Танды улузунун чугаазынын онзагайы

Д О П Ч  У З У

 

Киирилде................................................................................................................ 3

 

I-ги эге Фонетиктиг онзагайлар

I.1. Вокализмде ылгалдар …………………………………………………. 6

I.2. Консонантизмде ылгалдар ……………………………………………  8

I.3. Ажык болгаш ажык эвес үннерниң ажыглалының онзагайы ……..  13

 

II-ги эге Лексиктиг онзагайлар

а) Бажың иштинде эт-сеп, аяк-сава аттары …………………………………..  19

б) Черлик дириг амытаннар, куштар, балыктар аттары …………………..   23

в)  Өгнүң кезектериниң аттары ………………………………………………  27

г) Төрел харылзаалар илередир сөстер …………………………. ………..  29 

д) Азырал дириг амытаннар  аттары ………………………………………..    32

е) Аъш-чем аттары ………………………………………………………….…  33

ж ) Идик-хеп аттары …………………………………………………. …….…  35

з) Диалектиде табу болгаш эвфемизм сөстер ………………………………  36

и) Лексика-семантиктиг диалектизмнер …………………………………….  37

 

III-кү эге Грамматиктиг онзагайлар

    III.1. Морфологтуг диалектизмнер ……………………………………….. 40

    III.2. Синтаксистиг диалектизмнер ……………………………………….. 43

 

Түңнел .................................................................................................................. 45

Ажыглаан литература даңзызы ..................................................................... 47

Информантылар даңзызы ............................................................................... 53

 

 

 

К И И Р И Л Д  Е

 

     Тыва дыл түрк уктуг, ынчангаш түрк дылдарның аймаанга хамааржыр. Чүге дээрге тыва дылда бар сөстерниң хөй кезии ниити түрк дылга дөмейлешкек бооп турар. Тыва дылды X-XV вектерде быжыккан деп Ш.Ч. Сат тыва дылдың диалект ылгалдарының тыптып келгениниң чылдагааннарын мынчаар демдеглеп бижип турар: «Тываларның составынга кирген түрк эвес дылдыг бөлүктерниң дылдарының салдары, артыышкыннары, феодалдыг үеде чуртту аңгы-аңгы шоолуг харылзаа чок кожууннарга чарганы, чер-черниң географтыг ыраа болгаш кызыгаарланчаа, чер-черниң чонунуң амыдырал-чуртталгазының онзагай байдалдары, харылзашкак өске дылдарның салдары дээш оон-даа өске» [Сат 1987: 8].

     Таңды – Тывада база бир улуг кожууннарның санынче кирип турар. Аңаа Кочетово, Межегей, Успенка, Бай-Хаак, Дүрген, Сосновка, Владимировка (Арыг-Бажы), Кызыл-Арыг, Балгазын, Хадың-Аксы деп суурлар хамааржыр. Кожууннуң төвү – Бай-Хаак.

     Бис бо ажылывыста Межегей, Кочетово, Успенка, Бай-Хаак, Дүрген, Сосновка, Балгазын суурларның чурттакчы чонунуң чугаазының онзагайларын шинчилеп көөрүн оралдашкан бис. Ук чүүлдү сайгарарынга суурларның үндезин чурттакчылары улуг дузаны чедирген.

     Таңды кожууннуң улузунуң чугаазын шинчилеп көөр дээн чылдагаанывыс – тус черниң үндезин чурттакчыларының чугаазы эрткен чүс чылдың 1964, 1984 чылдарда шинчилеттинген, ооң соонда чоннуң чугаазын, дылының онзагайын шинчилээн чаңгыс-даа ажыл  үнмээн.

     Ук аялганы Ш.Ч. Сат Эрзин, Тес-Хемниң девискээри-биле кожа турарын барымдаалап, мурнуу-чөөн диалектиге хамаарыштырып турар. А Е.М. Куулар ук аялганы төп диалектиге хамаарыштырып турар. Ынчангаш Таңды аялгазының тыва диалектология эртеминде туружу маргылдаалыг болуп турар.

 

Ажылдың объектизи:

       Тыва дылда диалектизмнер.

Ажылдың чугулазы:

       Ук  темага хамаарыштыр М.Х. Сарыкайның [1973], Д. Ооржактың [1964], Ш.Ч. Саттың [1987]  шинчилеттинген ажылдары бар. Ынчалза-даа ук девискээрде амгы үеде ажыглаттынып турар диалектизмнерни бо үениң аайы-биле катап шинчилеп тодарадыры чугула. Ол ышкаш Таңды улузунуң чугаазынының онзагайларын шинчилээш,  чер-девискээр талазы-биле тус черниң чурттакчыларының чугаазын кайы диалектиге хамаарыштырар талазы-биле айтырыг база маргылдаалыг. Ындыг болганда бо талазы-биле айтырыгны база тодарадыры негеттинип турар.

