Шетел тілін оқытудың әлеуметтік-мәдени біліктілігі

1)   бір сағатта  меңгеруге болатын объектілердің  шеңберін анықтап алу;

2)  оқу, танымдық, дамытушы  және тәрбиелілік аспектілердің  қатарына кіретін объектілер топтарының арақатынастарын белгілеу;

Оқу объектілерінің толық  тізімі — класс бойынша бөлінген, оқулықтарда орналастырылған шет  тілі бойынша бағдарламада болуы  тиіс нәрселер.

Әр сабақта нақты  бір мөлшерде шет тілі мәдениетінің лингвоелтанушылық, әлеуметтік,  педогогикалық  және  психологиялық  мазмұны  иегіруі  тиіс.

Осы тәсіл оқуды басқарылатын етеді және шет тілі мәдениетін меңгеруге  мүмкіндік береді. Басқалары секілді  бұл да төрт элементтен тұрады:

1) Тілді меңгеру, мәдениет, қызметтерді білу қарым - қатынас құралы ретінде;

2) Оқу және ауызша  білімдер — білімді пайдалану  тәжірибесі;

3) Барлық ауызша қызметтерді  жүзеге асыру қабілеті;

4) Негіздеме — жекенің  құндылығы жүйесіне бағытталған  тәжірибе.

Шет мәдениеті мазмұнының элементтерін оқу аспектілерімен сәйкестендіре келе, оқудың мақсаты ретінде шет тілдік мәдениеттің бөлігін анықтауға болады:

1) Оқу аспект—мақсаттың  әлеуметтік мазмұны. Берілген  аспект жекеліктердің арасындағы  қатынастың құралы ретіндегі  шет тілін меңгеруді, сонымен қатар шет тілдік мәдениет деңгейінің дамытылу процесі сияқты  жеке жұмыс білімін иеленуді өзіне қосады.

2)Танымдық аспекті  — мақсаттың лингвоелтанушылық  мазмұны. Жеке тұлғаның рухани  әлемін байыту құралы ретінде  қолданылады және қызметтің құрамдылық түрлері негізінде жүзеге асады: оқу және аудиттеу.

3) Дамытушы  аспект  — мақсаттың психологиялық мазмұны.  Берілген осы аспектіге басты  мақсат кіреді — оқу жүйесіне қосылған арнайы құралдармен дамыту қажет болып табылатын ауызша мүмкіншіліктерді, психикалық қызметтерді, қарым - қатынас жасай білуді, негіздеменің белгілі бір деңгейін дамыту.

4)Тәрбиелеуші аспект  — мақсаттың педогогикалық мазмұны.  Шеттілдік мәдениетті оқыту барлық  жағынан тәрбиелеу болып табылады.

Неге біз шет тілдік мәдениетті оқудың мақсаты ретінде қарастырамыз? Қоғамда мәдениет бірнеше қызметті атқарады: гуманистикалық, коммуникативті, танымдық, нормативтік және ақпараттық.

           Мәдениет қызметімен ауызша қызмет  әрекеттері тығыз байланысты  болады. Себебі тіл мәдениеттің  сақталуы мен бір адамнан екінші бір адамға берілуінің негізі болып табылады. Ауызша қызметтің басты әрекеті коммуникативті болып табылады: адам басқа адамдардың әрекетіне, ойларына, сезімдеріне, саналарына әсер ету үшін айтады. Коммуникативті әрекет негізінде ауызша қызмет жеке тәртіпті, ұйымдасуды және басқа да психикалық процестерді байланыстыруды реттеу қызметін иеленеді. Ауызша қызмет үшін айтылып жатқан нәрсенің мағынасын ашатын ым, екпінді пайдалану арқылы білдірілетін  эмоциялық айқындылық  қызметі де тән. Әйтеуір ауызшы қызметсіз ешқандай да таным болмайтынына көз жеткіздік.

Ауызша қызмет пен  мәдениетті теңестіре келе, олардың  өзара тығыз байланысты екенін көруге болады. Осы бірліктің әдістемелік  мағынасы ауызша қызметпен мәдениет қызметтерін меңгеру және керісінше мүмкін еместігі болып табылады.

Шет тілін   оқыту  контекстіндегі  "мәдениет" компоненті  .

