Религиоведение

Беларускія язычніцкія святы з’яўляліся арганічнай часткай сялянскага жыцця. Іх характар звязаны са своеасаблівым успрыманнем часу, якое вельмі істотна адрозніваецца ад нашага. Мы ўяўляем час у выглядзе лініі, для нас ён цячэ ад мінулага праз сучаснасць да будучага. Для беларускага ж селяніна рух часу быў кругападобным і супадаў з гадавым земляробчым цыклам: перыядамі сяўбы, жніва, падрыхтоўкі да палявых работ. Пачатак кожнага перыяду года азначаў для селяніна неабходнасць пераходу да новага віду дзейнасці. Звычайна адзін гадавы перыяд ад другога аддзяляўся святамі. Яны мелі для нашых продкаў магічны сэнс. Лічылася, што гэта пераломныя дні, у якія парушаецца звычайны парадак рэчаў і вызначаецца характар будучага перыяду. У святы былі  забаронены адны віды дзейнасці і прадпісаны іншыя – каб забяспечыць добры час. На святы гадалі і выконвалі розныя магічныя абрады.

Каляды – свята ў гонар пачатку новага года. Звязвалася яно з перыядам зімняга сонцазвароту, калі дзень пачынае паступова павялічвацца. Адзначаліся Каляды з 6 с 19 студзеня і складваліся з трох асобных свят: “Галоднай” (6–7 студзеня), “Шчодрай” (13–14 студзеня) і “Вадзяной” (18–19 студзеня) куцці. Куццёй называлася рытуальная каша з тоўчаных ячменных круп альбо пшаніцы. Яна варылася да кожнага з гэтых свят і ставілася на покуці (адсюль яе назва).

Каляды ва ўяўленнях беларусаў – гэта пераломны перыяд у часе, калі пачынаецца новы земляробчы цыкл, “новы час”, і можна пры дапамозе магіі паўплываць на яго характар, а таксама даведацца аб будучым. Увесь перыяд калядных свят у беларусаў быў насычаны рознымі абрадамі, прызначанымі ў асноўным забяспечыць добры ўраджай і матэрыяльны дабрабыт наогул. Так, на першую, ”галодную” або “посную”, куццю імкнуліся не хадзіць у госці, каб жывёла не разбягалася і не прападала. На другую, “шчодрую”, куццю ставілі на стол як мага больш страў, бо лічылася, што чым больш багатым будзе святочны стол, тым багацейшым будзе ў надыходзячым годзе жыццё. Найбольш вядомым земляробчым абрадам на Каляды з’яўляецца шчадраванне. Маладыя хлопцы і дзяўчаты хадзілі па хатах, славілі гаспадара з гаспадыняй і спявалі песні, а таксама выконвалі абрады, прызначаныя забяспечыць дабрабыт у хаце і добры ўраджай. За гэта гаспадары іх адорвалі.

Вельмі распаўсюджанымі на Каляды былі гаданні. Гадалі аб будучым ураджаі, а  дзяўчаты гадалі аб нарачоным.

Вялікдзень – язычніцкае свята ў гонар абуджэння прыроды і надыходу “вялікіх дзён” веснавых палявых работ. Пасля прыняцця хрысціянства стала супадаць па часе з Пасхай. Адзначаецца (у залежнасці ад месячнага календара) у адну з нядзель у перыяд з 4 красавіка па 8 мая.

У гэтым свяце пераплецены хрысціянскія і язычніцкія абрады. Ішлі ў царкву на Ўсяночную, але пасля яе кожны гаспадар імкнуўся як мага хутчэй прыбегчы дадому – хто будзе першым, той раней за ўсіх скончыць сяўбу, і ў таго будуць самыя хуткія коні. Рытуальнай ежы – пасцы і чырвоным яйкам – прыпісваліся магічныя якасці. Скарынкі ад пасхі сушылі, таўклі і клалі ў гарэлку – лічылася, што гэта засцерагае ад ведзьмакоў. Чырвоныя яйкі качалі па зямлі, каб надаць ёй жыватворчую сілу і забяспечыць добры ўраджай. Шкарлупкі ад яек затыкалі ў шчыліны як сродак супраць тараканаў. Маці гладзіла велікодным яйкам па тварах сваіх дзяцей, каб яны былі румянымі і чырванашчокімі. На другі і трэці дзень пасля Вялікадня па хатах хадзілі валачобнікі, якія славілі гаспадароў і спявалі песні, прызначаныя забяспечыць дабрабыт і добры ўраджай. У адказ гаспадары дзякавалі валачобнікам і давалі ім дарунак – валачобнае (булкі, сыр, фарбаваныя яйкі, каўбасы).

