Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы механизмдерді жетілдіру жолдары

Пара алудың ауырлататын екінші бір түрі — жауапты мемлекеттік лауазымды атқарушы адамның пара алуы болып табылады (311-баптың 3-тармағы).

Лауазымды адамның және жауапты мемлекеттік қызмет аткаратын адамның  түсінігі ҚК-тің 307-бабының ескертуінде берілген.

Пара алудың аса ауырлататын түрлеріне мыналар жатады:

а) корқытып алу жолымен;

б) адамдар тобы алдын ала сөз байласып немесе ұйымдаскан топ;

в) ірі мөлшерде жасалса;

г) әлденеше рет жасалса, — (Кылмыстык кодекстің 311-бабы- ның 4-тармағы) Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының «Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі зандарды Соттардың қолдану тәжірибесі туралы» 1995 жылғы 22 желтоқсандағы №9 нормативтік қаулысына сәйкес кінәлі адамның пара берушінің мүддесіне залал келтіретін әрекеттер істелетінін айтып қорқыту әрекетін жасап пара талап етуі немесе соңғыны өзінің құқықтық мүдделеріне тиетін зиянды болдырмау мақсатында пара беруге мәжбүр болу жағдайына жеткізу параны қорқытып алу болып табылады.

Параны қорқытып алуға, мысалы маманды жұмыстан шыға- рамын деп қорқытып пара талап ету; немесе жәбірленушіге ашық түрде пара бер деп айтпаса да, оның мәселесін (үй алу, жұмысқа тұру) ұзақ уақыт шешпей сандалту арқылы пара беруге мәжбүр етеді; мұндай әрекеттер Қылмыстық кодекстің 311-бабының 4-тармағы «а» тармақшасымен саралануға жатады.

Пара алудың аса ауырлататын тағы бір түрі — адамдар тобы алдын ала сөз байласқан немесе үйымдасқан топ жасаған осы әрекеттер (311 -баптың 4-тармағының «б» тармақшасы).

Егер осы қылмысты бірлесіп жасауға алдын ала келіскен екі немесе одан да кеп адам катысса, онда параны алдын ала келісім бойынша бір топ адам алды деп есептеледі.

Осыған орай бұл түрғыдағы күрам болу үшін мына шарттардың болуы қажет:

пара алу туралы екі немесе одан кеп адамының арасында пара алу туралы келісімнің болуы;

бұл келісімге пара алғанға дейін қол жеткізу;

келісімге келген әрбір адам ез қызметін пайдалана отырып пара берушінің мүддесіне белгілі бір іс-әрекеттерді жасайды;

келісімге қатысқан әрбір адам параның тиісті бөлігінен өз үлесін алады.

Ұйымдасқан топ болып пара алуға қызмет адамдарының осы әрекетпен шұғылдану үшін тұракты топқа бірігуі жатады. Ұйымдасқан топтың түсінігі Қылмыстык кодекстін 31 -бабының 3-тармағында берілген.

Пара алудың аса ауырлататын тағы бір түрі — ірі мөлшердегі пара алу болып табылады (311-баптың 4-тармағының «в» тармакшасы).

Заңға сәйкес бес жүз айлык есептік көрсеткіштен асатын ақша сомасы, бағалы қағаздардың, өзге де мүліктің немесе мүліктік сипаттағы пайданың күны ірі мөлшердегі пара деп танылады (311 -баптың ескертуінің 1-тармағы).

Пара алудың аса ауырлататын түріне — әлденеше рет пара алу жатады (311-бап 4-тармағының «г» тармакшасы). Әлденеше рет жасалатын кылмыс түсінігі Кылмыстык кодекстің 11-бабында берілген.

Аса ірі мөлшердегі пара алу үшін жауаптылык К,К-тің 311-ба- бының 5-тармағында карастырылған. Екі мың айлык есептік көрсеткіштен асатын акша сомасы, бағалы қағаздардың, өзге де мүліктің қүны немесе мүліктік сипаттағы пайданың қүны аса ірі мөлшердегі пара болып табылады (ҚК-тіңЗІ 1-бабының 1,3-ес- кертулері)

Заңға сәйкес пара затының құнын толык белгілеудің де өзіндік маңызы зор. Кейбір реттерде сыйлык ретінде пара алу құны іс- әрекетгі қылмысқа жатқызуға немесе жаткызбауға негіз болады. Осыған орай қылмыстық занда — егер сыйлықтың кұны екі айлық есептік көрсеткіштен аспаса, кінәлі адамныңбірінші ретсыйлык ретінде мүлік, мүлікке немесе езге мүліктік пайдаға кұкықалуы бұрын жасалған занды әрекеті (әрекетсіздігі) үшін алдын ала уағдаластық болмаған жағдайда маңызы аз екеңдігіне байланысты қылмыс болып табылмайды және тәртіптік ретпен кудаланады деп белгіленген (ҚК-тің 311-бабының ескертуінің 2-тармағы).

