Автор работы: Пользователь скрыл имя, 23 Мая 2015 в 10:34, лекция
Қарым-қатынастың маңызы мен түрлері. Қарым-қатынастың көпқырлылығы. Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі.
Қарым-қатынастың адам өміріндегі маңызы. Қарым-қатынас адамзат қоғамының және жеке тұлғаның жарқын өмір сүруінің міндетті шарты. Қарым-қатынас аса үлкен құндылық болып табылады.
Адамдарды түсінудегі стереотип екі түрлі салдарға әкелуі мүмкін: біріншіден, адамды түсінуді белгілі түрде жеңілдетеді, бұл жағдайда адамды қабылдауда эмоциялық қабылдау немесе қабылдамаоу іске асырылмайды, жеңілдету (штамптарды пайдалану) арқасында түсіну процесін қысқартады. Екінші жағдайда, адамда жаңсақ наным пайда болуына әкеледі. Егер де бұрынғы тәжірибеден ол адам туралы теріс пікір қалыптасса, оны жаңадан қабылдауда да осы теріс көзқарас сақталады. Өте кең таралған стереотип (таптаурын) – этникалқ таптаурын болып есептеледі, яғни белгілі ұлт өкілдері туралы тұрақты нанымдар, мысалға: жапондардың еңбексүйгіштігі, француздардың жеңіл мінезділігі, орыстардың көп сөйлегіштігі, қазақтардың кең пейілділігі т.с.с.
Стереотип негізінде жаңсақ наным пайда боуының обьективті болмысты қате түсінуге әкелетініне мысал ретінде педагогикалық стереотип – мұғалім сапасында идеалды оқушы моделінің қалыптасуын көрсетуге болады. Ол – мұғалімнің жақсы педагог екендігін дәлелдейтін және оның жұмысын жағымды ететін, бірлескен әрекетке даяр, білімге ұмтылатын, тәртіпті оқушы. Осындай идеалға жақын балаларды мұғалім жақсы оқушы ғана емес, жалпы қарым-қатынаста сүйкімді, адал, парасатты адамдар деп қабылдадйды. Оған қарама-қарсы «жаман оқушылар» бейнесіне жақын оқушылар жалпы түрде енжар, агрессивті жаман адамдар, педагогтардың теріс эмоцияларын тудырушылар деп қабылданады.
Мұғалімдердің осындай күтінулері шын мәнісінде баланың нақты жетістіктерін көрсетпейді. Сонымен бірге осындай күтінулер баланың өзін-өзі қабылдауын да қалыптастыруы мүмкін. Батыс психологы Ристтің көрсетуінше, көп балалар мектепте толықтай ашылып дамымайды және өздеріне деген жақтырмаушылықты сезінеді, себебі, о бастан оларға «дамымаған», «қабілетсіз», «ұшқалақ» деген атақ тағылған. Яғни, мұғалімнен оқушыға бағытталған кері байланыс көбіне Р. Бернстің айтуынша «өзін-өзі актуалдайтын сәуегегйлік» формасында іске асырылады.
Мәселен, бір экспериментте бірінші сынып мұғалімдерінің қыздар мен ұл балалардың арасындағы оқу темпін игеруі туралы пікірлерін айтқан. Мұғалімдердің бір тобы бұл жерде жыныстық айырмашылық жоқ десе, екінші тобы ұл балалар қыздарға қарағанда нашар игереді деген. Бір жыл өткен соң жүргізілген өлшеулерден 1 топтағы мұғалімдер сыныптарында, расында да ұлдар мен қыздардың оқуды игеруінде айырмашылық болмағаны, ал екінші топ мұғалімдерінің сыныптарында ұл балалар негізінен қыздардан қалыңқырағаны байқалғаны көрінген. Бұл сипатталған дерек «күтіну таптаурыны» немесе «Пигмалион эффектісі» деп аталады. Ол идеалды оқушы бейнесінің немесе мұғалімнің теориялық, педагогикалық тұжырымының, тіпті оқушының есімінің негізінде де қалыптасуы мүмкін.
Мұғалімге ұнайтын есімді оқушылар, педагогқа ұнамайтын есімі бар балаларға қарағанда өздерін сенімдірек сезінетіндерін зерттеулер көрсетеді. Баланың есімі оның оқу үлгерімінің табыстылығына байланысты мұғалім күтінулеріне де әсер етеді.
