Дәлелдемелерді қайнар көздері мен олардың іске қатыстылығы

Сот ісін жүргізуде дәлелдермен жұмыс істеу, әділ соттың ұзақ жылдық тәжірибесі қүқық қолдану қызметінде орын алған қайшылықты, сәйкессіздікті анықтады. Дәлелдеме және дәлелдеу проблемаларының жиынтығы осы проблемалардың теориялық және практикалық аспектілерін дербес түрде жетілдіру қажетігін өмірге әкелді. Әуел баста бөлек-бөлек зерттеулер түптеп келгенде тұтастық және жүйелілікке тән дәлелдеу кұкығына айналды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3.Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу процесінің түсінігі мен маңызы.

Дәлелдеу процесі мәнісін философиялық түсіну «кең ауқымды мағынасындағы дәлелдеме ұғымымен» жанама түрде байланысты. Мұндай айқындама жағдайында қылмыстық іс жүргіздің «дәлелдеме» ұғымының мәнісі философиялық көзқарас тұрғысынан «тар мағынадағы дәлелдеме» ұғымына сай келеді. Дәлелдеме (объектілер) және дәлелдеу (іс-қимыл) деп процессуалдық бөлудің мағыналылықтан гөрі әдістемелік мәні бар. Міне, сондықтан біз іс жүргізудің «дәлелдеу» ұғымына барабар ретінде «кең ауқымды мағынасындағы дәлелдеменің» философиялық ұғымын қолданамыз.

Кең ауқымды мағынасындағы дәлелдеме—қандай да бір пайымдаудың шынайылығын анықтаудың кез келген процедурасы (осы дәлелдеменін тезисі немесе қорытындысы деп аталады), бұл кейбір логикалық пайымдаулардың көмегімен, сондай-ақ кейбір табиғи заттар мен кұбылыстарды сезіммен қабылдау арқылы жүзеге асырылады.

Қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдеу процесін құқыктық түсіндіру қаралып отырған қызмет саласының ерекшелігімен елеулі түрде кемелденуі және процессуалдық дәлелдеудің мәнісі туралы мынадай айқын ғылыми пайымдаулармен толықты.

М. М. Гродзинский дәлелдеу процесін "дәлелдемелерді жинау, бекіту және бағалау жөніндегі тергеу-сот және прокурорлық органдардың қызметі" деп белгіледі./5.61/

А. М. Лариннің пікірі бойынша дәлелдеу "қылмыстық сот ісін жүргізуде заң белгілеген міндеттерді жүзеге асыру мақсатнында жасалған (немесе жорамалданған) қылмыстар және олармен байланысты жағдайлар туралы шындықты білу үшін фактілерді зерттеуден тұратын, ерекше, заң белгілеген нысандарда жүзеге асырылатын тергеушінің,прокурордың, соттың, сондай-ақ қылмыстық процеске тартылатын немесе жіберілетін баска да қатысушылардың (субъектілердің) күрделі қызметі"./17.60/

М. С. Строгович "Дәлелдеу — қылмыстық істі шешу үшін маңызы бар барлық фактілерді, жағдайларды, қылмыстыңжасалғандығын немесе жасалмағандығын, белгілі бір адамның қылмыс жасаудан кінәлілігін немесе кінәсіздігін және қылмыс жасаған адамның жауапкершілігін белгілейтін барлық өзге де жағдайларды дәлелдемелердің көмегімен анықтау".

 Әрі қарай М. С. Строгович мынаған назар аударады, дәлелдеу ұғымы "құзіретті органдар жүргізетін зерттеу ұғымына тең, ұксас". М. М. Гродзинскийдің позициясына В. Д. Арсеньев жақын тұр, соңғысы былай деп есептейді: "Қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеуді белгілі бір шектерде қылмыстық іс жүргізу заңы бағыттайтын және реттейтін, кылмыстық іс бойынша іс жүзінде болған жағдайларды анықтау мақсатында дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалау жөнінде соттың, прокурордың және басқа да органдар мен адамдардың қызметі ретіңде қарау керек./9.59/

Р. С. Белкин дәлелдеудің танымдық (гносеологиялық) сипатына тоқталады, ол дәлелдеу дегеніміз "осы кұбылыстың, фактінің және оларды баска да фактілермен, құбылыстармен негіздеу арасыңдағы байланыстарды анықтау. Бұл байланыстардың объективті түрдегі сипаты бар: олар танылғанына немесе танылмағанына қарамастан, дәлелдеуді жүзеге асыратын адамның еркіне қарамастан болады. Дәлелдеу процесінде олар анықталады, танылады және белгілі бір жорамалдың шындығына көз жеткізуге мүмкіндік береді". Әрі қарай ол дәлелдеудің мәнісі дәлелдемелерді жинаудан, зерттеуден және бағалаудан көрінеді деп атап өтеді.