Бұл жерде алдын ала уағдаласпай жүзеге асырылған осы әрекеттер үшін қызмет адамдары тәртіптік немесе әкімшілік жазаға тартылады, ал ондай уағдаластық бар болған ретте олардың іс-әрекеті қылмыс қатарына жатқызылып, кінәлі 311-баптың тиісті тармақтары бойынша жауапқа тартылады.

Пара алудың субъектісі — мемлекеттік функцияларды атқаруға уәкілетті адам не оған теңестірілген адам, лауазымды адам, жауапты мемлекеттік лауазымды атқарушы адам. Олардың түсінігі Кьілмыстық кодекстің 307-бабының ескертуінде берілген.

Пара беру (312-бап)

Жаңа Кылмыстық кодексте бұл қылмыстың мазмұны ашып көрсетілмеген. Занда мемлекеттік функцияларды аткаруға уәкілетті адам не оған теңестірілген адамға тікелей немесе делдал арқылы пара беру деп кана көрсетілген (312-бап).

Объективтік жағынан пара беру:

КК-тін 312 бабының 1-бөлігінде аталған адамға пара затын немесе мүлік сипатындағы өзге де пайда беру;

пара затын адамтікелей өзі немесе делдал аркылы береді;

пара алған адам өз қызметін пара берушінің мүддесіне белгілі бір әрекеггі істеуге немесе істемеуге пайдалануы аркылы сипатталады.

Пара беру немесе тапсыру әдістері кылмыстың кұрамы үшін маңызды емес. Пара оны алушының тура өзіне немесе оның келісімімен жақын туыстарына берілуі мүмкін. Ол істелінбеген жұмысқа почта арқылы айлык түрінде берілуі мүмкін. Пара берудің жасырылған нысандары бар. Олар: заңсыз сыйлык беру, алдын ала ойластырылып пара алушыға картадан елеулі ақша соммасын ұтылу; пара алушыға бағалы, кұнды заттарды өте арзан бағаға сату және тағы баскалар.

Кейбір кезде пара пара алушыға тегің қызмет түріңде керсетіледі. Пара алушыға туристік, саңаториялык жолдамалар берілуі, кемеге, поезға, ұшаққа баска да көлік құралдарыңа жүруіңе билет беруің — сот практикасы пара беру деп карастырады.

Мемлекеттік қызметтер аткаруға уәкілетті адам ңе оғаң теңестірілгең адамға материалдық мазмұңдағы емес пайда келтіру қарастырылып отырғаң қылмыс кұрамың құрамайды. Мысалы: оңымең жыңыстық қатыңаста болу; қызметтегі тұлғаңың сұрауы бойыңша, ол туралы мадақтау, үңдеу тарату ңемесе оңың жұмысы туралы басгіасөз бетіңде жақсы пікірлер жариялау пара беру ретіңде саралаңбауы керек.

Пара беру формальдық кылмыс құрамы болып табылады. Кіңәлі тұлға пара алғаң кездең бастап, яғңи берушіңің мүддесі үшің белгілі бір әрекет істелгеңі ңе істелмегеңіңе қарамастаң қылмыс аяқталды деп саңалады.

Субъективтік жағыңаң пара беру тікелей қасакаңалық арқылы істеледі. Яғңи кіңәліңің мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамға ңе оғаң теңестірілгең адамға пара затың беруге ңемесе тапсыруға к.ұк.ы жоқ екеңің жәңе оңың мүддесі үшің сол адамңың өз кызмет жағдайың пайдалаңып, белгілі бір іс-әрекет жасайтыңың кіңәлі тұлға сезеді жәңе соңы тілейді.

Пара берудің ңиеті саң алуаң болуы мүмкің. Олар кіңәлі адамңың заңсыз түрде жеке өзіңе ғаңа емес, соңымең қатар туыстарыңың, жақың туыстарыңың, пара беруші істейтің ұйым ңемесе мекеме мүдделерің қамтамасыз етуге ұмтылуы арқылы керіңеді.

Пара беру субъектісі боп 16 жаска жеткең есі дұрыс тұлға таңылады.

Пара берудің ауырлататың түріңе — лауазымды адамға пара беру, сол сияқты көріңеу заңсыз әрекет ңемесе әрекетсіздік жасағаңы үшің лауазымды адамға пара беруі үшің жауаптылық Қылмыстық кодекстің 312-бабыңың 2-тармағыңда көзделгең.

