Дәлелдемелерді қайнар көздері мен олардың іске қатыстылығы

Сот қателіктері - әдетте шыңдыққа көз жеткізбеудің салдары. Шындыққа қол жеткізу мақсатын ескермеу соттың сот әділдігін жүзеге асыру функциясын қандай да бір мағынадан айырады.

Дәлелдеудің мақсаты ретінде шындықты айқындаудың процессуалдық құқықтық табиғаты болады. Қылмыстык, сот ісін жүргізу міндеттерінің бірі ҚІЖК-нің 8-бабында қылмысты тез және толық ашу деп көрсетіледі. Одан әрі ҚІЖК-нің 24-бабында істің мән-жайын жан-жақты, толык және объективті зерттеу үшін соттың, прокурордың, тергеушінің, анықтаушының заңда козделген барлық шараларды қабылдауға міндетті екендігі ескертіледі. Шындык ұғымының өзі міндеттер мен принциптерге арналған тарауда да аталады. Атап айтқанда ҚІЖК-нің 24-бабында былай делінген: "сот тараптардың пікірімен байланысты емес және өз бастамашылығымен қылмыстық іс бойынша ақиқатты анықтау үшін қажетті шаралар қолдануға кұқылы".

Шындық ұғымын қылмыстық процестің принциптерімен өзара байланыста қарау қажет, мұның өзі оған айрықша маңыз береді.

Бұл ережелер өзінің мәнісінде мынаны көздейді: қылмысты ашу өмірде орын алған жағдайларды анықтауды мақсат етеді, ал зерттеудің объективтілігі-іс бойынша дәлелдемелерді алу және бағалау процесінде алаламай және алдын ала тон пішпей адалдық таныту. Сонымен, осы бөліктегі заң ережелерінің мағынасы қол жеткізген білімнің тану объектісіне сәйкес келуі қажеттігін ескертеді. Объекті туралы білімнің объектінің шынайы белгілеріне сәйкес келуі шындық болып табылады.

Қылмыстық сот ісін жүргізуде материалдандырылатын дәлелдемелермен өткеннің бейнесін ойша қалпына келтіру арқылы шындыққа кол жеткізіледі. Осы шындық дәлелдеме теориясында материалдық шындық деп аталады. М. С, Строгович қылмыстық процестегі материалдық шындықты тергеудегі және шешілу үстіндегі істің жай-жапсары туралы, кылмыстық жауапкершілікке тартылған адамдардың кінәлі екендігі немесе кінәсіз екендігі туралы тергеу мен сот қорытындыларының объективті шындыққа толық және дәлме-дәл келуі деп анықтайды.Әрі қарай ол өз ойын материалдық шындық дегеніміз объективті шындық деп қорытындылайды. М. С. Строговичтің пікіріне В. Д. Дороховтың анықтамасы да жақын келеді, соңғысы объективті шындық дегеніміз объективті шындықты дұрыс бейнелейтін адамзат білімдерінің мазмұны және ол субъектіге, адамға, адамзатка тәуелсіз деп түсіндірді. Атап айтқанда, шындық дегеніміз-болмыстың өзі емес, объективті болмысты дұрыс танудың нәтижесі. Ол объективті, өйткені оның мазмұны бейнеленетін объектіге сәйкес келеді. Қылмыстық сот ісін жүргізу саласында объективті шындықты әлдеқайда кеш түсіну объективті шындықта субъективті бейнелеудің жоғарғы шыңына шығарады және объективтік шындықты зерттелетін фактілер мен жағдайларға субъективтік пайымдаудың толық және дәлме дәл сәйкес келуі деп анықтайды.

Бұрын айтылғандардан көрініп тұрғанындай зерттеушілер тұтас алғанда дәлелдеудің мақсаты шындықты анықтау деп түсінеді және бұл шындықтың объективті сипаты болады.

