«Индергаз» ЖШС – ғы бухгалтерлік баланс жағдайы, аудиті және жүргізілу тәртібі

• инвестициялардың қысқартылуын және басты компанияның қосалқы компаниядағы жарғылық капиталының сәйксінше үлесін;
• топ ішіндегі келісімді есеп бойынша қалдықтарының аударылуымен;
• топ ішінде дивидентердің алынып тасталуымен;

 

Қызмет түрі бойынша классификациялау

Баланс негізгі және негізгі емес қызмет түрі бойынша бөлінеді.Негізгіге ұйымның профиліне сәйкес және оның жарғысында тіркелген қызмет жатқызылады.Ал,қалған барлық қызмет негізгі емеске жатады.Соңғы кезде берілген белгі бойынша классификация көп қолданылмайды және ережеге  сәйкес барлық өызмет түрі бір ғана баланста бейнеленеді.(негізгі қызмет)

Бейнелеу объектісі боынша классификациялау

Баланс жеке және бөлек болып бөлінеді.Жеке баланста тек қана заңды тұлға құқықтары бар шаруашылық субъектілер иеленеді.Бөлек балансты ұйым бөлемшелері құрайды (филиалдар, бһлімшелер, цехтар, үкімет)

Тазалай әдісі бойынша классификациялау

Бұл жіктеу бойынша баланс –брутто және баланс –нетто деп бөлінеді.Баланс- брутто өзіне реттелетін баптарды қосады.Баланс- нето реттелмейтін баптарсыз бухгалтерлік баланс.

Бухгалтерлік баланс құрылуы

    Бухгалтерлік баланстың  негізгі элементі болып – баланстық  бап (жол) саналады. Баланстық бап бөлек экономикалы ресурстардың түрлерін бейнелейтін көрсеткіштеріне (А) және олардың құрылу көздеріне (П) сәйкес келеді.

     Халықаралық тәжірибеде  бухгалтелік баланстың екі түрі  қолданылады:

Тігінен және көлденең ( вертикальный, горизонтальный баланс).Көлденең формасының сол жағында- актив,оң жағында- міндетемелер мен өзіндік капитал көрсетіледі. Баланстың тік формасында баланстық баптардың тізбектей орналасуы болжайды –(бағанға)- бірінші активтерді бейнелейтін баптар, әрі қарай –міндеттемелер мен капитал баптары.Және де балансты тікелей , көлденең талдау, салыстырмалы аналитикалық баланс түрлері бар.Мұны біз төмендегі кестелерден анық көре аламыз:

 

 

Кесте 9

«Индергаз» ЖШС- ң баланcын көлденең (горизонтальды) талдау

Көрсеткіштер	01.01.2004		01.01.2005		01.01.2006
	теңге	%	теңге	%	Теңге	%
1	2	3	4	5	6	7
Актив
1.Ұзақ мерзімді активтер 1.1МЕА 1.2Негізгі құралдар Барлығы	- 17781991 17781991	- 100 100	- 22521428 22521428	- 127      127	97566 27651274 27651274	100 156 156
2. Ағымдық активтер 2.1 ТМҚ 2.2 Дебиторлық  бережақ 2.3 Қысқа мерзімді инвестициялар 2.4 Ақша қаражаттары 2.5 Басқалай ағымдық активтер Барлығы	6062171 11339806   -   13067690   -   30469667	100 100       100       100	9318097 7961025   -   8627544   -   25906666	154 70   -   66   -   85	8000528 3539323   -   9279638   -   20819489	132 31   -   71   -   68
Барлығы	48 251 658	100	48 428 094	100,3	48 568 329	101
Пассив
3.Меншікті капитал 3.1 Жарғылық капитал 3.2 Қосымша төленбеген капитал 3.3 Резервтік капитал 3.4 Бөлінбеген табыс Барлығы	6385200   152368   21674155 7183342 35395065	100   100   100 100    100	6385200   152368   20907538 5703170 33148276	100   100   96 79 94	6385200   152368   24420962 7579438 38537968	100   100   113 106 109
4.Ұзақ мерзімді міндеттемелер
5.Ағымдық міндеттемелер 5.1 Қысқа мерзімді қарыздар 5.2 Кредиторлық бережақтар 5.3 Есептелген шығындар 5.4 Салық бойынша бережақтар Барлығы	-   6467958   1011631   5377004   12856593	-   100   100   100   100	2750000   7477937   1066333   3985548   15279818	100   116   105   74   119	2750000   3675817   1241002   2363542   10030361	100   57   123   44   78
Барлығы	48 251 658	100	48 428 094	100,3	48 568 329	101