        Халықаралық   саяси, геосаяси, экономикалық, ғылыми  қарым – қатынастардың   қарқынды   дамуы  және де елдер арасындағы  жеке  байланыстар мен  туризм  аумағын  кеңейту  "әлемдік кеңістік  шеңберінде мәдениет диалогына қатысушыларға"  жаңа талаптар қояды. Шет тілін  кәсіби меңгеру   мәдени аспектісін  мүмкін емес. Кез келген  тілді айқын   мәдениет,ұлттық  менталитет,  әлемнің  өзгеше ұлттық  суреті контекстінде  зерттейді. Бұл  мәдниетаралық қатынастың   тиімділігін   қамтамасыз  етеді .  Н.А. Андронкина  көрсеткенде   сөйлеу  қызметінің  әртүрінде  тілдік  шығармашылық   шеберлікті   қалыптастыру мен  лингвистикалық   кодты меңгерумен  қатар, басқа халық   жасаған   ұлттық - мәдениетке, салт – дәстүріне,  болмыс пен   құндылықтардың   әлеуметтік  жүйесіне  қатысу, қалыптасып қалған   стереотиптерді  жеңуге, әлеуметтік - мәдени  диалог  пен компромиссне  дайындық аса қажет.

            Қазіргі  таңда  шет елдер  мен Ресей  орта және жоғарғы оқу орындары әдістемесінде  шет тілдерін   оқытуда   оның мазмұнының мәдени  компонентін  кіргізу есебінен  коммуникативті    ықпал  тәсіл шекарасын кеңейтуді  көздейтін  мәдени бағытталған  амалдар,  баптар жасақталып жатыр . Шет тілін оқытудағы   тіл мен мәдениеттің   айнымас   байланысына  шет елдік  те, отандық  та ғалымдарымыздың  зерттеулері арналған (Апанова  Л.В., Верещагина  Е.М., Пассов  Е.И., Сафонова В.В, Сысоев  П.В.,  Тер- Минасова С.Г., Н.Antor, Ch.Hall,  A.Knapp- Potthoff  және т.б.) Ғалымдар аталған   бапты дәлелдеуді  қажет етпейтін  аксиома ретінде қабылдайды. Мәселен, Г.О.Шарапш "Жекелеген тіл осы жеке – дара  мәдени жүйеге жататын дербес және қайталанбас құбылыс.

Бір  тілдің топырағында  тіпті  бүтіндей  қала тұрып, біз сандық тиісті   мәдениетті,  белгілі жағдайда , дәл   бірінші , оның  тарихының, мүмкін, ең мағызды тарауын   зерттеп жатқан   болармыз" .

            Осыған байланысты    студенттерді  оқытудың алғашқы  кезеңінде  –ақ  тілін үйренетін ел өкілдерінің коммуникативтік жүріс-тұрыс ерекшеліктерімен, мәдениеті, дәстүрлерімен таныстыру  мақсатқа сәйкесті  болып көрінеді. Қазіргі кезде  мәдениет  терминінің  бес жүзден аса  дефинициясы    саналады.   П.С. Гуревичтің   пікірі    бойынша    түсіндірудің мұндай әр алуандығының себебі мәдениеттің  алуан болмысының  тереңдігі мен шексіздігін  білдіретіндігінде. Адам қаншалықты  алуан түрлі болса  және  сарқылмаса, мәдениет те көп аспекітті жайлы және көп қырлы болмақ. Мақала  тақырыбына  басшылыққа ала отырып  біз Шаллинг  анықтамасына сүйенеміз:«Мәдениет - бұл және әлеуметтік – мәдени қауымдастықты  сипаттайтын  мінез-құлық ережелері   мен

заңдарын, құндылық мақсаттарын, қабылдау мен әлемді сезіну  тәсілін көрсететін  біртұтас жүйені құрайтын коммуникативтік, ментальдық және жүріс-тұрыс аспектілердің  өзара байланысы. Берілген  дефиниция мәдениеттің  әлеуметтегі ғылымдардың  дәлелді баса айтқан қызметін көрсетеді. Әңгіме танымдық, ақпараттық, коммуникативтік, реттеуіштік (немесе нормативті) және гуманистік қызметтері  туралы болып тұр.Мәдениет әр аталған қызметі адам тұлғасы мен қоғамға  біртұтас әсер етеді. Мәселен танымдық қызмет әр түрлі білім көмегімен әлемнің толық суретін болжауға мүмкіндік береді. Ақпараттық қызмет бір халық ішінде, де, ұлттар арасында да ұрпақтардың әлеуметтік тәжірибесін жеткізуді іске асырады. Мәдениеттің ақпараттық қызметімен тікелей байланысты коммуникативтік қызмет көмегімен өз елінде басқа адамдар мен басқа ел өкілдерімен қарым-қатынас жасай алады. Мәдениеттің тағы бір қызметі реттеуіштік.  Ол адам қызметінің барлық түрінің талаптар мен ережелер жүйесін орнату міндеттерін шешеді. Қоғам тапсырыс берген тұлға үлгісін қалыптастыратын мәдениеттің негізгі қызметі гуманистік  қызметі болып табылады. Аталған қызмет тұлғаның өзін-өзі дамыту, өзін-өзі ұйымдастыру мен өзін-өзі жүзеге асыру тәжірибесін  қалыптастыру басты орын алатын шет тілін оқытудың тұлғалық - бағытталған тәсілмен үндеседі. Көрсетілген қызметтер адам іс-әрекетінің әр алуан аумағы  мен жағдайларында жүзеге асып жатады, сол кезде мәдениеттің осы қызметтеріне тұлғаның  белгілі бір қатынасы көрініс табады. Мәдениет қызметі аумақтарын белгілеудің шет тілін оқыту мазмұны туралы мәселені шешуге және де осы мазмұнды құрайтын компонеттердің бөлшектердің сапалық сипаттамасына тікелей қатынасы бар.