Купалле – свята ў гонар сонца і росквіту ўсіх жыццёвых сіл прыроды. Прымеркавана да летняга сонцастаяння і адзначаецца ў ноч з 6 на 7 ліпеня. Лічылася, што на Купалле зямля надае раслінам асаблівую жыватворную сілу. Таму з ранку 6 ліпеня жанчыны і дзяўчаты збіралі зёлкі. Частку з іх пакідалі ў хаце на лекі, а некаторыя ўтыкалі ў сцены будынкаў для засцярогі ад злых сіл. Верылі, што дрэвы ў купальскую ноч могуць размаўляць паміж сабой і пераходзіць з месца на месца. На Купалле шукалі знакамітую папараць-кветку.

Шанаванне агню было звязана з купальскім вогнішчам, якое звычайна разводзілася на беразе возера альбо ракі. Яно надзялялася ачышчальнай і жыватворчай сілай. Праз яго скакалі, каб засцерагчыся ад хвароб. Лічылася, што калі хлопец з дзяўчынай, узяўшыся за рукі, пераскочаць праз купальскае вогнішча, дык абавязкова пажэняцца.

У купальскую ноч дзяўчаты гадалі на вянках, каб даведацца аб будучым замужжы. Раніцай 7 ліпеня моладзь купалася. Гэтаму надаваўся ачышчальны сэнс.

Купалле лічылася часам разгулу змрочных сіл: у гэтую ноч ведзьмы і ведзьмары імкнуцца зрабіць людзям розную шкоду. Па гэтай прычыне на Купалле звярталіся да засцерагальнай магіі: кідалі ў жыта галавешкі з агнём як сродак супраць нячыстай сілы, утыкалі ў будынкі купальскія зёлкі, праганялі праз купальскае вогнішча статак.

Дзяды – свята, звязанае з ушанаваннем памёрлых продкаў. На працягу года Дзяды святкаваліся некалькі разоў: перад масленым тыднем, пасля Пасхі (Радаўніца), перад Троіцай (траецкія Дзяды), перад святам Пятра і Паўла (пятроўскія Дзяды) і восенню другога лістапада (вялікія Дзяды, Асяніны). Зараз на Беларусі ў асноўным святкуюць толькі Радаўніцу, але раней найбольшае значэнне надавалася вялікім Дзядам.

У гэты дзень, другога лістапада, з ранку прыбіралася хата, гатаваліся ежа і пітво. Увечары каля святочнага стала збіралася ўся сям’я. Гаспадар пасля малітвы пайменна звяртаўся да ўсіх памерлых продкаў, запрашаючы іх на вячэру. Для дзядоў ставілася асобная міска, куды клалася патроху ад кожнай са страў. У час вячэры імкнуліся гаварыць толькі аб дзядах, іх добрых учынках і парадах. Пасля вячэры ўсе разам уставалі і развітваліся з дзядамі. Ежу, якая знаходзілася ў “дзядоўскай місцы”, звычайна зранку аддавалі жабракам, бо лічылася, што так яна трапіць да памерлых продкаў.

Тэма 3  НАЦЫЯНАЛЬНЫЯ РЭЛІГІІ

Нацыянальныя рэлігіі – гэта рэлігіі таго ці іншага народа. Чалавек робіцца паслядоўнікам гэтых рэлігій ужо ў сілу свайго нараджэння. У нацыянальных рэлігіях існуе моцная сувязь паміж нацыянальнай і рэлігійнай прыналежнасцю: лічыцца, што ўсе члены народа з’яўляюцца адначасова і прыхільнікамі “яго рэлігіі”. Адмаўленне ад гэтай рэлігіі фактычна азначае разрыў са сваім народам. Нацыянальныя рэлігіі зараз існуюць у шэрагу краін, прыхільнікі ўспрымаюць іх перш за ўсё як неад’емную частку нацыянальнай культуры.

3.1. Рэлігіі індыі

3.1.1. Ведызм і брахманізм.

3.1.2. Джайнізм.

3.1.3. Індуізм.

3.1.4. Сікхізм.

Індыя дае прыклад багатай і складанай рэлігійнай традыцыі, якая налічвае амаль 4 тысячагоддзі. Трэба адзначыць, што індыйская культура вельмі своеасаблівая і істотна адрозніваецца ад еўрапейскай. Сутнасная яе характарыстака – містыцызм і сузіральнасць. Асноўнымі нацыянальнымі рэлігіямі сучаснай Індыі з’яўляюцца індуізм, джайнізм і сікхізм. Але каб зразумець іх спецыфіку, як і спецыфіку духоўнай культуры Індыі ў цэлым, трэба разгледзець тыя рэлігіі, якія існавалі ў старажытнай Індыі, а менавіта, ведызм і брахманізм.