Ауырлататың жағдайдың біріңші түріңе лауазымды адамға заңсыз іс-әрекет жасағаңы үшің пара беру жатады. Осы бапқа қатысты лауазымды адам- дарға осы кодекстің 307-бабыңа ескертуде көрсетілгең лауазымды адамдар, соңдай-ақ шет ңемесе халықаралык үйымдардың мемлекеттің лауазымды адамдары жатады.

Пара берудің аса ауырлататың түрі жауапты мемлекеттік лауазым атқаратың адамға пара беру болып табылады. Жауапты мемлекеттік лауазым атқаратың адамңың түсіңігі ҚК-тің 307-бабыңаң 4-ескертуіңде берілгең. ҚК-тің 312-бабыңың біріңші, екіңші ңемесе үшіңші тармақтарыңда көзделгең әрекеттер, егер оларды:

а) адамдар тобы алдың ала сөз байласып ңемесе ұйымдасқаң топ;

ә) ірі мөлшерде;

б) әлдеңеше рет жасаса жауаптылық ҚК-тің 312-бабыңаң 4-тармағы бойыңша қарастырылады.

Ал Қылмыстық кодекстің 312-бабыңың 5-тармағыңда аса ірі мәлшерде пара бергеңдік үшің жауаптылық көтеріңкі жағдайда белгілеңгең ірі, аса ірі молшердегі паратүсіңігі ҚК-тіңЗІ 1-бабыңың 1,3 ескертулеріңде берілгең.

Әлдеңеше рет пара беруге — кіңәліңің мемлекетгік қызметтер атқаруға уәкілетті адамға ңе оғаң теңестірілгең адамға ңемесе әр түрлі соңдай адамға өз мүдцесі үшің әр түрлі іс-әрекеттер істегеңі ңемесе істемегеңі үшің екі ңемесе одаң да көп пара беруің айтамыз.

Кінәлінің бір адамға немесе бірнеше адамға өз мүддесі үшін әр түрлі әрекеттер істегені үшін екіден артык пара беруін әлденеше рет пара беру деп білеміз. Егер келісілген сома пара алушыға бөлшектеп берілсе, онда ондай әрекет әлденеше рет пара беру болып табылмайды.

Егер пара беруші алдын ала сөз байласкан немесе үйымдаскан адамдар тобына өз мүддесіне бір әрекетті істеу үшін ғана пара берсе, мүндай ретте де оның әрекеті әлденеше рет пара беруге жатпайды.

Пара бергені үшін кылмыстык жауаптылыкка тарту үшін пара затының құнын аныктаудың да маңызы ерекше.

Заңға сәйкес мемлекеттік кызметтер аткаруға уәкілетті адамға не оған теңестірілген адамға оның бұрын жасаған занды іс-әрекеті (әрекетсіздігі) үшін екі айлык есептік көрсеткіштен аспайтын сомада немесе кұны сондай алғаш рет сыйлык беру, егер кінәлі адам жасаған іс-әрекет (әрекетсіздік) алдын ала уағдаластыкпен байланысты болмаса, кылмыстык жауаптылыкка әкеп соқпайды.

Занда пара бергені үшін қылмыстык жауаптылыктан босатудың негіздері де көрсетілген. [1]

Егер мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адам не оған теңестірілген адам тарапынан оған қатысты қорқытып пара алу орын алған болса немесе ол адам пара бергені туралы қылмыстық іс қозғауға құқығы бар органға өз еркімен хабарласа, пара берген адам кылмыстық жауаптылықтан босатылады.

Адам пара бергені туралы қылмыстык іс қозғауға құқығы бар органға ауызша немесе жазбаша, қандай ниетті басшылыкка алғанына қарамастан ерікті түрде хабарласа қылмыстық жауаптылыкпен босатылады.

Кылмыс жасағандығы туралы ерікті түрде хабарлағанда пара беруші ғана емес, сонымен бірге оның қатысушылары да кылмыстық жауапкершіліктен босатылады. Параны корқытып алуы себепті немесе параны беруі туралы ерікті түрде арыз жазғаны бойынша пара берушілерді кылмыстыкжауаптан босату бұл адамдардың әрекеттерінде қылмыс құрамының жоқ екенін білдірмейді, сондықтан олар жәбірленуші болып саналмайды, және пара түрінде берілген құнды заттарды қайтарып беру туралы талап коюға кұқы жоқ.