«Күтіну таптаурыны» педагогикалық процестегі нақты әрекетте көрінетін фактор. Ол мұғалімнің бағдары мен күтінулерінен ғана емес, оның мінез-қылығынан да белсенді көрініс беруіне байланысты.
Стереотипизация. А.А. Бодалевтің жүргізген сауалнамалары адамның сырт көрінісі мен оның мінез-құлқының қасиеттері арасындағы байланыстары туралы қате стереотиптік көзқарастардың кең таралуын дәлелдейді. 72 сұранысқа түскен адамдардың 9-ы иектері төртбұрышты адамдардың ерік күші қатты дамыған деп есептейді, 17-і маңдайы үлкен адамдар ақылды. Үшеуі шашы қатты адамдардың мінезі қайратты болатындығын, бесеуі бойы кішкентай адамдар өктем жүргізуші, билеп-төстегенді ұнатады. Бес адам былай деп ойлаған: сұлу адамдар ақылсыз болады немесе өзін ғана жақсы көреді. Екі адам егер адамның ерні жіңішке болса, онда ол екі жүзді және оған тұйықтық тән.
А.А. Бодалевтің эксперименттерінде екі топ студенттеріне бір адамның суреті көрсетілген. Бірінші топ студенттеріне ол адамды атақты ғалым ретінде таныстырған, екіншілеріне – қылмыскер ретінде. Оның сырт көрінісіне қарап оған мінездеме беру ұсынылған. Бірінші топ студенттері суреттегі адам қызу жұмыс үстіндегі, мейірімді, ақкөңіл, ақылды адам деп бедйнелеген. Екінші топ студенттері олардың алдындағы портрет қатал, табанды және зұлым адамның суреті деп сипаттаған. Атап өткен адамның көзі бірінші жағдайда мейірімді және ақылды, екінші жағдайда – қатал және мейірімсіз болып суреттелген.
Басқа адамның қылықтарын оған мінез-құлық сезімдері мен ой-ниеттерін, мотивтерін есептеу жолымен себепті түсіндіру каузалды атрибуция деп аталады. Ол латынның causa – себеп және aqtributio – қосу, қосып беру немесе себепті интерпретациялау деген мағынасын білдіреді.
Стереотипизация дегеніміз – мінез-құлық түрлерінің классификациясы және мінез-құлық себептерін таныс немесе таныс емес сияқты құбылыстарға жатқызу жолы, яғни әлеуметтік стереотиптерге сәйкес келетін.
Стереотипизация – тұлғааралық қабылдау субьектісінің жеке тәжірибесінің жалпылану нәтижесінде қалыптасуы мүмкін. Оған кітап, кино, т.б. алынған хабарлар және таныс адамдардың есте қалған ойлары да қосылады.
Психологиялық тренинг: түсінігі, тарихы, міндеттері, ұстанымдары.
Бүгінгі күнде «тренинг» түсінігінің нақты бір анықтамасы жоқ,, сондықтан бұл термин психологиялық практикада әр түрлі іс- әрекеттердің, әдіс-тәсілдер мен құралдардың ортақ термині ретінде кеңінен пайдаланылады.
«Тренинг» термині ( ағылшынның train, training сөздерінен) оқыту, тәрбиелеу, жаттықтыру, үйрету сияқты бірқатар мағынаға ие. Мұндай көп мағыналық тренингтің ғылыми анықтамасына да тән. Ю.Н.Емельянов тренингке іс-әрекеттің кез- келген қиын түрін игеру мен оқыту қабілеттілігін дамыту әдістерінің топтамасы деген анықтама береді.
Тренинг адам бойында қалыптасқан мінез- құлық пен іс-әрекеттерді басқару модельдерін қайтадан қалыптастыру тәсілі ретінде қолданылады. Ұйымның жоспарлы белсенділігін арттыра түсу үшін оның мүшелерінің кәсіби білімі мен қабілеттілігін көтеруге бағытталады. Сондай- ақ тренингті жеке тұлғаның әлеуметтік мінез- құлқын ұйымның мақсаты мен іс-әрекеттерінің талаптарымен сәйкес тәсілдерге сай өзгертудің бір бөлшегі деп қарастыруға болады.
