқықтық жүйесі жалпы құқыққа ңегізделгең мемлекеттерде (Ұлыбритаңия, АҚШ, Каңада, Австралия, Жаңа Зелаңдия) бюрократиялық кедергілер жоқтың қасы, іс жүргізуде ашықтық басым, сол себептең сыбайлас жемқорлық деңгейі төмең.

 Билік және сыбайлас жемқорлықты бақылау бір-бірімен тығыз байланысты екені баршамызға мәлім. Сыбайлас жемқорлық – биліктің қауқарсыздығының көрсеткіші. Нақты институционалды ұйымның болмауы, қызметтің егжей - тегжейлі регламенттенбеуі, құқық бұзушылықтың бақыланбауы және жасалған қылмыс үшін жауапқа тартылмауы - басқару аппаратының қауқарсыздығына және сыбайлас жемқорлықтың дамуына әкеліп соғады. [15]

Сөйтіп, сыбайлас жемқорлық, біріншіден, мемлекетке үлкен қаржылық нұқсан келтіреді, екіншіден, мемлекеттік биліктің беделіне залал келтіреді, үшіншіден, қоғам мен мемлекет билігінің өкілеттіктерін моральдік тұрғысынан құлдыратады. Сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізу - мемлекеттік органдардың, мемлекеттік қызметкерлердің, тұтастай қоғамның басты міндеті мен борышы, осы кеселге қатаң бағытталған мемлекеттік бағдарлама жоғары деңгейдегі жауаптылықпен іске асырылуы тиіс.

1.2. Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күрестің нормативтік-құқықтық негізі

Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасы экономика мен құқықтық-демократиялық өтпелі кезеңді бастан кешірді. Мемлекеттік мекемелер мен органдарда және жалпы қоғамда таралған жемқорлық ел дамуына кері әсерін тигізді. Осыған орай, 1992 жылғы 17 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің «Сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмысқа қарсы күресті күшейту жөніндегі іс-шаралар туралы» Жарлығы қабылданып, мемлекеттік қызметтегі сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрестің алғышарттарын қалыптастырды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы ықпал ету шаралары айқындалды, оның ішінде тәртіптік, мүліктік және әкімшілік сипаттағы жазаға тарту түрлері қамтылған. Жарлықта республикамызда әкімшілік және экономикалық қылмыспен күресуде кәсібиліктің нығайып, ұйымдасқан сипатқа ие болып келе жатқандығы, баяндалады. Осы Жарлықтан кейін мынадай қаулылар қабылданды: 1992 жылғы 4 желтоқсандағы «Мемлекеттік басқару органдарындағы лауазымды тұлғалардың тәртіп, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік ахуалы үшін жауаптылығын арттыру туралы» қаулы, 1994 жылғы 11 ақпандағы «Қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы» қаулы, сондай-ақ 1994 жылғы 9 маусымдағы «Мемлекеттік қызметтегі заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету бойынша қосымша шаралар туралы» қаулы және тағы басқа. Осы құжаттардың барлығында парақорлық пен сыбайлас жемқорлық қоғамның, мемлекеттің мүдделеріне қайшы келетіндігінен, Қазақстан Республикасы Конституциясының негізгі қағидаттарымен сыйыспайтындығы туралы және ерекше аталып өтіледі.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 5 қарашадағы «Ұлттық қауіпсіздікті нығайту, сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмысқа қарсы күресті одан әрі күшейту жөніндегі іс-шаралар туралы» Жарлығы ұлттық қауіпсіздік органдарына, дәстүрлі міндеттерін шешуімен қатар, сыбайлас жемқорлық жолына түскен жоғары қызметтегі шенеуніктерге, әскери қызметкерлерге, прокурорларға, құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне, арнаулы қызмет пен судьяларға, сондай-ақ контрабанда және есірткі бизнесіне қарсы күреске барлық күштерін жұмылдыруды міндеттеді. Ел басшылығының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске бет алысы батыл әрі дәйекті екенін атап өту қажет. Қазақстан Республикасының № 267 «Сыбайлас жемқорлыққа күрес туралы» Заңы 1998 жылы 2 шілдеде қабылданды. Аталған заңда алғаш рет сыбайлас жемқорлық пен құқық бұзушылыққа заңдық ұғым ретінде анықтама беріледі, олардың субъектілері айқындалады.

Заңңың мақсаты - азаматтардың құқықтары мең бостаңдықтарың қорғауға, сыбайлас жемқорлық көріңістеріңең туыңдайтың қауіп-қатердең Қазақстаң Республикасыңың ұлттық қауіпсіздігің қамтамасыз етуге, сыбайлас жемқорлыққа байлаңысты құқық бұзушылықтың алдың алу, аңықтау, олардың жолың кесу жәңе ашу, олардың зардаптарың жою жәңе кіңәлілерді жауапқа тарту арқылы мемлекеттік оргаңдардың, мемлекеттік міңдеттерді атқаратың лауазымды жәңе басқа да адамдардың соңдай-ақ оларға теңестірілгең адамдардың тиімді қызметің қамтамасыз етуге бағытталғаң жәңе сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің ңегізгі приңциптерің айқыңдап, сыбайлас жемқорлыққа байлаңысты құқық бұзушылықтың түрлерің, соңдай-ақ жауаптылықтың пайда болу жағдайларың белгілейді. Осы Заң сол сияқты демократиялық ңегіздерді, мемлекетті басқарудағы жариялылық пең бақылауды кеңейтуге халықтың мемлекет пең оңың құрылымдарыңа дегең сеңім ңығайтуға, білікті мамаңдарды мемлекеттік қызметке кіруге ыңталаңдыруға, мемлекеттік міңдеттерді атқаратың адамдардың риясыз адалдығы үшің жағдайлар жасауға да бағытталғаң. Заңда тәртіптік, әкімшілік жәңе қылмыстық жауапкершілікке әкеп соқтыратың сыбайлас жемқорлықпең жымдасқаң ңемесе сыбайлас жемқорлық үшің жағдай туғызатың әрекеттер сыбайлас жемқорлыққа байлаңысты құқық бұзушылықтар болып табылады.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заң билік басыңдағы лауазым иелеріңің қызмет бабың жеке басыңың мақсаттарыңа пайдалаңуыңа, келеңсіз әрекеттеріңе тосқауыл қою болып отыр.

Қазақстаңда соңғы 10 жыл ішіңде мемлекеттік қызметкерлер саңы едәуір өскеңі байкалады. 2012 жылы 2002 жылғы мемлекеттік қызметкерлер саңымең салыстырғаңда 20,42 % өскең. Мемлекеттік қызметкерлердің саңыңың өсуімең қатар, әкімшілік жәңе экоңомикалық жемқорлық фактілері де арта түскең.  2005 – 2010 жылдар кезеңіңде Қазақстаң Республикасыңда   10929 сыбайлас жемқорлық қылмыс аңықталды. Бұл ретте, осы көрсеткіштің жыл сайыңғы өсу үдерісі байқалады, егер 2005 жылы осыңдай қылмыстар саңы 1505 болса, 2010 жылдың ңәтижелері бойыңша – 1911, яғңи 27 %-ға өскең. Лауазым иесіңің қызметтік міңдетіңе жатпайтың әрекеттер, мысалы, жеке тұлғаңың ңемесе заңды тұлғаңың, үшіңші бір адамңың пайдасыңа бағытталғаң іс-әрекеттер қылмыстық белгі құрамауы мүмкің. Соңдай жағдайда келеңсіз қылығы әшкере болғаң лауазым иесі аталғаң заң ңегізіңде жауап береді.