Шындықты философиялық түсіну, мұның өзі методологиялык; көзқарас тұрғысынан өте маңызды, оның екі жақты бастауын: салыстырмалы және абсолюттік шындықты ескеруін көздейді. Шектеулі білімнен анағұрлым терең және дәл білімге өрлеу процесі шыңдыкқа салыстырмалы сипат береді. Шындықтың салыстырмалылығы тарихи, экономикалық, әлеуметтік сипаттағы танымның шектеулілігімен алдын ала анықталады. Бірақ шындық объективті болса, онда кез келген салыстырмалы шындықты абсолюттік білімнің элементтері болады. Бұл орайда философия абсолюттік шындықты тақырыпты толық, егжей-тегжейлі қамтыған және танымның одан әрі даму барысында жоққа шығарылуы мүмкін емес білім деп бағалайды. Осыны ескерсек, қылмыстық сот ісін жүргізуде қол жеткізілетін шындықтың сипаты туралы мәселені шешу дәлелдеме теориясы үшін принципті түрде маңызды болып табылады.

Қылмыстық процесте кол жеткізілетін шындықтың екі жақты (салыстырмалы және абсолюттік) сипаты туралы көзкарас мынадайтүсініктер бойынша анағұрлым қолайлы көрінеді.

Принципінде абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болады деп тану қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын құзыретті органдар кызметінің нәтижесінде де абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болады деп есептеуге негіз береді.

Абсолюттік және салыстырмалы шындықтың арақатынасы және езара байланысы туралы диалектикалық заңның жалпыға бірдейлілігі тең деңгейде қылмыстық сот ісін жүргізуде қол жеткізілетін шындықтың сипатына да қолданылады.

Дәлелдеуде абсолюттік (объективтік) шындыққа қолжеткізу мүмкіндігін жоқка шығару ісі бойьшша сот шешімінің әділеттілігіне және шынайылығына, яғни сот әділдігін орындаудың мүмкіндігі мен қажеттілігіне күмән келтіреді.

Дәлелдеуде салыстырмалы шындыққа қол жеткізуді жоққа шығару диалектика заңдарына кайшы келеді, мұның өзі айналып келгенде дәлелдеме мен дәлелдеудің мәнісін ғылыми тануда методологияны жоққа шығаруға не адамның әлемді тануда меңгере алмайтын шегі бар екендігін тануға әкеледі.

Қатаң түрдегі құқықтық тыйым салулар мен рұқсат беру жүйесінде көрінетін тергеу мен сот органдары қызметінің ерекшелігі танымдық қызметіің терендігіне, келеміне өзінің ізін қалдырады. Бұл қызмет, бір жағынан, іс бойынша белгіленетін шектермен, екінші жағынан құқықтық нұсқамалардың шеңберімен шектелген. Осы белгіленген шеңбердің ішінде қол жеткізілген шындықтың толық сипаты бар және сондықтан ол абсолюттік болып табылады.

1.6.Қылмыстық іс  бойынша шындықты анықтаудың  іс жүргізудегі      кепілдіктері.

Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінде объетивтік шындықты анықтау іс жүргізу кепілдіктері ретінде көрінетін ерекшелігі бар процедуралық жағдайлар болған уақытта ғана мүмкін болады.Дәлелдеме құқығында олардың бірнеше түрлері бар; қылмыстық іс жүргізу құқығы қатынастарына қатысушылардың түрлі топтарының іс жүргізу жағдайын саралау жолымен белгілеу; қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерініңжүйесі; қылмыстық іс жүргізушілік нысандарын заңдық тұрғыдан көздеу; сот ісін жүргізу кезендері мен сатыларының ревизиалық негізі; іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының жүйесі;

Қылмыстық іс жүргізу құқығы қатынастарына қатысушылардың түрлі топтарының іс жүргізу жағдайын саралау жолымен белгілеу іс жүзінде іс жүргізушілік қызмет субъектілерінің құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы қалыптасатын құқықтық мәртебелерді шектеуді білдіреді.Мәселен, куәгердің міндеті тек қана шындықты айту, куәгер анықтау органының немесе тергеушінің шақыруы бойынша келуден жалтарса немесе бас тартса, соңдай-ақ әдейі жалған жауап берсе қылмыстық жауапкершілікке тартылады.