Тіл мен мәдениеттің ара қатынасын  шет тілін оқыту әдістемесі шеңберінде  өзара қамтамассыз етуші билатериальдік ретінде көрсетуге болады. Е.И. Пассов көрсеткендей, білім беру тұрғысынан  тіл қызметінің түрлері: танымдық (тіл-таным құралы), аккумулятивтік (ұлттық мәдениетті сақтаушы), коммуникативтік (қатынас құралы), тұлғалық-қалыптастырушылық (даму мен таным құралы).

Осы қызметтерді мәдениет қызметтерімен  салыстырған кезде қарастырылған  категориялардың қызметтік және мазмұндық  жақындық байқалады.

ІІ. Шет тілі сабақтарында мәдениет туралы  деректерді қолдану және олардың қорытындысы

2.1. Реалиялар мәдениет пен тілде. Реалиялар классификациясы

            Лингво елтанудың негізгі объектілерінің  бірі болып оқып жатқан тілдің  реалиясы табылады. Реалия — бұл тұрмысқа, мәдениетке,  оқып   жатқан  тілдің

елінің тарихына, батырларына, дәстүрлеріне, салттарына қатысты  нақты фактілер. «Реалия» сөзі латынның көпше түрдегі  сын есімі.

Ол орыс тілінде аналогиялық  лексикалық санаттардың әсерінен зат есімге айналған.Филология пәнінде осы сөз екі мағынада қарастырылады:

1) реалия — халықтың, елдің мәдениеті,  тұрмысы теориясына тән және  басқа халықтарда кездеспейтін  пән, түсінік, құбылыс; 

2) реалия — пән немесе құбылысты  білдіретін сөз; сонымен қатар сөз тіркесі (әдетте осындай сөздер бар  фразеологизм, мақал, жаңылтпаш).

            Реалия — бұл аралық санаттар  арқылы пәнмен қатынасатын сөз—референт. Референт — бұл объективті  түрдегі шынайылық пен осы  тіл бірлігімен қатынаста болатын   мағыналы мазмұнды құрайтын пән немесе құбылысты білдіретін ой пәні.

             Реалияда  тіл мен мәдениет  арасындағы жақындылық анық байқалады:  қоғамның материалды және рухани  өмірінде жаңа реалияның  пайда  болуы тілде реалияның  пайда  болуына әкеледі, және де пайда болған жаңа реалияның уақытын нақты анықтауға болады. Сонымен лексикаға қоғамдық өмірдің барлық өзгерістері нақты ықпалын тигізеді. Сонымен қатар орыс тілінде «демалыс үйлері» 1921 жылы, «сенбілік» 1919 жылы, «оқу екпіні» 1929 жылы, «целинник»  1955 жылы реалиялары  пайда болды.

              Тілдің басқа сөздерімен салыстырғанда  реалияның айрықша ерекшелігі  болып пәндік мазмұнының сипаты  табылады, яғни реалия білдіретін  пәннің, түсініктің, құбылыстың елмен,  халықпен бір жағынан, және  тарихи уақыт бөлігімен — екінші жағынан тығыз байланысы табылады.Бұдан мынаны көруге болады, яғни реалияға сәйкес немесе ұлттық колорит  тән. Колорит  жалпы сипаттан (түстердің үйлесімділігі) басқа мынадай мағынаға ие — ерекшеліктердің жиынтығы, бірнәрсенің өзіндік ерекшелігі. Колорит  бейтарап, «боялмаған» бірліктен «ұлттық-боялған» реалия жасайды. Колорит  бұл сөздің бояуы, яғни оның референтінің арқасында осы халыққа, нақты бір мемлекетке немесе жерге, нақты бір тарихи дәуірге тәуелділігі арқасында; басқа елден, халықтан, дәуірден ерекше болатын белгілі тарихи дәуірге, берілген елдегі немесе аймақтағы мәдениетке, тұрмысқа, дәстүрге, ерекшеліктерге тән референттің арқасында ие болатын сөздің бояуы туралы айтылып отыр.