Дәлелдеу мәнісінің анағұрлым терең анықтамасы А. Р. Ратиновқа тиесілі: "Оқиға туралы мәліметтер алынуы мүмкін ақпарат көздерін табу, ол мәліметтерді жинау, оларды іс жүргізу түрінде бекіту, қылмыстық іс үшін маңызы бар мән-жайларды сенімді түрде анықтау мақсатында тексеру мен бағалау — қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінің мазмұнын құрайды".

 Өзара диалектикалық  іс-қимылға түсетін ойлау және практикалық тұрғыдағы тең екі жақтың үилесімін дәлелдеудің мәнісін айқындай келіп Ф. Н. Фаткуллин былай деп жазады: "...Кеңестік кылмыстық процестегі дәлелдеу дегеніміз — заңда көрсетілген органдар мен адамдардың іс жүргізу қызметі, олар ықтимал тергеу жорамалдарын анықтаудан осы жорамалдар бойынша, сол сияқты іс бойынша сенімді түрдегі қорытындыларды негіздеу бойынша дәлелдемелер мен олардың көздерін жинаудан, тексеруден және дәлелдеуден көрінеді".

Қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеудің мәнісі туралы осы заманғы түсінік таным мен дәлелдеу мазмұны бойынша түрлі ұғымдар деген пайымдауға негізделген.

Қылмыстық іс жүргізу дәлелдеудің мәнісі туралы мәселені зерттеуде осы заманғы ғылыми үрдістерді анықтау үшін А. А. Давлетовтың көзқарасы қызығушылық туғызады, ол былай деп жазады: "Қылмыстық іс жүргізу танымы құрылымында дәлелдеуді ажырата білу кажет. Тұтас алғанда қылмыстық іс жүргізу танымы дегеніміз — заңда көзделген тәртіппен жүргізілетін сот ісін жүргізу органдарының тергелетін қылмыс және онымен байланысты өзге де өмір құбылыстары туралы білім алу жөніндегі қызметі. Қылмыстық іс жүргізу танымы -дәлелдемелерді зерттеу және мән-жайларды дәлелдеу сияқты екі бөліктен тұрады".

Доктриналдық түсіндіру қылмыстық сот ісін жүргізудегі дәлелдеу процесін мынадай негізгі сипаттарға бөлуге мүмкіндік береді:

1) гносеологиялық дәлелдеу — бұл таным процесінің бір түрі, логикалық дегеніміз — бұл нақты қылмыстық жазалауға жататын әрекетті адамның жасағандығы туралы пайымдаудың шындығын негіздеу операциясы;

2) дәлелдеу мен таным сәйкес келмейді: олар тегі (таным) және түрі (дәлелдеу) ретінде өзара арақатынаста болады;

3) дәлелдеу процесі — құқықтың және гносеологогиялық екі аспектінің үйлесімін білдіреді.

 Құқықтық аспект мынадай кезеңдерді қамтиды:

а)дәлелдеу-тану;

ә)дәледдеу-көзжеткізу;

 б) дәлелдеу-негіздеу.

Дәлелдеудің әрбір келесі кезеңі —оның алдындағы кезеңге байланысты және содан логикалық түрде туындайды.

 Гносеологиялық аспект мынадай деңгейлерден тұрады:

 а) ақпараттық  дәлелдеу;

 ә) логикалық  дәлелдеу;

4) тергеу жене сот қызметінде орын алатын дәлелдеудің зерттеушілік, танымдық сипаты болады;

5) дәлелдеу процесінде тергеу жэне сот талкылауының тақырыбы туралы шынайы және сенімді білімге қол жеткізіледі;

6) қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдеу адресаты тар мағынасында таным субъектісі (мәселен істі қараушы сот), кен,ауқымды мағынасында тұтас қоғам болып табылады;

7) дәлелдеу тәртібі қатаң түрде қылмыстық іс жүргізу заңдарымен реттелген;

8) дәлелдеу процесі ҚІЖК-нің 124-бабы төмендегілер бойынша дәйекті қызметті қамтиды:/2.59/

а)дәлелдемелерді жинаудан;

 ә) зерттеуден;

 б) дәлелдемелерді пайдалануға қабылдаудан.

