Банк хизматлари раыобатбардошлиги

«рақобат» тушунчаси классик ва неоклассик иқтисодиёт назариясининг асосий категорияларидан бири бўлиб, бугунги кунда хам кўпгина иқтисодчиларнинг диққатини тортиб келмоқда ва улар томонидан турлича талқин этилмоқда.

А. Смитнинг  таърифи  бўйича инсон  ўз  шахсий  манфаатини  ўйлаган  пайтда, бу  ҳолат  табиий, ёки  аниқроғи, муқаррар  равишда  шунга  олиб  келадики, одам  жамият  учун  кўпроқ  наф  келтирувчи  машғулотни  танлайди  ва  шу  иш  билан  шуғулланади., фойда  кетидан  қувиш  ва  рақобат  бутун  жамиятга  наф  келтирувчи  фаолият  деб  қаралади⁹.

И.А. Каримов рақобатнинг бозор иқтисодиётидаги аҳамиятини кўрсатиб, «Рақобат бўлмаса, бозор иқтисодиётини барпо этиб бўлмайди. Рақобат — бозорнинг асосий шарти, айтиш мумкинки, унинг қонунидир», деб ёзадилар¹⁰. Рақобат кўп қиррали иқтисодий ҳодиса бўлиб, у бозорнинг барча субъектларни ўртасидаги мурақкаб муносабатларни ифодалайди. Рақобат-бозор субъектлари иқтисодий манфаатларининг тўқнашишидан иборат бўлиб, улар ўртасидаги юқори фойда ва кўпроқ нафлиликка эга бўлиш учун курашни англатади. Бунда ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги сарфланган харажатларининг хар бир бирлиги эвазига кўпроқ фойда олиш учун кураш боради. Мана шу фойда орқасидан қувиш натижасида товарларни сотиш доиралари, яъни қулай бозорлар учун, арзон хом-ашё, энергия ва арзон ишчи кучи манбаалари учун улар орасидаги кураш бўлади¹¹.

Рақобат муаммоларига бағишланган  адабийтларда унинг тарифига учта ёндашув  мавжуд. биринчиси рақобат бозорда беллашув сифатида тавсифланади. Иккинчи ёндашув классик иқтисодчилар учун хос бўлиб, рақобат-талаб ва таклифни мувозанатга келтирувчи бозор механизми сифатида талқин этилади. Учинчиси бозорни ўрганишнинг замонавий назариясига асосланган бўлиб тармоқ бозорининг турини ифодаловчи мезон сифатида қаралади¹².

С.Г.Светуньков рақобат тўғрисида қуйидаги тарифларни келтиради:

 - монополиядан холи шароитда хўжалик юритувчи субъектларнинг бахслашувидир;

- икки ёки ундан ортиқ хўжалик юритувчи субъектларнинг беллашуви, рақиб сифатидаги муносабати бўлиб, бир биридан ўзиб кетиш орқали ягона мақсад-юқори фойда олиш учун бозордан сиқиб чикаришидир;

- бозорда товар ва хизмат ишлаб чиқарувчиларнинг бозор улушини эгаллаш ва юқори фойда олиш мақсадида ўзаро беллашувидир¹³.

С.Г. Светуньков томонидан келтирилган тарифга эътибор берадиган бўлсак, монополиядан холи шароит кўзда тутилган. Бизнинг фикримизча монополиядан холи шароитни монополия чекланган шароит деб қабул қилиш зарур. Чунки монополия бозорда рақобатнинг бутунлай йўқ бўлишини билдирмайди.  Шу билан бирга барча субъектлар учун энг қулай шароит, энг юқори даромадга қаратилмаслиги керак, чунки истеъмолчи товар ва хизматлар учун маълум қийматни белгилайди.