 

        Кәсіпорынның бухгалтерлік балансын тікелей талдаудың мақсаты болып- анықталған кезеңге баланстың әртүрлі баптарының абсолютті және қатысты үлестерінің өзгерісін анықтау табылады, және осы өзгерістерге баға беру болып табылады.Кестеден көріп отырғанымыздай, кәсіпорынның баланс валютасы  екі жыл ішінде 1% - ке көтерілген және 01.01.2006 жылы 48568329 мың тг, ұзақ мерзімді активтер 56%  немесе 9869283 мың тг көтерілген.Бұл өзгеріс негізгі құралдардың өсу себебінен болды.Ағымдағы активтер, соның ішінде ТМҚ-р 32%- ке немесе 1938357 мың теңгеге көтерілген. Меншікті капиталдың 3142903 мың теңгеге немесе 9%- ке көтерілуі жағымды бағамен бағаланады.2006 жылы резервтік капиталдың 13% -ке көбеюі кәсіпорынға баланста көрсетілгендей 2006 жылы  (( 5693783 / 8083770)* 100%) 30 %- ке төмендеп кеткен материалдарын көбейтуге мүмкіндік береді.

        Әрі қарай, кәсіпорын балансының актив және  пассив баптарына  қатысты көрсеткіштерін  талдау үшін балансты тікелей  талдаудың  да маңызы зор. Төменде 7 кестеде жинақталған номенклатурасы бойынша кәсіпорын балансының баптары талданады.

Кесте 10

Көрсеткіштер	2004 жыл Үлес салмағы	2005 жыл Үлес салмағы	2006 жыл  Үлес салмағы
1	2	3	4
Актив
1 . Ұзақ мерзімді активтер 1.1 Негізгі құралдар Барлығы	37 37	47 47	57 57
2 . Ағымдық активтер 2.1 ТМҚ 2.2 Дебиторлық бережақтар 2.3 Қысқа мерзімді инвестициялар 2.4 Ақша қаражаттары 2.5 Басқада активтер Барлығы	12,5 23,5 - 27 - 63	19 16 - 18 - 53	16,5 7,3 - 19,2 - 43
Барлығы	100	100	100
Пассив
3. Жеке капиатал 3.1 Жарғылық капитал 3.2 Қосымша төленбеген капитал 3.3 Резервтік капитал 3.4 Бөлінбеген табыс (зиян) Барлығы	13,2 0,3 45 15 73,5	13,2 0,3 43 12 68,5	13,2 0,3 50,3 15,6 79,4
4. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
5. Ағымдық міндеттемелер 5.1 Қысқа мерзімді несиелер 5.2 Кредиторлық бережақтар 5.3 Салықтар бойынша бережақтар 5.4 Есептелген  шығындар Барлығы	- 13,4 11,1 2 26,5	5,7 15,4 8,2 2,2 31,5	5,7 7,5 4,9 2,5 20,6
Барлығы	100	100	100

 «Индергаз» ЖШС- ң балансын тікелей (вертикальный) талдау

        Кестені талдай келесін болсақ, кәсіпорын балансының активінде айналым құралдарының үлесі төмендеген, оны көтеру үшін менің  келесідей ұсынысым бар:

• Кәсіпорынның жағдайын жақсарту үшін активтің мобильді    

құрылымын қалыптастыру қажет, ол құралдардың айналымдылығын тездетуде үлесі зор;

        Талданып отырған  кәсіпорында келесідей жағдай  көрініп отыр:ұзақ мерзімді активтердің  үлесі көтеріліп, соған сәйкес  ағымдағы активтердің үлесі төмендеді. Баланс пассивінің құрылымын  талдай келе капитал мен резервтердің үлесі 73,5%- тен 79,4 % - ке көтерілгенін айта кеткен жөн және де ағымдағы мінддемелердің үлесі төмендейді – 20,6%. Жағымды жағдай деп кредиторлық бережақтың төмендегенін айтуға болады (7,5% )

        Жоғарыда айтылып  өткен балансты тікелей және  көлденең талдау негізінде салыстырмалы аналитикалық баланс жасалады. Бұл баланс түрінде актив және пассив бөлімдерінің негізгілері алынады. Төменде 8 кестеде есептік кезеңге талданып отырған кәсіпорынның балансы берілген.

