Автор работы: Пользователь скрыл имя, 08 Апреля 2013 в 18:55, дипломная работа
Тыва дыл түрк уктуг, ынчангаш түрк дылдарның аймаанга хамааржыр. Чүге дээрге тыва дылда бар сөстерниң хөй кезии ниити түрк дылга дөмейлешкек бооп турар. Тыва дылды X-XV вектерде быжыккан деп Ш.Ч. Сат тыва дылдың диалект ылгалдарының тыптып келгениниң чылдагааннарын мынчаар демдеглеп бижип турар: «Тываларның составынга кирген түрк эвес дылдыг бөлүктерниң дылдарының салдары, артыышкыннары, феодалдыг үеде чуртту аңгы-аңгы шоолуг харылзаа чок кожууннарга чарганы, чер-черниң географтыг ыраа болгаш кызыгаарланчаа, чер-черниң чонунуң амыдырал-чуртталгазының онзагай байдалдары, харылзашкак өске дылдарның салдары дээш оон-даа өске» [Сат 1987: 8].
Киирилде................................................................................................................ 3
I-ги эге Фонетиктиг онзагайлар
I.1. Вокализмде ылгалдар …………………………………………………. 6
I.2. Консонантизмде ылгалдар …………………………………………… 8
I.3. Ажык болгаш ажык эвес үннерниң ажыглалының онзагайы …….. 13
II-ги эге Лексиктиг онзагайлар
а) Бажың иштинде эт-сеп, аяк-сава аттары ………………………………….. 19
б) Черлик дириг амытаннар, куштар, балыктар аттары ………………….. 23
в) Өгнүң кезектериниң аттары ……………………………………………… 27
г) Төрел харылзаалар илередир сөстер …………………………. ……….. 29
д) Азырал дириг амытаннар аттары ……………………………………….. 32
е) Аъш-чем аттары ………………………………………………………….… 33
ж ) Идик-хеп аттары …………………………………………………. …….… 35
з) Диалектиде табу болгаш эвфемизм сөстер ……………………………… 36
и) Лексика-семантиктиг диалектизмнер ……………………………………. 37
III-кү эге Грамматиктиг онзагайлар
III.1. Морфологтуг диалектизмнер ……………………………………….. 40
III.2. Синтаксистиг диалектизмнер ……………………………………….. 43
Түңнел .................................................................................................................. 45
Ажыглаан литература даңзызы ..................................................................... 47
Информантылар даңзызы ............................................................................... 53
2. Маана – лит. маны
Чижектер: - Маана бистиң тайгавыста бар чүве.
- Ачам маанага таварышканын чуглап орда, дыңнаан мен.
3. Алды – кара-хүрең, үнелиг кештиг аң.
Чижектер: Ынчан бир алды база адып алган улус бис.
Алды кежиниң өртээ аар болур че.
4. Тевер алды – диис аймактыг, кажар, көскү карактыг , сүт ижер аң.
Чижектер: - Тевер алды чогум көрбээн мен.
- Улуг аңчылар тевер алдыга таварышкылаан бис дээр чолду.
5. Сырбык – улуг эвес хемчээлдиг, селбегер кудуруктуг арганың аңы.
Чижектер: - Тайгада сырбык хөй деп дүүн бады келген оолдар чугладылар.
- Сырбык кежин Кызылга дужаар чолдувус.
6. Суг ыды – суг база черге чурттаар үнелиг кештиг хемирикчи.
Чижектер: - Бо хемде суг ыды база бар логой.
- Бис суг ыдын көрген бис, угбай.
Чижектер: - Бо чоок кавыга энейлер кылаштажып чоруур чүме.
- Хайыракан чазыйлаанда кончуг че, оруунга таварышкан-на чени ууй тудар.
- Ол чылын мажаалай чазыйлаан ана ат болган че боор.
- Ирей биске келбээн, а бо аалдарже халдап турган болган диин.
Чижектер: - Бир куда болуп турда, тейлигенге эъдивис тептирип алган бис. Ат болган че боор.
- Дээрге кара-шаар ушкулай бээр че, тейлигеннер аан.