А.Ю. Юдановнинг фикрича рақобат- истеъмолчиларнинг тўловга қодир чекланган талаби учун беллашувдир. Муаллифнинг фикрича бу тариф бир қатор мухим жихатларга эга. Биринчидан: гап бозор рақобати хақида кетмоқда, яъни рақобат-бозордаги хўжалик юритувчи субъектларнинг фақатгина ўз товар ва хизматларини истеъмолчилар учун силжитиш жараёнида содир бўладиган беллашувдир. Иккинчидан рақобат истеъмолчиларнинг тўловга қодир чекланган эхтиёжи учун олиб борилади, агарда истеъмолчи талаби бирор бир субъект товар ёки хизмати билан қондирилса, қолганлари ўз-ўзидан таклиф қилиш имкониятидан махрум бўлишади. Учинчидан рақобат фақат бозорнинг кириб бориш мумкин бўлган сегментида ривожланади¹⁴.

П.С. Завьяловнинг фикрича: «Рақобат –бозор мухитининг ажралмас қисмидир. Ривожланган бозор рақобатсиз мазмунга эга эмас. Бундан рақобатни ўрганишнинг ахамияти, даражаси ва  жадаллиги, бозор имкониятларини билиш даражаси, танланган бозорда беллашувнинг келажагини англаш келиб чиқади¹⁵.

И.М.Кирцнер ўзининг рақобат  ва тадбиркорликка бағишланган китобида шуни таъкидлайдики, бугунги кундаги  ортодоксия рақобатни “вазият” сифатидан кўра  “жараён” сифатида талқин этади. [49,  с.  93-94]. И.М. Кирцнернинг фикрича рақобат бозор жараёнининг рақобат хусусиятини ўрганиш билан боғлиқ ва зарур бўлганда рақобат мезонларини ишлаб чиқиш керак. Бизнинг фикримизча рақобатни жараён сифатида қараш унинг моҳиятини янада аниқроқ очиб беради.

Шу тарзда молиявий хизматлар бозорида хам рақобат молия бозори иштирокчилари, айнан молия ташкилотларининг ўзаро  беллашув жараёнидир. Ўзбекистон Республикаси “Молия бозори” тўғрисдаги қонунига кўра молия ташкилотлари маълум лицензия асосида қимматбахо қоғозлар, суғурта, банк хизматлари ва бошқа молиявий хусусиятга эга хизматларни таклиф этувчи юридик шахслардир. Шу билан бирга бюджнтдан ташқари пенси фонди, лизинг компаниялари, кредит уюшмалари ва бошқа молия хизматлари таклиф этувчи ташкилотлари хам киради.

Финансовая  услуга  определяется  как  деятельность,  связанная  с привлечением  и  использованием  денежных  средств  юридических  и физических  лиц.  В  качестве  финансовой  услуги  рассматривается осуществление  банковских  операций  и  сделок,  предоставление  страховых услуг  и  услуг  на  рынке  ценных  бумаг,  заключение  договоров  финансовой аренды  (лизинга)  и  договоров  по  доверительному  управлению  денежными средствами  или  ценными  бумагами,  а  также  иные  услуги  финансового характера.

Ушбу қонунга кўра молиявий хизматлар бозори-молия  ташкилотларининг  мамлакат худудида фаолият олиб борувчи сохасидир. Ушбу қонунга мувофиқ молия хизматлари бозорида рақобат молия ташкилотларининг бири-бири билан молия хизматлари таклиф этиш жараёнида жорий этилган умумий шартлар доирасида беллашувидир.

Молия хизматлари бозорида рақобатни  ўрганиш жараёнида унинг ўзига  хос хусусиятларини очиб берувчи  қуйидаги тушунчаларни билиш лозим:

Рақобат доираси-рақибалар томонидан киритилаётган махсулот, хизматлар тури ва бозорнинг қамраб олиш доираси.

Рақобат предмети- молия хизматлари бозорида молия ташкилотлари мижознинг пулини ва ишончини эгаллашга харакат қилади. Кенг маънода рақобат предмети- мижоз талабини қондиришдир.

Рақобат объекти-молия хизматлари истеъмолчилари-яъни мижозлар. Молия хизматлари бозорида рақобат «предмет»и ва «объект»и бир маънога эга эмас, яъни рақобат курашининг икки хусусиятини белгилайди: хизмат – бир томондан ва мижоз иккинчи томондан.