              Аударматану мен лингвоелтануда реалия ерекше бірлікті білдіреді. Бір жағынан,  реалия елдің  оған жоғары, қымбат баға беретін мемлекеттік, экономикалық, географиялық және мәдени ерекшелік  береді.

 Алайда, басқа жағынан алып  қарасақ, реалия — бұл бір  елдің өміріне тән, алайда екіншісіне тіптен түсініксіз, аудармасы   қиындық   тудыратын    объектілердің   атауларын

білдіретін сөз және осы орайда аудармашыға кеңістіктік бейнелеулерге  жүгінуге тура келеді және ол өзінің неологизмдерін ұсынады, мысалы, «надземка» — elevated railroad; «букмекер» — book maker — ат шабысында халықтан алатын адам, «родстер» — roadster — төбесі ашылатын екіорынды машина. Алайда кей жағдайларда осындай эквиваленттер нақты сөз тіркестеріне де айналып кетіп жатады: Lord Privy Seal — мөрді лорд-сақтаушы. Реалилер қатарына сонымен қоса қысқартылған аббревиатуралар жатады:  NAM suit—қатаң тігіспен тігілген костюм (NAM — National Association of Manufacturers — Өндірушілердің ұлттық ассоциациясы).

             Стилистикалық жоспарда реалия  ұлттық әдеби тілдің тәуелділігі болып қалады және олар осымен басқа ғылыми терминдерден, жаргондардан, кәсіби сөздерден ерекшеленеді.Реалиялар классификациясы.Тілтану ғылымдарында реалия сөздердің классификациясы лингвистикалық қағидаларға негізделген.

             Сонымен, лингвоелтану теориясында сөздердің тікелей  денотативтік(сөздік) мағынасымен бірге осы сөз немесе сөз тіркесімен шақырылатын бейненің пайда болуы кезінде тіл және мәдениет таратушысының санасында пайда болатын барлық байланыстар кешенін қарастыру керек. Бұл тұрғыда лингвоелтану сөздің мағынасын дәстүрлі семасиологиядағыдай емес, кеңірек түсіндіреді. Сөздің мағынасы тек сөздікте бекітілген ғана емес, сонымен қатар өзіне бірнеше байланыстарды біріктіретін ұлттық жүйеленген сияқты, яғни осы тілді және мәдениетті таратушылардың барлығына ортақ және аса маңызды жеке бейне болатын психолингвистикаға сүйенеді. Бұл кең кешенді құрамдас оның мағыналық бөлшектеріне бөледі.

   Осылайша, егер  лексикалық мағына мен лексикалық  фонды ажыратуға негізделген  лингвоелтануға сүйенетін болсақ, реалий ретінде  салыстырылып отырған тілдерде мағыналық сәйкестіктері жоқ сөздерді есептеуге болады(белгіленген заттардың болмауынан), ал фондық лексика – жеке мағыналық бөліктерінің сәйкес келмеуіне байланысты өздерінің фондарымен ерекшеленетін сөздер(оларды кейде екінші кезектегі белгілер деп атайды). Бірақ әңгіме мынада, осы жеке мағыналық бөліктер сөздерді нақты сол мәдениетке жатқызуда шешуші рөл ойнайды, себебі нақты осы бөлікте осы немесе басқа сөзбен белгіленетін құбылыстың өзіндік ұлттық ерекшелігінің негізі қаланған. 

  Осылайша, реалийларда  жүзеге асырылған ұлттық ерекшеліктердің  әртүрлігі нәр береді және  лингвоелтануды оқытудың пәні  болады. Соның көмегімен және  сол арқылы біз оқып жатқан  тіл елінің тарихын, экономикалық  және мәдени деңгейін, ішкі әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерінің кейіпкерлерін оқимыз және түсінуге талпынамыз. Реалий арқылы біз осы тарихи дәуірде өмір сүріп жатқан дәл осы елге тән өзгешеліктер мен ерекшеліктерді білеміз, себебі лексика қоғамдық өмірдегі барлық өзгерістерге әсер етеді және соны елдің сөздік қорында бейнелейді.