Эртеги тейлиген деп хевири ук аялгада кадагалаттынып арткан. Үн өскерлиишкиннери болган соонда, амгы тыва литературлуг дылда дээлдиген болуп арткан.
Чижектер: - Бо оолдар суг курту дээш, хем кирдилер.
- Суг курту деп тургаш, сугга дүже берзиңзе канчаар сен.
Чижектер: - Бо шавагаларны көрүңер даан, хөйүн!
- Честем биске шавага тудуп берген бол диин.
Чижектер: - Бо черде узун курт көзүлбес чолду, чүгле Шаңган мынаар бар боор оң.
- Узун курт көргеш чиирээр чолдум.
Дириг амытаннарның адалгазында колдуунда литературлуг дылда таваржып турар сөстер болур, а чамдык сөстерде үн өскерлиишкиннери болу берген. Балыктарның адалгазы литературлуг дылга чүүлдешкек.
в) Өгнүң кезектериниң база эдилелдериниң аттары
Өг – көшкүн чоннарның шаандан тура чурттап келген хүндүткелдиг оран-савазы. Бистиң шинчилеп турар кожуунувуста база хуу малчын-араттар чурттап турар. Оларның чугаазындан өгнүң кезектеринге хамаарышкан дараазында онзагай чүүлдерни эскерген бис.
Чижектер: - Тоонаны маганалаар болза ики-дир.
- Моол өглерниң тооназы база тускай боор чолду.
Чижектер: - Ам арта-каарны каар бис.
- Арта-каардан
кезип аар-дыр, четпес
Чижектер: - Адаккыны киириңер, оолдарым.
- Адаккыны таптыг чатпас болза хоржок.
Чижектер: - Аптараада документилерни эккээр кылдыр чуглаар сен шүңме.
- Очки аптараада чытты иин, таптыг көрүвүт.
Чижектер: - Алгыйга кулурдан хаарып чиилиңер че.
- Алгыйны чуптуңар че, далган быжырып бээр мен.
Чижектер: - Соктааш-балаашка чууруптайн кай.
- Соктаажың кайы, кырган-авай?
Чижектер: - Акың сугдан соктааш-балаашты эккеп бээйт, оглум.
- Шаанда дээрбе чок турда, соктаашка тараа чуурар чүвейн.
Чижектер: - Изиг-демирге оттан салыптайн бе, авай?
- Изиг-демир сваркалааш, орайтап калдым, бажыңга ажылдаар деп бодаан кижи мен, ам канчаар эртен кылыр нян.
Чижектер: - Даштын кызыл-демир кырында доңгууну киирип эккел.
- Кызыл-демирни одавыт, оглум, кежээ кижи боор, бо аалчыларны шайладыптаал.
Чижектер: - Адыр-адыр, эглээшти чувудань, бээр кааптар сен.
- Эглээшти бээр ап берем, ында хырын чуптань.
Чижектер: - Көъште эргинекти суурже бадырыптар нян.
- Өгленгенде-ле эргинээм диин, мээң-биле-ле кады кыраан эт боор.
- Ам эргинек кылыр кижи-даа чок калган үе нян бо, шупту орусчуп калган.
Кожуунда өглерде чурттап турар улус эвээш, олар кыштаг бажыңнарлыг, хонаштарже көшпейн, ол-ла черинде турумчуп алган чурттап турарлар.
Өгнүң кезектериниң адалгазы М.Х. Сарыкайның шинчилээнинде дег, өскерилген чүүлдер чок болуп турар [Сарыкай 1973: 243]. А өгнүң херекселдериниң адалгазында, чаңгыс этти ийи аңгы кылдыр адаар-даа чүүлдер таваржып турар.
г) Төрел харылзаалар илередир сөстер
Тыва кижи шаандан тура хүндүлээчел, биче сеткилдиг болганындан танывазы-даа, улуг назылыг-даа кижиниң адын дорт адавайн, ону хүндүткел-биле адап чорааннар. Таңды кожууннуң чону чаңчылды сагып, улуг назылыг кижилерин хүндүлеп, бичиилерин чассыдып адаарлар. Төрел харылзаалар илередир сөстер колдуунда Бии-Хем кожуунда сөстер-биле дөмей болуп турар.