Бұл заң ережесі ерекшелігі бар сипатта тергеу мен соттың істің мән-жайы туралы шынайы, объективті ақпарат алуына кепілдік береді.Біз қарастырып отырған түрдің маңызды кепілдігі айыпталушының құқығы болып табылады: ол не себепті өзін кінәлап отырғанын білуге; өзіне тағылған айып бойынша түсінік беруге; қорғаушы алуына; қарсылық білдіруге немесе шағымдар түсіруге құқылы. Айыпталушының құқығын жүзеге асыру істің нәтижесіне мүдделі өзге де адамдардың еркі мен тілегіне қарамастан шыңдықты анықтауға жәрдемдеседі.

Объективтік шыңдықты анықтаудың елеулі кепілдігі сот мәжілісінде төрағалық етушінің өкілеттілігі болып табылады, ол сот мәжілісін шындықты анықтауға бағыттауға және қаралып отырған іске қатысы жоқтың бәрін де ысырып қоюға міндетті (ҚІЖК-нің314-бабы).

Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің нормаларымен бекітілген қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің жүйесі өз өзінен салалық кепілдіктермен қамтамасыз етілген, мұның өзі іс бойынша принциптер жүйесін объективті шындықты анықтаудың екі еселенген кепілдіктері деп есептеуге мүмкіндік береді.

Сот әділдігін тек соттың жүзеге асыруы, судьялардың тәуелсіздігі және олардың заңға ғана бағыныштылығы, соттың дәлелдемелерді өзінің ішкі сенімі бойынша және заңға сәйкес бағалауы, кеңесу бөлмесінің құпиялылығы, сот әдіддігін атқару жөнінде соттың қызметіне кімнің де болсын араласуына жол бермеу (Қазакстан Республикасы Конституциясының 77-бабы) судьяға қол сұғылмаушылық (Қазақстан Республикасы Конституциясының 79-бабы) істі толық, жан-жақты, объективті және алаламай қарауға және оны мәні бойынша шешуге жәрдемдесетін ерекшелігі бар сот кепілдіктерін қамтамасыз етеді.

Процеске қатысушылардың құқықтары мен занды мүдделерін сақтау мен корғауға бағытталған принциптер кылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудың тағы бір елеулі кепілдігі болып табылады. Принциптердің осы тобына заң белгілеген негіздерде және тәртіпте, болмаса өзгеше түрде айыпталушы ретінде жауапқа тартуғажол бермеу; тұлғаға қол сұғылмаушылық; тұрғын үйге қол сұғылмаушылық; азаматтардың жеке өмірін корғау; хат-хабар, телефондық әңгімелердің және телеграфтық хабарлардың құпиялылығы; сезіктіге, айыпталушыға және сотталушыға корғану кұкығын қамтамасыз ету; күш қолдану, катер төндіру және өзге де заңсыз шаралар арқылы айыпталушыдан және іске катысушы басқа да адамдардан жауаптар алуға тыйым салу; процеске катысушылардың және өзге де адамдардың қауіпсіздігін камтамасыз ету; заң мен сот алдында баршаның теңдігі; кез келген күдіктенушілікті айыпталушының пайдасына шешу; өзі қорғауға алған адамның келісімінсіз қорғаушының заңдық көмек көрсетуіне байланысты өзіне белгілі болған мәліметтерді жариялауға тыйым салу; өзіне, жұбайына (зайыбына) және жакын туыскандарына қарсы, сондай-ақ діни қызметкерлерінің өзіне сенім білдіретін діндестеріне карсы куәлік беруіне тыйым салу жатады.

Іс бойынша шындықты анықтау кезіндегі принциптердің өзгешелігі "негізгі кұқықтық идеялар, негізге алынатын ережелер сияқты процестің кейбір принциптері нақты нормада бекітілмегендігі, іс жүргізу нормалары жүйесінен туындайтындығы болып табылады, бұған коса процесс принциптерінің жекелеген нормаларда толық емес бейнелену мүмкіндігі жоққа шығарылмайды, ондайда, нақты жағдайда оған тікелей катысы бар кұқық нормасы емес, процесс принципі сот әділдігі мақсаттарына, тұлғаның құқықтары мен занды мүдделерін қорғауға қол жеткізудің кепілдіктері ретінде көрінеді".