Кесте 11

«Индергаз» ЖШС-ң салыстырмалы аналитикалық балансы

 

Көрсеткіштер	Абсолюттік мөлшер(мың,тг)		Үлес салмағы (%)		Өзгерістер
	2004	2006	2004	2006	Абс.мөл.	Үлес салмағы	Баст.кезең мөлшеріне%
Актив
1.Ұзақ мерзімді активтер	17781991	27748840	37	57	9966849	20	56,1
2.Ағымдағы активтер соның і: ТМҚ Дебиторлық бер. Ақша қаражаттары	30469667   6062171 11339806 13067690	20819489   8000528 3539323 9279638	63   12,5 23,5 27	43   16,5 7,3 19,2	-9650178   1938357 -7800483 -3788052	-20   4 -16,2 -7,8	-32   32 -69 -29
Барлығы	48251658	48568329	100	100	316671	-	+1
Пассив
1.Меншікті капитал	35395065	38537968	73,5	79,4	3142903	5,9	9
2.Ағымдық міндеттемелер	12856593	10030361	26,5	20,6	-2826232	-5,9	-22
Қысқа мерзімді несиелер	-	2750000	-	5,7	2750000	5,7	100
Кредиторлық бережақ	6467958	3675817	13,4	7,5	-2792141	-5,9	-43
Барлығы	48251658	48568329	100	100	316671	-	+1

 

        Бұл салыстырмалы  кестеден көріп отырғанымыздай  кәсіпорынның мүлкі 2006 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 1%-ке немесе 316671 мың тг көбейген. Кәсіпорында мүлік құнының құрылымының мұндай өзгерісі ондағы ұзақ мерзімді активтердің үлес салмағының жоғарылау жағына болды. Ал оларды қалыптастыру көздерінің өсуі меншікті капиталдың өсуімен байланысты (3142903 мың тг немесе 5,9%). Кәсіпорынның мүлік құрылымы өз қарызын  жабу үшін құралдар мен актив жағдайын бағалайды

Сурет 1. «Индергаз» ЖШС-ң  бухгалтерлік баланс активінің құрылымы

 

Сурет 2. «Индергаз» ЖШС- ң бухгалтерлік баланс пассивінің құрылымы

 

        Баланс кәсіпорынның тиімді жұмысының және қаржылық тұрақтылығының  маңызды абсолютті және қатысты көрсеткіштерінің қатарын анықтауға мүмкіндік береді.Олардың қатарына айналым капиталы болып табылатын ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелердің арасындағы айырмашылық жатады.Сонымен қатар,айналым активтері мен айналым міндеттемелерінің жеке бөлімдері –айналым капиталының коэффиценті немесе айналым коэффиценттері.

       Бухгалтерлік баланс негізінде маңызды қаржылық коэффицентердің қатары анықталады:өзіндік капиталдың рентабельділігі,өзіндік капиталға табыстың қатынасы;актив рентабельділігі- актив көлеміне табыстың қатынасы;заимның және өзіндік құралдардың қатынасы-активке жалпы бережақтың қатынасы;сонымен қатар проценттік төлемдердің жабылу коэффиценттері:

       Бухгалтерлік балансқа берілген ақпарат өзіне кем дегенде түзу баптарды қосуы тиіс.Олардың құрамына:

• неізгі құралдар;
• материалдық емес активтер;
• қаржылық активтер;
• қатысу әдісінде қаралған инвестициялар
• қорлар;
• ақшалай құралдар және олардың эквиваленті
• тауарлық және басқа жа кредиторлық бережақ;
• ұзақ мерзімді міндеттемелер;
• жіберілген капитал және резервтер

Түзулік баптар өзінің сипаты бойынша кеңейтілген және баптармен міндеті түрде шектелмеуі тиіс.

         Жоғарыда  айтып өткенімдей баланс екі  бөлімнен:

-активтер;

-өзіндік капитал және міндетемелер;

Баланстың екі жағын да екі көзқарас тұрғысынан қарастыруға болады:

1 көзқарас. Ресурстар мен талаптар. Актив жағындағы бап – бұл кәсіпорынның бухгалтерлік баланс күніне экономикалық ресурстар.Әрбәр актив сомасы оның қабылдау құнына сәйкес келеді;міндетемелер мен капитал біхгалтерлік баланс күніне кәсіпорынға қойылатын талаптар болып табылады. Міндеттеме-ол III жақтың талаптары,яғни, кәсіпорынның банктерге, жабдықтаушыларға,өз қызметкерлеріне және басқа дакредиторларға бережақ сомасы.Капитал иеленушілердің талаптарын бейнелейді. Бірақ, бұл көзқарас бухгалтерлік баланс тұрғысынан кейбір жетіспеушіліктер иеленеді,яғни, өзіндік капиталды талап ретінде интерпретациялау қиын.