Ресейлік психологияда тренинг оқытудың немесе әлеуметтік – психологиялық тренингтің белсенді тәсілдерінің бірі деген ұғым кең таралған. Л.А.Петровская әлеуметтік- психологиялық тренингті «өзара қатынастағы білімді , әлеуметтік белгілеулерді, қабілеттілік пен тәжірибені дамытуға бағытталған әсер ету құралы», «қарым-қатынаста жетіктілікті дамыту құралы», «психологиялық әсер ету құралы» ретінде қарастырады.
Г.А.Ковалев әлеуметтік-психологиялық тренингті белсенді түрде әлеуметтік- психологиялық білім беру әдістемесінің кешенді әлеуметтік –дидактикалық бағыты ретінде қарастырады.
Б.Д.Парыгин топтық кеңес беру тәсілі жөнінде, оларды өмірде және жалпы қоғамдағы қатынас дағдыларына белсенді түрде топтық оқыту ретінде яғни, кәсіби пайдалы дағдылардан мен- тұжырымдамасы мен өзін-өзі бағалауға сәйкес жаңа әлеуметтік рөлге бейімделуге дейін оқыту деп бейнелей атайды.
Бүгінгі кунде тренингті анықтау үшін көп жағдайда «психологиялық әсер ету» термині қолданады. Ал, С.И.Макшанованың жұмыстарынан бұл терминнің тренингті әдіс ретінде дәл толықтай бейнелемейтінін түсінік ретінде ғана бола алады. Процессуалдық мінездемеге ие «әсер ету» түсінігі өзгеріс категориясының көмегімен анықталатын оның мақсаты мен нәтижесін толықтай ашпайды. Негізінен әсер етудің нәтижесін күтететін тренингтің және оны қолданушылардың негізгі мақсаты тек ғана әсер ету бола алмайды.
С.И.Макшанов ұсынып отырған «мақсатты түрде өзгерту» термині адам мен топ феноменнінің психологиялық динамикасына жататын көптеген құбылыстарды бейнелеуге мүмкіндік береді. Тренингтің процессуалдық және өнімдік мінездемесін ашып, тренингтің «субьект-субьекті» мінездемесін айқындайды, оның тиімділігі тренингке сұраныс берушілер мен оған қатысушылардың және оны ұйымдастырушы мамандардың жауаптылығын сезінуімен байланысты.
Осыған байланысты тренингті адамның жеке тұрмысы мен кәсіби үйлесімділігің мақсаты болып табылатын жеке адамның, топтың және ұйымның психологиялық феноменнің мақсатты түрде өзгертудің көпқырлы әдісі деп анықтауға болады.
Қатынастың тиімділігін арттыруды көздеген тренинг оқытулар алғашқы рет Бетеледе (АҚШ) К.Левиннің оқушыларының ұйымдастыруымен өткен және олар Т-топ деген атқа ие болған. Оның негізінде адамдардың көпшілігі топтасып өмір сүреді және жұмыс атқарады, алайда олар көп жағдайда осы топтың жұмысына өзінің қандай деңгейде ықпол жасайтындығына, басқа адамдар оған қалай қарайтындығына, айналасындағылардың бойында оның мінез-құлқының қандай әсер тудыратындығына есеп бермейді деген ой жатты. К. Левин адамдардың мінез-құлқымен бойындағы бейімділіктердегі тиімді өзгерістер негізінде жеке контексте емес, жалпы топта бой алады,сондықтан да өзінің бейімділіктерін байқап,өзгерту үшін,мінез-құлқында жаңа формаларды қалыптастыру үшін адам өзінің жекешеленуін жеңіп, өзіне, басқалардың көзқарасымен қарауға үйренуі тиіс деген ұстанымда болған.
Т-топ өзара қарым-қатынас әсерінен бойалдырған қатынас пен топтық динамикканы зертеуді мақсат ету үшін жиналған геророгендік индивидтердің жиыны ретінде болады.
К.Левинің оқушыларының топаралық қатынас шеберханасындағы нәтежелі еңбектері АҚШ-дағы Ұлттық тренинг зертханасының негізін қалады.
Бұл зертханада тренингтік топтардың негізін қалады. Нәтежесінде,оның жұмысының қортындысы Т-топтың тәжербиесінде қолданылады.
Т-топтарында басқарушы қызметкерлерді,менеджерлер мен саяси көшбасшыларды өзара тиімді қарым-қатынасқа, ұйымдардағы қақтығыстарды шншуге, басқару шеберлігіне, топтық бірлестікті нығайтуға оқытты. Кейбір Т-топтарындағы оқытулар адам өмірінің құндылықтарын анықтауға, өзінің жеке жетілуі сезімін күшейтуге бағытталған еді. Мұндай топтар 1954 жылы құрала бастады және сенситивті топ деп аталған еді.