Бұл қызмет әдебиетте дәлелдеудің кезеңдері немесе элементері деп аталады.Қылмыстық процессуалдық қызмет ретінде дәлелдеудін мақсаты объективтік шындықка қол жеткізу болып табылады. Объективтік шындыққа қол жеткізу танымның жалпы және жеке әдістерін қолдануға негізделген. Жалпы әдістердің негізіне логикалық зандар жатады, бұл қатысты емес заңдар барлық және қарама-қайшы нәрселерді алып тастанды. Іс бойынша мәні бір фактілер мен мән-жайларды табудың, бекітудің, зерттеудің және анықтаудың нақгы әдістерінен көрінетінтанымның жеке әдістері өзінің мынадай түрлерімен ерекшеленеді:

а) негізінен танылуы қажет тақырыптың сыртқы белгілерін анықтауға есептелген бақылау мен сипаттаудың тәжірибелік әдістері;

б) суретке түсіру, киноға түсіру, видео жазба арқылы арнайы химиялық технологиялық құралдарды пайдалануға байланысты жасалған қылмыстық әрекеттің материалдық белгілерін және сыртқы жай-күйін табу мен тіркеудің ғылыми-техникалық әдістері;

в) зерттеу объектісінің сандық сипатын алу үшін арнайы құрылғылардың көмегімен немесе оларды қолданбастан өлшеу мен есептеудің математикалық әдістері;

г) іс бойынша дәлелдеу материалдарының сапасы мен маңызын анықтау үшін колданылатын акпаратты (талдау, жинактау,тендестіру) өндеудің логикалық әдістері;

д) сот-медициналық кибернетикалық, графикалық, психологиялық және өзге де ғылыми құралдар көмегімен жүзеге асырылатын модельдеудің, өндеудің және қайта құрудың әдістері;

е) белгілі бір материалдық объектілердің және олардың бейнеленуінің ұқсастығы туралы мәселені шешу үшін жүргізілетін криминалистік тендестіру әдістері;

ж) қылмыстық істің белгілі бір мән-жайының деректерін тәжірибе жолымен алуға мүмкіндік беретін экспериментальдық әдістер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.4 ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ - ДӘЛЕЛДЕМЕ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗІ

Дәлелдеу негізіне іс бойынша шындықты анықтау жататындығы туралы ережені тану шындыққа қол жеткізу процесінде таным орнын айқындауды объективті түрде талап етеді.

Танымның философиялық проблемаларын жалпы көпшіліктіңжетілдіруі, айналып келгенде "таным теориясы" аталған философиялық дербес бөлікке айналды. Таным теориясының негізінде біздің санамыздан тыс және тәуелсіз объективті материалдық әлемді тану мен оны тануға болатындығы туралы мәселелерге диалектикалық-материалистік көзқарас жатыр. Бірден бір ғылыми әрі дұрыс маркстік-лениндік таным теориясын айқындаудағы партиялық көзқарастың талас тудыратынына қарамастан осы заманғы дәлелдеу теориясының іргетасын құрайтын бірқатар қорытынды ережелердің үғымды сипатын шындық үшін тану қажет.

Дәлелдеме теориясының таным теориясы мен байланысы мынада: соңғысы ғылыми таңдауы дәлелдеме теориясының шеңберіндежүргізілетін қылмыстық іс жүргізу танымының алғашқы әдістемелік негізін білдіреді.

Гносеология-жеке ғылыми әдістер мен тәсілдер тұрғысында түсіндірілетін ғылыми танымдық қызметтің кез келген саласында қолданылатын әмбебап қорытынды ережелерді қамтиды. Мұның дәлелдеме теориясына да тікелей қатысы бар. Осындай әдістемелік кілт ретінде осы заманғы ғылым  диалектикалық әдісті қолданады. А. Давлетов былай деп жазды: "Қылмыстық іс жүргізу танымында диалектикалық әдісті қолдану жалпы, философиялық және әсіресе қылмыстық іс жүргізу заңдылықтарды дұрыс үйлестіре білуден тұрады. Қылмыстық процессуалдық танымның белгілі бір мәселесін шешу тетігі мынадан көрінеді: ең әуелі оның философиялық алғышарттары алынады, сосын осы мәселеге қатысты нормативтік ережелері алынады, содан кейін философиялық негізге орныққан, бірақ ерекше (қылмыстық іс жүргізу) мазмұнымен толықтырылған жауап беріледі".