Ажылдың чаа чүүлү:

       Таңды кожууннуң чугаазынга хамаарышкан улуг эвес хемчээлдиг эртем ажылдары бар, ынчалза-даа ук кожууннуң чугаазының онзагайларын ханы, дамгы үении-биле катап шинчилээри негеттинип келген. Ажылда Таңды кожууннуң үндезин чурттакчыларының чугаазында, кылдынган ажылдарда кирип турар онзагайлардан аңгыда, кандыг өскерлиишкиннер бо үеде барын, тодарадырын кызыткан бис.

Ажылдың теоретиктиг үндезиннери:

       Ниити дыл эртеминде, орус дылда, диалектологияга хамаарышкан эртем ажылдары бистиң ажылывыстың теория талазы-биле кол үндезиннери болган. Ш.Ч. Сат «Тыва диалектология» [1987], М.Х. Сарыкай «О речи тандынских тувинцев» [1973], Д. Ооржак «Таңды аялгазының дугайында дыңнадыглар» [1964], М.Д. Доржу «Бай-Тайгинский говор в системе диалектов тувинского языка» [2002], Е.М.Куулар «Основные характеристики тувинской речи жителей юго-восточной части Тувы» [2003] деп тыва дылдың диалектизмнерге хамаарышкан эртем ажылдарын теоретиктиг үндезиннер кылдыр алган бис.

 

 

Ажылдың сорулгазы:

        Таңды улузунуң чурттакчыларының чугаазының фонетика, лексика болгаш грамматика талазы-биле ылгалдыг чүүлдерин тодарадыр сорулга-биле шитпиирлээр ужурлуг айтырыглар:

1. Таңды чурттакчыларының чугаазында диалект онзагайларга хамаарышкан материалдар чыггаш, системажыдар.
2. Чыгдынган материалдарны тус-тузунда дылдың адырларының аайы-биле аңгылаар, диалект онзагайларының тывылганын тайылбырлаар;
3. Ук бөлүктерни амгы тыва литературлуг дылдың сөстери-биле деңнээр;
4. Ажылдың фонетика кезээнде сөстерни чоннуң адалгазының аайы-биле фонетиктиг транскрипция дузазы-биле бижип көргүзер.

Шинчилел ажылының материалы:

       Таңды кожуунда чурттап турар үндезин чурттакчыларның аас чугаазындан чыгдынган материалдар.

Шинчилел ажылын кылып тура ажыглаан методтар:

       Доозукчу  квалификастыг ажылды кылып тура, деңнелге, лингвостатистика база тайылбырлап бижиир методтарны ажыглаан.

Ажылдың практиктиг ужур-дузазы:

       Бо доозукчу квалификастыг ажыл тыва дылдың диалектилериниң эртем езузу-биле бөлүктээшкинин тургузарынга, диалектилерниң тодаргай кыдыг-кызыгаарын тодарадырынга база диалектология картазын, атлазын, диалектизмнер словарын тургузарынга хереглеттинип болур.

     Филология факультединиң студентилери тыва диалектологияның практиктиг кичээлдеринге ажыглап болур. Оон аңгыда, диалект талазы-биле шинчилелдер кылып турар эртем ажылдакчыларынга немелде материал бооп болур.

Ажылдың тургузуу:

       Доозукчу  квалификастыг ажыл киирилдеден, үш эгеден, түңнел болгаш ажыглаан литература база информантылар даңзыларындан тургустунган.

     

I-ги эге. Фонетиктиг онзагайлар

  Таңды аялгазының үннүг кезээ, аялгазы литературлуг амгы тыва дылдың кол дөзү кылдыр алдынган кол диалектиден улуг ылгалбайн турзажок, ол аялганың бодунуң онзагайын тайылбырлап турар фонетиктиг болуушкуннар эвээш эвес болуп турар [Ооржак 1964: 60].

 Ук аялгада амгы  тыва дылда ышкаш 24 ажык үн бар. Олар  аңгы-аңгы таварылгаларда узадыр адаттынып, туружу өскерли бээр чүүлдер таваржып турар.

     Ажык эвес үннерге хамаарыштыр алырга,  дыл эртемденнери Ф. Г. Исхаков биле А. А. Пальмбахтың бодалы-биле моол дылдың салдары-биле тургустунган деп турар [Исхаков, Пальмбах 1961: 92]. 

I.1. Вокализмде ылгалдар

Диалектиде ажык үннерге хамаарыштыр онзагайлар талазы-биле көөрге мындыг:

1. Литературлуг дылда делгем ажык үннерге кызаа ажык үннерниң дүгжүрү эскерттинип турар.

Э ~ И

Таңды аялгазында	Литературлуг  дылда
иккел	эккел
иштир	эштир
ижик	эжик
ики	эки
имчи	эмчи

 

Чижектер: Акым, чеңгем аажок ики улус чүве лит. Акым, чаавам эки улус чүве. (Инф. 22)

 

Изии аттыг-дыр, барып иштип алыңар  лит. Изиг-дир, барып эштип алыңар. (Инф. 19)

 

    Бо фонетиктиг болуушкун эртеги түрк дылдарга ажыглаттынып турган болгаш ам-даа түрк дылдарда таваржып турар. э~и деп үннерни бот-боттарынга дүүшкээнден бо үннерни дөмей кылдыр адап турары билдингир. Бо чүүл Бии-Хем аялгазында база таваржып турар.