60 жылдардың аяғы мен 70-жылдардың басында Т-топтары мен сенситивті топтар көптен бой алды.Олардың негізгімақсаты жұмысшы топтарындағы қақтығыстарды шешу және жұмысшы мен қызметкерлер арасындағы кәсіптік қарым-қатнасты нығайта түсу болады.1964 жылы Т-тобының дамуында 17 жылдық тәжірибенің нәтежесі көрніс тапқан жинақ жарық көрді. Онда негізінен төрт мәселе:жаттықтырушылардың кәсіби деңгейі, Т-тобының әдістемесін жаңарту,зертханалық емес жағдайларда зертханалық әдістерді қолдану және теориялық зерттеу мен дамудың шындалуы жан-жақты қарастырылды.
60-жылдары менеджерлердің
кәсіби дайындығын арттыру
Өмірлік қабілеттіліктер тренингінде негізінен тренингке қатысушыларға өзіндік жол таба білуді айқындайтын үш модель пайдалынылды.
Бірінші модель өмірлік қабілеттіктің жеті категориясына яғни:мәселелерді шешу, қарым-қатынас, жергілік, өз-өзіне сенімділік, ойлаудың сыншылдығы, өзін-өзі басқару қабілеттілігі және Мен –тұжырымдамасын дамытуға сүйенді.
Екінші модель тренингтің мақсаты болып табылатын өмірлік қабілетікттің төрт категориясын,яғни:жеке тұлғалар арасындағы қатынас,денсаулықты долдау,жеке ерекшелікті дамыту,шешім қабылдау мен мәселелерді шешу айқындалды.
Үшінші модельге эмоцоналдық өзін-өзі бақылау,жеке тұлға аралық қатынас,өзін-өзі тану, қаржылық өзін-өзі қаржылай қамсыздандыру, өзін-өзіне қолдау көрсету және тәжірибені тұжырымдамалау жататы.
70-жылдары Лейпциг және
Йенск университеттерінде м.
Әлеуметтік-психологиялық тренинг Рессейлік психология практикасында да кеңінен таралды. Әлеуметтік-психологиялық тренинг теориялық және әдістемелік аспектілеріне арналған алғашқы монографиялық еңбек 1982 жылы жарық көрген Л.А. Петровскаяның монографиясы болды.
Бұл әдіс балалармен, ата-аналармен, әлеуметтік топтардың кәсіби мамандарымен, кәсіпорындар мен ұйымдармен жетекшілерімен жұмыс істеуде белсенді түрде қолданалып келеді. Әдісті пайданалу тәжібиресі Ю.Н. Емельянованың,В.П. Захарованың, Г.А. Ковалеваның, Х.Миккинанаң, Л.А Петровскаяның, Т.С Яценконың және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Әлеуметтік-психологиялық тренингтің жалпы мақсаты-қатынастағы тиімділік арттыру міндетті түрде қатынастағы мінез-құлықты,адамның перцептивті қабілеттілігін, жеке тұлғаның қатынас жүйесін шындай түсу және дамытумен анықталатын білімді менгерумен, қабілеттілігі мен дағдыларын қалыптастырумен байланысты түрлі кескіндегі бірқатар міндеттермен нақтылана түседі. Өйткені жеке тұлғалық өзгешелік адамның іс-әрекетің және оның вербальды және вербальды емес әрекеттерін әртүрлі түспен әрлендіретін фон болып келеді.
Тренинг топ жұмысының нәтижелі болуының бір талабы оқыту барысында шешімін табуы тиіс міндеттерге жүргізүшінің ықпал ете алуы болмақ.. Ықпал ету белгілеулер денгейінде немесе қабілеттер мен дағдылар,немесе перцептивті қабілеттер және т.б. деңгейлер негізінде жұзеге асады. Бір тренингтік топтың жұмысы барысында әртүрлі міндеттерді пайдалану дұрыс емес,өйткені мұндай әрекет бір жағынан әсер етудің тиімділігін төмендетуі мүмкін, ал екінші сондықтан да тренинг барысында міндетерді тек топтың келісімен ғана өзгертуге болады.