Таным теориясы құқықта объективті түрде пайда болған "терезені" толықтырды, ол әдістемелік аса маңызды қасиеттернің бірі. Теория-қылмыстық іс жүргізу құкығының нормативтік нұсқамаларын пайдаланады және соған негізделеді. Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу кызметінің ажырамас бөлігін құрайтын таным процесі, ой қызметі, ішкі сенім және басқалары заңменен егжей-тегжейлі реттелуі мүмкін емес. Нормативтік реттеу саласынан тыс қалатынның бәрі де "құқықтық терезе" немесе "кұкықтық кеңістік" деп аталатындарды кұрайды. Олардың кұқықта болуы занды және сөзсіз. Оларды толыктыру әмбебап әдістемелік кілттің негізінде жүзеге асырылады, дәлелдеме теориясына қатысты кілт ретінде біз гносеологияны немесе таным теориясын қараймыз. Методологияның осы аспектісін сипаттай келіп, А. П. Шептулин былай деп атап өтті: "танымның диалектикалық әдісі тиісті ғылымда қолданылатын жеке әдістер арқылы өзгере отырып арнайы ғылымдарда және танымның диалектикалық әдісі талаптарында дербес түрде пайдаланылуы мүмкін".

Сонымен бірге методологиялық негіздің әмбебаптығын сөзбе сөз түсінбеу керек. Методологияның негізгі ережелерін қолдану міндетті түрде таным саласының ерекшелігін ескере отырып түсіндіруді көздейді. Қылмыстық сот ісін жүргізуде шындыққа қол жеткізудің ерекшелігі мынадан көрінеді: "бұл жерде таным объектісінің тақырыбы бізді қоршаған әлем емес және тіпті жекелеген құбылыстар мен окиғалар да емес. Ғылым тақырыбынан бір ерекшелігі сот ісі бойынша зерттеу тақырыбы барлық уақытта қылмыстық окиғаны құрайтын және соған байланысты фактілердің азды-көпті белгіленген тобымен шектеледі. Фактілерді зерттеудің ерекше әдістері, ерекше тәсілдері және осы қызмет жүзеге асыратын нысандар мен шарттардың ерекшелігі де осыдан. Алайда дәлелдеудің ерекшелігі қаншама елеулі болса да ол басқа ештеңе де емес, таным қызметінің бір түрі болып табылады, өйткені оның мақсаты шындықты айқындау".

Таным теориясы дәлелдеу теориясын зандармен және ойлау нысаңдарымен толықтырады. Кез келген саладағы ұйымды тану үшін кажетті ойлаудың жалпыға ортақ нысандары мен тәсілдерін формальды логика зерделейді. Тап осы формальды логика "ұғым", "пайымдау", "ой қорытындысы", "анықтама", ұғымының қалыптасуының "ережесі не принциптері" туралы түсінік береді. Сонымен, формальды логика танымның диалектикалық теориясының құрамдас бөлігі бола отырып, бір мезгілде дәлелдеу теориясының элементін де қамтиды.

Таным теориясының дәлелдеме теориясымен байланысының жанама түрдегі сипаты кылмыстык іс жұргізу дәлелдемелерінің және дәлелдеу жөніндегі қызметтің ерекшелігін "сокырға таяқ ұстатқандай" етіп көрсетеді.

Методологияның әмбебап сипаты туралы мәселеге қайта оралсақ, қылмыстық іс бойынша шыңдықты анықтау процесінде қалыптасатын әр түрлі жағдайларды қамту үшін формальды логиканың шеңбері әлдеқайда тар екенін айту кажет. Мәселе мынада, "формальды логика алынған қорытындылардың ғана емес, олардың негізіне қаланған логикалық сілтемелердің дұрыстығын, шындығын тексеру туралы мәселелермен айналыспайды. Формальды логика қандай жолмен танымнан білім туындайтынын, толық емес және дәл емес білімнен толық және дәл білім алынатынын түсіндіруге мүлде дәрмені жок".

Формальды логиканың осы шектеулілігі:

1) тұтас алғанда танымның диалектикалық теориясының институттары мен категориялары есебінен;

2) іс жүргізу дәлелдемелерін жинау, бекіту, тексеру және бағалау жөніндегі өзгешелігі бар қызметін нормативтік регламенттеу есебінен толығады.

 

 

 

 

 

 

 

 

1.5.Қылмыстық процестегі шындықтың ұғымы  мен мазмұны.

Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеудің мақсаты шындықты анықтау болып табылады. Философияның көзқарасы бойынша шындық дегеніміз танушы субъектіні объектінің барабар бейнелеуі, адам мен оның санасынан тыс және тәуелсіз оны тап сол күйінде көшіру. Қылмыстық сот ісін жүргізуде шындыққа қолжеткізу соттың қателеспеуіне кепілдік береді. Бұл мәселедегі түсінбеушілік адамның тағдырында үлкен қателікке ұрындырады.