Рақобат субъекти- рақиб, яъни истеъмолчиларга молия хизматлари ва махсулотлари, ёки ўрнини босувчи товарларни таклиф қилувчи молия ёки бошқа юридик шахс.

Юқоридаги тушунчаларга эътибор бериб қарайдиган бўлсак, молия хизматлари бозорида рақобат банкларга хос хислатни акс эттиради. Ушбу тарифларнинг таркибидан қатъий назар рақобат кураши асосан Марказий банк лицензияси асосида фаолият олиб борувчи банклар ўртасида мавжуд бўлади.

Г.Г. Коробованинг тарифига кўра, банк рақобатининг субъектларига нафақат банклар, балки банк хизматлари бозорида фаолият кўрсатувчи бошқа молия ва номолия ташкилотлари хам киради.

Банк рақобатининг моҳияти банк хизматларининг бозордаги хусусияти-банк хизматлари рақобатбардошлигида намоён бўлади.

Рақобатбардошлик тушунчасини  қуйидаги тарзда ифодалашимиз мумкин: рақобатбардошлик иқтисодий категория  бўлиб, иқтисодий фаолиятнинг лойихалаш, ишлаб чиқарий, тақсимот ва истеъмол жихатларини вазиятли ёндашувини ифодалайди. Рақобатбардошлик иқтисодий тизимнинг барча элементлари учун хос булсада, бозорни тақсимлаш жараёнида пайдо бўлади.

Рақобатбардошликнинг  маълум тарифларини таҳлил қилар эканмиз, рақобатбардошликнинг мохиятини очиб берувчи қуйидаги хусусиятларни очишга олиб келди:

- хизматлар рақобатбардошлиги- унниг истеъмолчи учун жалб эта олиш қобилиятининг ўлчовидир;

- хизматларнинг жозибадорлиги турли даражадаги талабларнинг қондирилиш даражаси билан ифодаланади;

- таклиф этилаётган талабларнинг таркиби, уларнинг устунлиги хизматларнинг турига, типига ва истеъмолчиларига боғлиқ;

- рақобатбардошлик иқтисодий категория сифатида айнан бир бозорни ва айнан аналог хизматни куриб чиқишни талаб этади.;

- рақобатбардошлик динамик хусусиятга эга-яъни рақобатбардошлик муайян вақт оралиғида, бозор коньюнктурасининг ўзгаришини эътиборга олган холда кўриб чиқишни талаб этади;

- рақобатбардошлик таҳлил қилинаётган хизматларнинг хаётий циклининг қайси босқичидалигига боғлиқ;

Стратегик маркетинг  нуқтаи назаридан хизматларнинг  рақобатбардошлигини бозордаги мавжуд аналог хизматнинг айнан бир талабини қондириш даражаси билан таккосланишидир.

А.С. Завьялов фикрича рақобатбардошлик-бозорга ва хизматларни сотиш даврига чамбарчас боғлиқ тушунчадир. Чунки банк хизматларининг хар бир истеъмолчиси ўз истеъмолининг қондирилиши даражасига ўз бахосини белгилайди ва бу билан банк хизматларининг янада индивидуал хусусият касб этишини таъминлайди¹⁶.

Н.А. Колесниковнинг фикрича банк хизматлари рақобатбардошлиги-банк хизматининг рақобатчи хизмат турига нисбатан айнан бир истеъмолчилар жамиятининг ушбу хизматларни сотиб олишга сарфлаган харажатларини эътиборга олган холда берилган истеъмол хусусиятидир¹⁷.