        Осылайша, бухгалтерлік  есепте бухгалтерлік баланс құрылып отырады.

 

3.3. Бухгалтерлік баланс  компьютеризациясы

Қазақстан экономикасының нарықтық қатынасқа көшуі шындығында технологиялық ақпараттық нарықты қалыптастыруды қажет етеді. Көптеген дамыған елдерде материалдық өндіріс пен қызмет көрсету салаларын ақпараттық нарық ойдағыдай қамтамасыз етуде. Қазіргі кезде ақпарат айрықша тауар түрін құрайтын жалпы ұлттық өнімнің ажырамас бөлігі ретінде ақпараттық нарықта өзінің ұсынысы мен сұранысы бар ұлттық стратегиялық қордың негізгі түріне айналуда.

Кез келген кәсіпорында бухгалтерлік (балансты) есепті  автоматтандыру онда бухгалтерлік ақпараттар жүйесін жасау деген сөз. Қазіргі уақытта сондай ақпарат жүйелерін құру кәсіпорының өз күшімен программалық кешендер жасау емес, автоматтандыру мәселелерін тиімді шешетін, дайын программалық өнімдерді сатып алуды білдіреді.

Автоматтандырылған бухгалтерлік есеп жүргізуге бағытталған мынадай ақпаратық жүйелерді атап өтуге болады: “Бас бухгалтер”, “1С:Бухгалтерия”, “Галактика жүйесі”, “Лука Про” жүйелері тағы басқа.

Мысалы, “1С:Бухгалтерия 7.7” жүйесі қарапайым да күрделі есептің әмбебап бухгалтерлік программасы болып саналады, ол әртүрлі меншік нысанындағы және әртүрлі қызмет саласындағы кәсіпорындарда қолдануы мүмкін.Бұл жүйеде шоттар жоспарын жүргізуді,операциялар мен өткізбелерді және бухгалтерлік қорытынды есеті қамтамасыз етеді.Бұл жүйе арқылы бухгалтерлік балансты шығару жедел болып келеді.Мұнда бухгалтер программа жқмысының қисынын түсініп,үйреншікті ұғымдармен (шот, қосалқы шот,валюта. өткізбе т.б)жұмыс істейді. Сондықтан бұл компонентінің конфигурациясы экономикалық мамандықтары бар мамандарға түсінікті.

Сол сияқты “Галактика”жүйесі жоспарлау, жедел басқару,бухгалтерлік есеп,бақылау және қаржылық талдау мәселелерін шешеді.

Ал қазіргі таңда елімізде қаржылық есеп берулер ХҚЕС – на сәйкес құрылатындықтан жаңадан «1: Бухгалтерия 8.» компьютерлік бағдарламасы шықты. Бұл бағдарламаның айрықша ерекшелігі сол, ол ХҚЕС – на сәйкестендіріліп жасалған.Яғни, ХҚЕС – на жаңадан көшіп жатқан көптеген кәсіпорын бухгалтерлеріне бухгалтерлік балансты қайта құру үшін өте тиімді болып келеді.

        Жалпы бұл жүйелерді бухгалтерлік балансты есептеуде қолдану біршама тиімді болып келеді.

 

3.4. Бухгалтерлік баланс  аудиті

        Бухгалтерлік  баланс элементерінің дұрыстығына аудит жүргізу келесі кезектілік бойынша жүзеге асады: Бухгалтерлік баланс – Бас кітап – журнал – ордерлер және басқа да есеп регистрлары – алғашқы құжаттар. К.Д. Биримкулова «Аудит: Проблемы и решения» атты еңбегінде былай жазады: « Баланстан бастап алғашқы құжаттарға жеткеннен кейін аудитор соңынан бастап қайта тексереді. Алғашқы құжаттардың түпнұсқалылығына және дұрыс толтырылуына көз жеткізгеннен кейін аудитор бухгалтерлік баланс пен Бас кітапты толтыру үшін негіз болып табылатын жинақтаушы және топтастырылған ведомостілер, есеп регистрларының дұрыс толтырылғанын тексереді».