3.1.1. Ведызм і брахманізм

Ведызм, альбо рэлігія Вед, узнік у другой палове ІІ тысячагоддзя да н. э. у выніку ўзаемадзеяння вераванняў і абрадаў мясцовых плямён і рэлігіі арыяў, якія ў сярэдзіне ІІ тыс. да н. э. заваявалі Індыю. Сваю назву ён атрымаў ад чатырох зборнікаў рэлігійных гімнаў і заклінанняў – Ведаў (Рыгведа, Самаведа, Яджурведа, Атхарваведа). У ведызме налічвалася 3399 багоў, у якіх увасабляліся сілы прыроды. Устойлівай іерархіі, а таксама дакладнага раздзялення функцый паміж багамі спачатку не існавала. Найбольш часта ў Ведах узгадваюцца: Індра – бог буры, Сур’я – бог сонца, Агні – бог агню і інш. Узаемадзеянне з багамі адбывалася шляхам ахвярапрынашэнняў раслін і жывёл, якія ажыццяўлялі жрацы ад імя ўсяго грамадства. Найбольш каштоўнай ахвярай лічыўся чалавек, далей ішлі конь, бык, баран, казёл. Ахвяры кідаліся ў агонь, лічылася, што разам з дымам яны ўзносяцца на неба, дзе знаходзяцца багі. У перыяд ведызму храмаў яшчэ не існавала. Для ахвярапрынашэнняў будаваліся капішчы.

У VІІІ ст. да н. э. на грунце ведызму ў Індыі ўзнікае брахманізм. У гэты перыяд індыйскае грамадства канчаткова падзяляецца на чатыры класы людзей – варны (слова “варна” азначае “колер”. Справа ў тым, што заваёўнікі – арыі і мясцовае насельніцтва належалі да розных рас: першыя – да еўрапеоіднай, другія – да негроіднай). Існавала варна брахманаў (вучоныя, жрацы, настаўнікі) кшатрыяў (воіны, правіцелі, знаць), вайш’яў (земляробы, рамеснікі, гандляры) і шудр (рабоў і слуг). Былі таксама людзі, якія знаходзіліся па-за межамі варн – недатыкальныя. Яны выконвалі самую брудную работу, і адзін толькі дотык да іх мог апаганіць. Варны былі замкнутымі ўтварэннямі. Забараняліся шлюбы і сумеснае прыняцце ежы паміж прадстаўнікамі розных варн, кантактаваць можна было толькі ў межах сваёй варны. Годнасць чалавека цалкам вызначалася яго варнавай прыналежнасцю, унутраны свет альбо асабістыя якасці не ўлічваліся. У далейшым варны падзяляліся на больш дробныя ўтварэнні – касты (ад парт. – род, від, парода). Зараз у Індыі каля трох тысяч каст.

Варна брахманаў займала ў старажытнаіндыйскім грамадстве вядучыя пазіцыі. Толькі брахманы маглі ажыццяўляць ахвярапрынашэнні, служылі дарадцамі ў цароў, тлумачылі Веды, валодалі манаполіяй у галіне адукацыі. Менавіта ад назвы гэтай варны, а таксама ад каментарыяў да Вед, якія называліся Брахманы, пайшоў тэрмін “брахманізм”.

У гэты перыяд значна ўскладняюцца рытуалы, пачынаецца будаўніцтва храмаў, у якіх адбывалася богаслужэнне. Ахвярапрына-шэнні жывёл і раслін паступова замяняюцца больш сімвалічнымі формамі шанавання багоў: вешаннем на іх выявы гірляндаў з кветак, курэннем духмяных рэчываў, запальваннем свяцільнікаў і ўзліваннем вады. Гэтыя дзеянні часта суправаджаліся танцамі, музыкай, спяваннем эпічных паэм.

У веравучэнні адбываецца паслядоўнае ўзвядзенне шматлікасці з’яў бачнага свету да нейкай адзінай сутнасці, а таксама ўпарадкаванне касмагоніі і тэалогіі. У пантэоне на першы план выходзіць бог Праджрапаці, які ў Ведах займаў другараднае месца. Ён робіцца галоўным богам і айцом усіх багоў, першаасновай усяго існага, стваральнікам Сусвету і захавальнікам яго.

У брахманізме канчаткова фарміруюцца палажэнні, якія акажуць істотны ўплыў не толькі на рэлігіі Індыі, але і на індыйскую культуру ў цэлым.

У аснове веравучэння брахманізму ляжыць уяўленне аб дхарме (ад санскр. “трымаць”) – безасабовым усеагульным і вечным парадку, які ўтрымлівае і захоўвае Сусвет як адзінае цэлае. Усё падпарадкоўваецца дхарме: багі, прырода, людзі. Дзякуючы ёй устанаўліваецца месца кожнай з’явы, кожнай часткі Сусвета ў цэлым.

