Танды улузунун чугаазынын онзагайы

Доозулган вид аналитиктиг  нарын видтерге хамааржыр. Ол кылдыныгның  доостунганын, дүрген болгаш чиик болганын илередир [Сат, Салзынмаа 1980: 168]. Таңды аялгазында ук болуушкун онзагай ажыглаттынып турар.

а) Доозулган видтиң -ывыт деп кожумак кызырылгаш, д деп хевирлиг  апаары: кудудар лит. кудуптар, кылыдайн лит. кылыптайн, чорудайн лит. чоруптайн.

      Чижээ: Сүттү дөмбүлге  кудудар сен бе?

Мен манчыны  кылыдайн, сен дуңмаң тут шүве.

б) Дузалал кылыг сөзүнге келир үениң кожумаа немежи бээрге, дузалал ат чок кылдыр чаңгыс сөс апаар: чеккээр лит. чедип келир.

Чижектер: Бис  чеккээр бис, ачай, мана.

Акым чеккээрге, чуглаар мен.

в) Кылыг сөзүнүң дөзүнге келир үениң кожумаа немежи бээрге, узун ажык үн тыптып келир: чуглажыр лит. чугаалажыр, өөрениир лит. өөренир.

Чижектер: Уруум өөрениир дээш чорутту. 

Элек аа, сосед-биле чуглажыптайн.

г) Айтырыг домаанга чыт деп дузалал кылыг сөзүн тур деп дузалал кылыг сөзү солуп чоруур таварылга: кээп тур бе? Лит. кел чыдыр бе?

Чижээ: Ачаң кээп тур бе, көрүп тур.

д) Болуушкун наклонениезиниң шагда эрткен үезиниң кожумаа кызырлы бээр: эккээн лит. эккелген.

Чижектер: Анай амыраан, оглу херин эккээн.

Сайдайның эккээн эъди бо-дур.

 

II. Синтаксистиг диалектизмнер

     Синтаксис  талазы-биле тус черниң чурттакчыларының чугаазында эвээш санныг онзагай чүүлдер таваржып турарын материал чыып турган үевисте эскерген бис.

а) Домактарда сөстерниң, домак кежигүннериниң туружу чурум аайы-биле эвес, а оларның өскерли бээри ажыглаттынып турар (инверсия).

Чижектер: Шаанда быжар онза чүве поор, шупту организациялар ажылдап турда. Лит. Шаанда шупту организациялар ажылдап турда дыка эки чүве боор.

     Саавыдам, инекти. Лит. Инекти саавыдам.

 б) Чугаа үезинде хөй кезиинде быжар, тендии, онза деп сөстерни ажыглаар.

Чижектер: Ол үеде чон тендии онза турган, канчаар-даа аажок найыралдыг. Лит. Ол үеде чон дыка найыралдыг турган.

Совхоз турда быжар  онза че боор.

     Бо синтаксистиг  болуушкун хөй кезиинде Бай-Хаакчыларның чугаазында таваржып турар.

в) Чугаа үезинде логой деп артынчыны колдуу ажыглаар.

Чижектер: Оттуп  кээримге, акым чок логой аа.

Башкы мээң номум апарган логой.

г) Ам (чаа) дээриниң орнунга эгел (чаа) деп сөстү ажыглаар.

Чижектер: Эгел-ле чаа бота турду чоп.

Эгел-ле чаа чорутту, озалдап каан-дыр сен.

д) Медээ домааның сөглекчизиниң соонга немелде бадыткал модаль уткалыг чолду (чүве болду) деп сөстү делгереңгей чугаалаар.

Чижектер: Арголикте  чаап турар чолду.

Бай-Тайганың  чону хүндүлээчел чолду, күдээвис оон.

е) Информантылар-биле ажыл үезинде Бай-Хаак суурнуң чурттакчыларының чугаазында д ы к а деп демдек адын хөйү-биле ажыглап турарын эскерген бис. Ооң ажыглаттынып турар туружу өске, чугаалап турар чүүлүн улам күштүг дамчыдары-биле ук сөстү доктаамал ажыглап турары чугаажок.

Чижектер: Шаанда дыка логой, шупту че бүдүн турда.

Кат-чимис  мында дыка диин.

    

    Ниитизи-биле түңнеп чугаалаарга, грамматика талазы-биле диалект сөстер шинчилеп турарывыс аялгада ажыглаттынып турары көскү. Суурлар аразында ылгалдыг чүүлдер эвээш, чүгле Бай-Хаак суурнуң чурттакчыларының чугаазы орус дылдың салдары-биле тускай аялгалыг бир аян бар деп чүвени эскерген бис.

    

Түңнел

  

  Ниитизи-биле  Таңды аялгазы фонетика, лексика, грамматика талазы-биле шинчилеттинген  деп түңнеп болур. Ук аялга амгы тыва литературлуг дылдан ылгалдары эвээш болуп турар.

     Фонетика талазы-биле онзагай ылгалдар чок, ажык база ажык эвес үннерниң саны тыва дылга дүгжүп турар. Оларның чүгле адалгазы онзагай черни ээлеп турар. Лингвостатистика езугаар алырга, фонетика талазы-биле онзагай сөстерниң саны, ниитизи-биле:

• вокализмде – 22;
• консонантизмде – 45.

     Лексика талазы-биле сөстерниң утказын чижектер-биле бадыткавышаан, ылгалдыг чүүлдерин көрүп, дараазында темалыг бөлүктерни тодараттывыс.