Параны корқытып алу орын алған жағдайда және пара беруші параны бергенге дейін ол туралы құкық корғау органдарына хабарласа, иесіне кайтарылуға жатады. Айғақ заттар болып пара ретінде алынған ақша мен басқа кұнды заттар мемлекет кірісіне жаткызылады.

ҚК-тің 312-бабының ескертулеріне сәйкес: Мемлекеттік функцияларды аткаруға уәкілетті адамға не оған теңестірілген адамға оның бұрын жасаған занды іс-әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін сомасы немесе кұны екі айлык есептік көрсеткіштен аспайтын сыйлықты алғаш рет беру, егер мемлекеттік функцияларды атқаруға уәкілетті адам не оған теңестірілген адам жасаған іс- әрекеттер (әрекетсіздік) алдын ала уағдаластыкпен байланысты болмаса, қылмыстык жауаптылыққа әкеп соқпайды. (КК-тің 312-бабының 1 -ескертуі). Пара берген адам, егер мемлекетгік функцияларды аткаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның тарапынан оған қатысты қорқытып пара алу орын алған болса немесе ол адам пара бергені туралы қылмыстық іс козғауға құқығы бар органға өз еркімен хабарласа, қылмыстық жауапты- лыктан босатылады (ҚК-тің 312-бабының 2-ескертуі).

Парақорлыққа делдал болу (313-бап)

Бұл қылмыс үшін жауапкершілік Кылмыстық кодекстің 313-бабында көрсетілген.

Осы қылмыстың объективті жағы парақорлыққа делдал болу, яғни пара алушыға және пара берушіге пара алу мен беру туралы олардың арасындағы келісімге кол жеткізуге немесе іске асыруға жәрдемдесу болып табылады. Парақорлықтың делдалы ретінде кінәлі боп табылу үшін пара берушіден немесе алушыдан сыйақы алғанына қарамастан танылады.

Делдалдық пара беру мен алуды жалғастыратын ерекше түрі - жеке кылмыс кұрамына бөлінген. Бұл пара беру мен алудың келісім немесе нақты әрекеттермен жетістікке жету аркылы, делдал өзінің бастамасымен емес, пара беруші мен алушының сүрауы немесе тапсырмасы арқылы тікелей пара береді. Делдалдыктың ерекшелігі бұл субъектінің екі қылмыс жасалуына, яғни пара беру мен алуға жәрдемдеседі. Делдал - екі негізгі субъектілердің байланыстырушы бөлігі және өзінің ниетімен емес, пара беруші мен алушының ниеттерімен келісімге жетуге және іске асыруға көмектеседі. Пара алу және пара беру — субъектілерінің екі жағымен де байланысы бар болса, субъектіні парақорлықтың делдалы ретінде карастыру керек. Пара беруге не алуға басқадай көмектесулер парақорлыкка делдал болып карастырылмайды.

Паракорлыкка делдал болу кылмысының кұрамы формальды және пара нақты берілген кезден бастап аякталған кылмыс болып табылады. [15]

Егер де пара алушы пара алудан бас тартса, онда делдалдың әрекеттері паракорлыкка делдал болушылыккаокталғандык болып (КК-тің 24, 312-баптар) танылады. Паракорлыққа делдал болуды парақорлыктың катысушылығынан, яғни пара беру немесе алуды ұйымдастырушылар, айдап салушылар, көмектесушілерден ажырату керек.

Пара алуды ңемесе беруді ұйымдастырғаң ңемесе оңың жүзеге асырылуыңа басшылык еткең адам паракорлыктың ұйымдастырушысы деп аталады. Бұл жерде ұйымдастырушы өзі белсеңділік көрсетіп, өз әрекетімең параңы беруді ңемесе параңы алуды жүзеге асырады. Ал делдал болса пара алушы мең берушіңің ортасыңдағы болғаң келісімді ғаңа жүзеге асырады.

Пара беруге ңемесе оңы алуға басқа адамды азғыру ңемесе басқа да жолмең осыңдай қылмысты жасауға парақорлыктың қатысушыларың көңдіргең адам айдап салушы деп таңылады. Парақорлыққа делдал ешкімді де азғырмайды, көңдірмейді, ол әзара келіскең екі субъектіңіңтапсырмасың орыңдайды, пара беруші мең алушыңы өз еріктерімең кездестіреді.

Субъективті жағыңаң делдалдыктікелей касакаңалықпең жасалады. Делдал пара берушіңің ңемесе алушыңың тапсырмаларымең пара бергеңің сезеді жәңе соңы тілейді, егерде пара беріп отырғаңың сезбесе, оңда кылмыс құрамы болмайды.