У ведызме вучэнне аб дхарме мела касмалагічны характар – яна разумелася як парадак Сусвету. У брахманізме гэтае вучэнне набывае этычнае гучанне. Дхарма разумеецца як абавязак чалавека і саслоўя, да якога апошні належыць. А паколькі ў кожнага саслоўя і чалавека сваё прызначэнне і абавязак, то гэты абавязак рэалізуецца ў розных, нават супрацьлеглых адзін аднаму, учынках: што для аднаго з’яўляецца добрым, тое для іншага – грэх. Напрыклад, кшатрыі павінны ваяваць, брахманы – вучыць, шудры – падпарадкоўвацца.

Важнае месца ў брахманізме займае вучэнне аб перасяленні душ (сансара). Згодна з ім пасля смерці душа чалавека не знікае, але перасяляецца ў іншую істоту альбо прадмет. Такім чынам, душа з’яўляецца бессмяротнай, існуе кругазварот яе перараджэнняў, які падпарадкоўваецца закону кармы. Пад кармай разумеецца агульная сукупнасць учынкаў кожнай жывой істоты і іх вынікаў, якія вызначаюць характар яе новага нараджэння і існавання. Добрая карма (калі, пераважаюць станоўчыя ўчынкі) гарантуе ўдалае далейшае перараджэнне: у новым жыцці чалавек будзе брахманам альбо князем. Сярэдняя карма (калі колькасць добрых і злых учынкаў аднолькавая) дае магчымасць адрадзіцца прыкладна ў той жа якасці. Кепская карма (пераважаюць злыя ўчынкі) прыводзіць да таго, што чалавек адраджаецца ў больш нізкай варне альбо нават жывёлай. Лічылася, што за крадзёж зерня чалавек рабіўся пацуком, малака – варонай, мёду – камаром. За свае дрэнныя ўчынкі чалавек у будучым жыцці мог перацярпець тыя ж пакуты, якія ён прычыняў іншым людзям. Напрыклад, калі ён крыўдзіў сваю жонку, то мог стаць жанчынай, у якой будзе вельмі злы муж; калі кагосьці забіў – можа быць сам забіты і г. д.

Лічылася, што ёсць людзі, якія не падпарадкаваны закону кармы. Гэта тыя нешматлікія, хто адмовіўся ад мірскога жыцця і зрабіўся аскетам-пустэльнікам. Аскетычны рух набывае ў перыяд брахманізму шырокае распаўсюджванне. Менавіта ў асяроддзі аскетаў у VII–VI стст. да н. э. былі сфарміраваны Упанішады – філасофскія тэксты, палажэнні якіх аказалі вялізны ўплыў на далейшае духоўнае жыццё Індыі. Сам тэрмін “упа-ні-шад” азначае “сядзець каля”, гэта значыць, быць каля ног настаўніка і ўважліва слухаць яго словы. Лічылася, што вучэнне Упанішад з’яўляецца тайным і даступным толькі абраным.

Ва Упанішадах бог-стваральнік Праджапаці трасфарміруецца ў Брахмана – вышэйшую абсалютную рэчаіснасць, ілюзорным адлюстраваннем якой з’яўляецца наш бачны свет. Мэтай рэлігійнага жыцця лічылася зліццё індывідуальнай душы, якая называлася Атман, з Брахманам. Дасягаецца гэта праз аскетычную практыку, а таксама праз асэнсаванне ілюзорнасці бачнага свету і дасягненне мокшы (“збаўлення”, “вызвалення”), якая азначае выхад з кола перараджэнняў, пазбаўленне ад усякай зменлівасці.

Філасофскія сістэмы брахманізму стварылі ў сярэдзіне І тысячагоддзя да н. э. трывалую падставу для з’яўлення шырокага кола людзей, якія шукалі выратавання і збаўлення (мокшы) у аддаленні ад людзей, адмаўленні ад усяго матэрыяльнага і канцэтрацыі ўвагі і намаганняў на вызваленні ўнутранага духоўнага “Я”. Сярод іх было шмат выхадцаў з небрахманскіх слаёў насельніцтва, але сам факт паходжання рабіў гэтых людзей як бы непаўнавартаснымі паслядоўнікамі таго ці іншага вучэння, бо ўсе вышэйшыя веды былі сканцэнтраваны ў руках брахманаў. Вынікам гэтага з’явілася імкненне выпрацаваць новае вучэнне, альтэрнатыўнае мудрасці брахманаў, прызначанай толькі для нямногіх, што прывяло да ўзнікнення ў Індыі такіх рэлігій, як джайнізм і будызм.