2.    Ажык үннерни узун, кыска деп удурланышкаа түрк дылдарны база ооң иштинде тыва дылда тускай таварылга кылдыр санаттынмайн турар. Түрк дылдарда узун ажык үннерни бирги база ийиги узун ажык үннер деп чарып турар. Ынчалза-даа тыва дылда бирги узун ажык үннер деп чүүл доктааттынмаан.

3.  Өске-даа ажык эвес үннерниң дараазындагы ажык үннерниң кызырлы бергени-биле, чүгле ийиги чергениң ажык үннери бар бооп турар.

Бо таварылга колдуунда  улуг назылыг кижилерниң чугаазында таваржып турарын эскерген бис. Мооң чылдагааны ажык үннерни узадыр адаарга эптиг база тода, чедингир илередир дээш узадыр адап турар деп санаар бис.

4.  Бо, дуу деп айтылганың ат оруннарында  үнерини падежиниң бурунгу хевири артып калган бооп турар: монуун, дунуун.

Чижектер: Монуун сугдан узуп аар-дыр лит. Моон сугдан узуп аар-дыр. (Инф. 30)

 

Дунуун келдим  лит. Доо оон келдим.  (Инф. 41)

 

    Үнериниң падежиниң бурунгу хевиринде монуун турган. Ийи ажык үннүң аразында аяар н деп үн чиде бээрге моун апарган, эринниң о деп ажык үнүнүң салдары биле у деп үн о деп үнче шилчий берген.

5. Эрин-биле адаар кызаа ажык үннүң орнунга ы деп эрин-биле адавас ажык үнү дүгжүр.

Ы ~ У

Таңды аялгазында	Литературлуг  дылда
быжар	бужар
дыңма	дуңма
мырны	мурну

 

Чижектер: Мырныңда аякты бээр чортувут, кызым лит. Мурнуңда аякты бээр чортувут, кызым. (Инф. 28)

 

Чугаалажырга, быжар онза улус лит. Чугаалажырга дыка онза улус. (Инф. 32)

 

6. Эң-не нептереңгей үн болуушкуннарының бирээзи – сөсте үннерниң, чамдыкта слогтуң безин чиде бээри болур. [Сат, Салзынмаа  1980:  68].

    Бистиң шинчилел ажылывыста база ук болуушкуннар таваржып турар. Бо чүүлдү морфонологтуг өскерлиишкиннерге хамаарыштырар бис. Диалектиде чамдыкта чаңгыс эвес, а ийи-үш-даа үн чиде бээр, ооң түңнелинде сөс кызырлы бээр.

Таңды аялгазында	Литературлуг  дылда
чуглажыр	чугаалажыр
чажынар	чаштынар
чеккээр	чедип келир

 

Чижектер: Кээриңерге чуглажыптар бис лит. Кээриңерге чугаалажыптар бис. (Инф. 9)

 

Үр болбайн чеккээр бис, ачай лит.  Үр болбайн чедип келир бис, ачай. (Инф. 4)

 

I.2. Консонантизмде ылгалдар

 

Ук аялгада ажык эвес үннер талазы-биле база адаттынып турарының аайы-биле шынарларын алгаш көөрге, литературлуг дылдан аңгылажыр улуг-ла ылгалдар чок бооп турар. Ажык эвес үннерниң саны литературлуг дылдың-биле домей, 22 ажык эвес үн бар.

Ынчалза-даа чугаа  агымынга ажык эвес үннерниң адалгазында ылгалдарны информантыларның чугаазындан эскерип болур.

1. Сөс эгезинге ыыткырзымаар [д] деп ажык эвес үнге [т] деп частыышкынныг үн дыңналыр.

 

Таңды аялгазында	Литературлуг  дылда
тузак	дузак
түрген	дүрген
тагаа	дагаа

 

Чижектер: Хаван, тагаа азырап турар бис. (Инф. 11)

 

Аңга тузак салып болбас. (Инф. 40)

 

Олгум түрген кээр болза. (Инф. 8)

 

Бо чүүлдү З.Б. Чадамба мынчаар демдеглеп турар: «Чөөн талакы кожууннарның улузунуң чугаазында эге аяннажылгага таваржып турар к//х, т//д деп үннер күштүг [х], [т] деп үннерге дүгжүр» [Чадамба 1960: 205]. Ш.Ч. Сат : « т//д деп аяннажылганың чылдагаанын моол дылдың салдары» деп санап турар      [Сат 1987: 51].

2. Сөөлү -н деп ажык эвес үн-биле төнген кылыг сөстеринге келир үениң причастиезиниң болбас хевириниң -мас деп вариантылыг кожумаа немежирге, дедир ассимиляция болу бээр, кожа турар үннер өскерилгеш,  эрин-биле адаттынып турар. Мында эринниң [м] деп ажык эвес үнүнүң салдары-биле мурнуу дылдың [н] деп үнү эрин-биле адаттынып турар.