Н.Н. Павловнинг фикрича  хизматлар рақобатбардошлиги-бу хизматларнинг  бозорда маълум бир давр мобайнида  хизматларининг сотилиш имкониятидир

Н.Д. Эриашвили таърифича рақобатбардошлик- хизматнинг бозордаги мавжуд аналог хизматлардан устунлик жихатларидир. банк хизматлари рақобатбардошлиги –истеъмолчининг реал харид қилишга жалб этувчанлик даражасидир. Шу билан биргаликда Н.Д. Эриашвили  Н.Д. рақобатбардоошлик рақобат шароитида вужудга келади, яъни бунда хўжалик юритувчи субъектлар мустақил истеъмолчилар учун уз хизматларини мустақил равишда таклиф этишади деб тушунтиради¹⁸. Бозор иқтисодиёти шароитида банкларнинг асосий мақсади молиявий фаровонлигини ошириш учун ўз хизматларининг рақобатбардошлигини таъминлашдир¹⁹.

Банкларнинг рақобатбардошлиги  билан банк хизматлари рақобатбардошлиги  тушунчаларини бир-бирдан фарқлаш  лозим. Банк рақобатбардошлиги рақобат мухитида тўловга қодирлиги, самарали хўжалик фаолияти билан ифодаланса, банк хизматлари рақобатбардошлиги банкнинг хаётийлик кўрсаткичларининг умумлашган кўрсаткичи бўлиб, молиявий, ишлаб чиқариш ва мехнат захираларидан юқори самарада фойдалана олиш даражаси билан ифодаланади.

Жахон молиявий инқирози туфайли банклар рақобатбардошлик хақида деярли қизиқишмади. Бугунги кунга келиб эса, банк хизматларининг молиявий компаниялар, банклар ва бошқа молия бозори иштирокчилари ўртасида хамкорлик лойихаларига ихтисослашаётганлигини кузатишимиз мумкин. Агарда илгари банклар ва суғурта компаниялари ўртасида кўпроқ бу жараёнлари кузатилган бўлса, бугунги кунда узаро хамкорлар тармоғи оркали молиявий махсулотларнинг бошқа молия муассасаларига дистрибуцияси, банклараро хамкорлик кучайиб бормоқда. Барча фаол банклар бу тармоқда хамкорларининг молиявий хизматларини реализация қилиш билан қатнашсаларда, ўзи билан бирга асосий фаолият тури бўйича хизматларни хам таклиф қилишмоқда. Бундан келиб чиқадики, банк рақобати тушунчаси банк хизматлари бозорида бошқа молия бозори қатнашчиларини сиғдирмасликка харакат қилишини англатади. Бундан шуни англашимиз мумкинки, илгари банклар ўртасида рақобат банк сохасига тааллуқли бўлмаган молия кредит муассасалари(суғурта компаниялари, молиявий брокерлар, пенсия, инвестиция фондлари ва компаниялари) ва номолиявий ташкилотлар (почта, савдо уйлари, автомобил саноати ва бошқ.) билан чегараланган бўлса, бугунги кунда эса бу тушунча узаро хамкорликлар билан тушунтирилади. Банклар ўзаро хамкорликни кенгайтиришмоқчи бўлсалар ўзларининг рақобатбардошликларини таъминлашлари кифоя булади.

2-расм –корхона рақобатбардошлигининг талқини

Юқоридагилардан келиб  чиққан холда банк хизматлари рақобатбардошлигига  қуйидагича тариф беришимиз мумкин:

Банк хизматлари рақобатбардошлиги –  бу банк хизматларининг миқдор ва сифат кўрсаткичларинниг динамик кўрсаткичи бўлиб, улар биринчидан айнан бир мижознинг талабини қондириш даражаси, иккинчидан эса бошқа ўхшаш банк хизматларидан фарқли жихатларидир. Бизнинг тарифимиздан шу нарса келиб чиқадики, банк хизматлари рақобатбардошиги молиявий ресурслар бозорида банк хизматларининг мижозлар томонидан ўхшаш банк хизматларига таққосланиши натижасида юзага келадиган истеъмол хусусиятидир. Ушбу жадвалга кўра қуйидаги хулосага келишимиз мумкин: банк хизматлари рақобатбардошлиги унинг бозорни кенгайтириш, кичрайтириш, маълум бир улушини сақлаб қолиш учун курашидир ва хок).