Іс жүргізу нысандарын заң жүзінде көздеу объективтік шындықты анықтауға жәрдемдесетін жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған. Кепілдік берудің мұңдай сипатында жалпы іс жүргізу нысаны және іс бойынша шындыққа қол жеткізу мақсатын көздеп жасаған ерекшелігі бар нысан бой көрсетеді. Осындай ерекшелігі бар нысан ретінде істің іс жүзіндегі сипатына қарамастан үкімді жоққа шығарудың формальды негіздерінің болуы мысал бола алады. Айталық, егер іс соттың заңсыз кұрамында қаралса; егер үкімді қабылдау кезінде судьялар кеңесінің құпиялылығы бұзылса, егер судьялардың бірі үкімге қол қоймаса, онда үкім жоққа шығарылуы тиіс. Мұндай жағдайларда үкімді жоққа шығару үшін мәнісі бойынша үкімнің әділеттілігі және жасалған іс әрекеттің ауырлығына сәйкес келетіндігі туралы жағдайдың да маңызы болмайды. Формальды негіздер бойынша үкімді жоққа шығарудың құқықтық салдары заңның барлық нұсқамаларын сақтай отырып істі жаңадан карау болып табылады.

Объективтік шындықты анықтауға бағытталған ерекшелігі бар іс жүргізу нысаны заттық айғақтарды іске тігу мен сақтау болып табылады. Сот сараптамасын міндетті түрде тағайындау, сотта куәгерлерден жауап алуды жүргізудің тәртібі, тұлғалар мен заттарды тануды жүргізудің тәртібі және басқалары жоғарыда аталған топқа жатады.

Әділ сотта іс жүргізу нысанының мағынасын асыра сілтеп айту мүмкін емес, ол жалпы көшпілікке мәлім. Бірақ объективті шындықты анықтау кезіндегі оның мәні айрықша. Мәселе мынада: кез.келген көлемде іс жүргізу нысанын бұзу жүргізілген тергеудің объективтілігіне және іс бойынша қабылданған шешімнің зандылығына күдік туғызуы тиіс. Мұндай күдік туындаған жағдайда қылмыстық іс бойынша объективті шындықтың анықталатындығына деген сенім өз өзінен жоғалады.

Сот ісін жүргізудің сатылары мен кезеңдерінің ревизиялық негізі -өткен сатының не кезеңнің іс жүргізу нұсқамалары сақталған жағдайда ғана әрбір келесі саты, кезең орын алуы мүмкін деген мағынада іс бойышпа объективті шындықты анықтауға кепілдік береді.

Процессуалдық мәжбүрлеу шараларының жүйесі тұлғаның субъективті құқықтарын қорғай отырып, қылмыстық сот ісін жүргізуде шындыкты анықтаудың жеткілікті тиімді кепілдіктерін қамтамасыз етеді. Мәселен, анықтау органынын немесе тергеушінің шақыруы бойынша дәлелді себептерсіз куәгер келмеген жағдайда оны айдап әкеледі; адам қылмыстық іс бойынша шындықты анықтауға кедергі келтіруі мүмкін деп жорамалдауға негіз болған жағдайда оған бұлтартпау шаралары қолданылады; дәлелдемелерді қамтамасыз ету мақсатында почта-телеграф хат-хабарларын  пайдалануға тыйым салынуы мүмкін.

2-тарау.Дәлелдемелерді  қайнар көздері мен олардың  іске қатыстылығы.

2.1.Дәлелдемелердің  көздері.