        I.1. Бажың иштинде эт-сеп, аяк-сава аттары – 18 сөс;

        I.2. Черлик дириг амытаннар, куштар, балыктар аттары – 11 сөс;

        I.3.  Өгнүң кезектериниң аттары – 11 сөс;

        I.4.  Төрел харылзаалар илередир сөстер  - 7 сөс;    

        I.5.  Азырал дириг амытаннар аттары – 6 сөс,

        I.6. Аъш-чем аттары – 5 сөс;

        I.7. Идик-хеп аттары – 6 сөс;

        I.8. Диалектиде табу болгаш эвфемизм сөстер – 4 табу, 16 эвф.

        I.9. Лексика-семантиктиг диалектизмнер – 9 сөс;

     Таңды улузунуң чугаазында лексика талазы-биле онзагайлар литературлуг дылдан улуг-ла ылгал чок деп болур. Чүге дээрге ук онзагайлар литературлуг дыл-биле дөмейлешкек.  Оларның чүгле адалгазы база үн талазы-биле өскерлиишкиннери ылгалды тургузуп турар.

     Грамматика талазы-биле диалект сөстерниң, шинчилеп турарывыс аялгада хөй эвес санныг-даа бол, ажыглаттынып турары көскү. Ынчалза-даа ол фонетика, лексикага бодаарга, эвээш санныг болуп турар.

• Морфологтуг онзагайлар – 23;
• Синтаксистиг онзагайлар – 9.

     Суурлар аразында улустуң чугаазында ылгалдыг чүүлдер эвээш, чүгле Бай-Хаак суурнуң чурттакчыларының чугаазы чаңгыс  суур иштинде орус чон-биле кады чурттап чоруур болгаш оларның чугаазында орус дылдың сөстери хөй ажыглаттынып турар. Ол ышкаш орус дылдың салдары-биле тус черниң тываларының чугазы тускай аялгалыг, бир-ле аян бар деп чүвени эскерген бис.

     Ш.Ч. Сат Таңды аялгазын Эрзин, Тес-Хем кожууннарның девискээри-биле кожаланчак турарын барымдаалааш, мурнуу-чөөн диалектиге хамаарыштырып турар. А Куулар Е.М. мурнуу-чөөн диалектини дыл талазы-биле шинчилээниниң түңнелинде, ук аялганы мурнуу-чөөн диалектиге хамаарыштырбайн турар.  Ынчангаш ук аялганың тыва диалектилер талазы-биле туружу маргылдаалыг. Шынап-ла, Таңды аялгазының онзагай сөстери Эрзин, Тес-Хем аялгазындан көскүзү-биле ылгалып турар. Бодум туружум-биле Таңды аялгазын төп диалектиге хамааржыр деп санаар-дыр мен.  

 

 

   

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

Ажыглаан литература даңзызы

 

1. Авыр-оол Х. Тыва дылдың барыын талакы диалектизиниң чамдык онзагай чүүлдери // Тыва дыл дугайында ажылдар. – Кызыл: ТНҮЧ, 1964. – ар. 55-58.
2. Арагачы З.Б. Тес-Хемский говор // УЗ ТНИИЯЛИ. - Вып. XI. – Кызыл: Тувкнигиздат, 1964. – С. 325-331.    
3. Арагачи З.Б. Тоджинский диалект // УЗ ТНИИЯЛИ. -Вып. 8. – Кызыл: Тувкнигиздат., 1960. – С. 204-211.
4. Бабушкин Г.Ф. Материалы по Монгун-Тайгинскому говору // УЗ ТНИИЯЛИ. - Вып. 9. – Кызыл, 1961. – С. 249-252.
5. Бабушкин Г.Ф. Предварительные данные по западному диалекту тувинского языка // УЗ ТНИИЯЛИ. -Вып. VIII. – Кызыл: Тувкнигиздат., 1960. – С. 211-215.
6. Барашков П.П. О диалектологическом изучении тувинского языка // Вопросы диалектологии тюркских языков. – Баку, 1960. – С. 111-113.
7. Баярсайхан Б. Сенгел тываларының эдилелдер аттарының адалгазының онзагайлары // Башкы, 2000. - № 5,6. – ар. 109-111.
8. Батманов И.А. Древние тюркские диалекты и их отражение в современных языках. – Фрунзе, 1961.
9. Бичелдей К.А. Звуковой строй диалектов тувинского языка. – М.: ИПК РУДН, 2001.
10.   Бичелдей К.А. Инвентарь гласных фонем тоджинского диалекта тувинского языка // Гуманитарные исследования в Туве. – М.: Изд-во РУДН, 2001. – С. 22-43.
11.   Дамбыра И.Д. Вокализм каа-хемского говора о сопоставлении с другими говорами и диалектами тувинского языка. – Новосибирск: Институт СО РАН, 2003.
12.   Делгер-оол А.К. О Тере-Хольском говоре // Вопросы тувинского языкознания. – Кызыл: Новости Тувы, 1993. – С. 91-95.
13.   Доржу М.Д.  Бай-Тайгинский говор в системе диалектов тувинского языка.  -  Кызыл: Тувкниздат., 2002. -  112 с.
14.   Доржу М.Д. О некоторых лексических особенностях речи жителей Бай-Тайгинского и Монгун-Тайгинского районов // Вопросы тувинского языкознания. – Кызыл: Новости Тувы, 1993. – С. 95-98.
15. Исхаков Ф.Г., Пальмбах А.А. Беглые гласные в некоторых тюркских языках //  Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Т.I. Фонетика. – М., 1955. -  С. 215.
16. Исхаков Ф.Г., Пальмбах А.А. Грамматика тувинского яз<span class="dash041e_0431_044b_0447_043d_044b_0439_