Дәлелдеме көздері немесе дәлелдеу тәсілдері ҚІЖК-нің 115-бабының 2-бөлігінде егжей-тегжейлі тізбеленген және мыналарды қамтиды:

 куәгердің  жауап беруі, жәбірленушінің жауап  беруі, сезіктінің жауап беруі, айыпталушының жауап беруі;

 сарапшының қорытындысы;

 заттық айғақтар;

 процессуалдық  іс-қимыл хаттамалары;

 өзге де  құжаттар;

Кең ауқымды мағынасында дәлелдеудің көздері деп деректердің тікелей көздерін, сондай-ақ оларды алудың әдістерін, дәлелдеу барысындағы тексеру мен пайдалануды түсіну керек.

"Көз" ұғымын  кең ауқымды мағынада түсіндірудің  құқықтық негізі бар. Мәселен, ҚІЖК-нің 116-бабында былай деп белгіленген: көзі белгісіз немесе сот мәжілісінде анықталуы мүмкін емес көздін мәліметтеріне негізделген куәгердің және жәбірленушінің жауаптары дәлелдемелер сипатында қызмет ете алмайды. Бұл ереже көз фактілер туралы мәлімет сақтаушы деп есептеуге мүмкіңдік береді. Дәлелдемелер сипатында сақтаушылар емес, оларда негізі каланған ақпарат есептеледі.

Дәлелдемелер көздерінін тізбесіне қатысты ғылыми әдебиеттеәр түрлі көзқарастар калыптасты, олардың мәні негізінен тізбені кенейту қажеттілігіне сүйенеді. Мәселен, П. П. Якимов дәлелдемелердің дербес көздері ретінде азаматтық талапкердің жауаптарын, азаматтық жауапкердің жауаптарын, олардың өкілдерінін жауаптарын қарауды ұсынады. А. С. Ландо осыған ұқсас көзқарасты білдіреді, ол көздер тізбесін кәмелетке толмаған айыпталушының занды өкілінің жауаптарымен толықтыруды орынды деп есептейді.В.Д.Арсеньевтің пікірі бойынша заттық айғақтар көздер бола алмайды, өйткені олар дәлелдеу тәсілдері мен дәлелдеме фактілер арасындағы аралық жағдайда орналасқан. Ол сондай-ақ заттық айғақтарға қатысты олардың "алғашқы көздері", яғни олар табылған және алынған орын туралы айтуды орынды санайды.

Дәлелдеме көздері түрлерінің мәні туралы көзқарастарға сыни талдау жасау П. П. Якимов пен А.С. Ландоның ұсыныстары ғылыми және практикалық мүдделілік туғызады және заң шығарушы қабылдап алуға тұрады деп есептеуге мүмкіндік береді. В. Д. Арсеньев көзқарасының жақтастары да, қарсыластары да бар. Іс жүргізушілік мағынада дәлелдеме көздері заттың өзі емес, іс үшін маңызы бар іс жүзіндегі деректермен ұсынылған, яғни дәлелдеме бола алатындай заттың қасиеттері деген Р. С. Белкин мен А. И. Винбергтің пайымдауы да дұрыс көрінеді. Сараптамалық зерттеуге арналған үлгілерге қатысты айтатын болсак, онда М. М. Михеенконың пікірі бойынша олар заттық айғақтар да, ерекше түрдегі дәлелдемелер де, дәлелдеудің тәсілдері де болып табылмайды. Бұл көзқарас Н. А. Селивановтың пайымдауымен сәйкес келеді, ол былай деп жазды: "Затты заттық айғақ деп тану осы зат пен істің анықталған мән-жайы арасындағы байланыстың болуын көздейді. Ал салыстырмалы үлгілерге қатысты мұндай байланыс туралы айтудың өзі артық. Олар тергеліп жатқан оқиғамен емес, тергеумен байланысты және оның кылмыстық іске қатысына қарамастан белгілі бір субъектіні немесе объектіні сипаттайды.  Салыстырып қарауға кемектесе отырып, мәні жөнінен үлгілер таным құралдары ретінде қызмет етеді және осы тұрғыда оларды заттық айғақтарды зерттеуді жүргізе отырып, сарапшы пайдаланатын кұралдармен, құрылғылармен және басқа да тетіктермен, сондай-ақ зерттеуші өзінің қорытындыларында негізге алатын әдеби көздерде бар анықтамалық және ғылыми деректермен салыстыруға болады".