Танды улузунун чугаазынын онзагайы

 

 

Таңды аялгазында	Литературлуг  дылда
төмбес	төнмес
үмбес	үнмес
чамбас	чанмас
өөрембес	өөренмес

                

Чижектер: Бөгүн өөрембес бе? Лит. Бөгүн өөренмес бе? (Инф. 17)

 

Кежээ дургу  ойнаар, чамбас төлдер боор бе лит. Кежээ дургу ойнаар чанмас төлдер боор бе? (Инф. 21)

 

Төмбес деп че каяа турган чел? лит. Төнмес деп чүве каяа турган чүвел? (Инф. 34)

 

Оон аңгыда, ажык болгаш ажык эвес үннер чугаа агымынга янзы-бүрү өскерлиишкиннерге таваржып турар.

Кожа турар ажык эвес үннерниң бот-боттарының салдарынга алзып, дөмейлежи бээри тыва литературлуг дылдың нормазы деп чүүл билдингир.

3. Сөс эгезинге ыыткыр [б] деп ажык эвес үн орнунга дүлей [п] деп ажык эвес үн дүгжүр.

 

Таңды аялгазында	Литературлуг  дылда
подаар	бодаар
перти	берти
пар	бар

 

Чижектер. Пертиңерде өгде кым пар? Лит. Бертиңерде өгде кым бар? (Инф. 35)

 

Меңээ подаарга, аныяк кижи. Лит. Меңээ бодаарга, аныяк кижи. (Инф. 16)

 

    Бо таварылгада [б] деп ажык эвес үн ыыткыр даажын чидирер. б//п деп үннер эжеш  болганда, дүлей [п]  кылдыр адаттынып турары билдингир.

4. Диалектиде ажык эвес үннерниң чиде бээри сөс эгезинде таваржып турар.

Таңды аялгазында	Литературлуг дылда
эмээр	немээр
(ң)ом	ном
(ң)огаан	ногаан

 

Чижектер: Пашче сугдан эмевит оглум лит. Пашче сугдан немевит оглум. (Инф. 31)

 

Ом омчувас  оол-дур бо лит. Ном номчувас оол-дур бо. (Инф. 39)

 

Бо бердинген чүүл кожууннуң улуг назылыг чурттакчыларының чугаазында таваржып турар. Улуг назылыг улустуң сөс эгезинге н деп үннү адавайн турарының чылдагааны - моол дылдан үлегерлээн сөстерде болуп турар. Ынчангаш сөстүң эгезинде үннү адавайн, а ооң соонда үнден эгелеп адап турары билдингир.

5. Шинчилеп турар аялгада литературлуг дылда [м] деп үн [б] деп үнге дүгжүр таварылгалар информантыларның чугаазындан эскерттинген.

              

Таңды аялгазында	Литературлуг  дылда
бону	мону
биннир	миннир

 

Чижектер: Биннип кээримге-ле Бай-Хаак деп адаар чолду лит. Миннип кээримге-ле суурну Бай-Хаак деп адаар чорду. (Инф. 22)

 

Бону кылчывыдам, үр болбас бис лит. Мону кылчывыдам, үр болбас бис. (Инф. 37)

 

«б//м деп үннерниң дүгжүрү түрк дылдарның өске-даа диалектилеринде делгереңгей деп чүүлдү диалектологтуг шинчилелдер херечилеп турар» деп М.Д. Доржу демдеглеп турар [Доржу 2002: 37].

Оон ыңай б // м деп үннерниң солчулгазының тыптып келгенин эртеги түрк дылдарда таваржып турган болуушкуннардан үндезилеттинип тывылган деп болур. Бо чүүл ниити түрк дылдың салдары болур.

6. Чамдык таварылгаларда ажык үннер аразынга интервокалдыг м // в деп үннер солчу бээр.

              

Таңды аялгазында	Литературлуг  дылда
демискээр	девискээр
эмээш	эвээш
даман	даван

 

Чижектер: Бо демискээрни аштап аалыңар оолдарым лит. Бо девискээрни аштап аалыңар, оолдарым. (Инф. 3)

 

Даман-даяам  аарып тур лит. Буттарым аарып тур. (Инф. 5)

 

Эмээш сугдан эмевит лит. Эвээш сугдан немевит. 

 

7. Сөс ортузунга [г]деп аяар ажык эвес үннүң [х]кылдыр адаары эвээш таварылгада эскерттинген.

Чижээ: Чахытайның балыы аажок хөл.(Инф. 18)

 

8. Ук аялгада сөс ортузунга [р]- деп үннүң орнунга [л]  деп үннү адаары таваржып турар.

Чижээ: Межегейде чаап турар чолду. (Инф. 29)

 

Ол садыгда өртээ аар чолду. (Инф. 34)

 

9. Чамдык сөстерниң эгезинде [т] деп үнге кошкак [д] дүгжүр.

   

Таңды аялгазында	Литературлуг  дылда
дон	тон
дөш	төш
дорлаа	торлаа

 

Чижектер: Мээң донум ап берем лит. Мээң тонум ап берем. (Инф. 26)

 

Дөш бажын чивес дээр чиве лит. Төш бажы чивес дээр чүве. (Инф. 14)

 

Шаанда дорлаа деп куштар хөй че, ам дээрге кижи чаңгызын-даа көрбес апарган, та кайнаар кире берген чиве лит. Шаанда торлаа деп куш хөй чүве, ам кижи чаңгызын-даа көрбес апарган, та канчап барган чүве. (Инф. 28)

 

 

 

Сөс эгезинге [т] деп үннүң дыңзыг адаттынып турарындан [д]  деп ыыткыр үн  адаттынып турар. 

 

I.3. Ажык болгаш  ажык эвес үннерниң ажыглалының  онзагайы

 

Ажык болгаш ажык эвес үннер чугаа  агымынга кожа турар үннериниң салдары-биле янзы-бүрү өскерлиишкинерге таваржып турар. Ооң уламындан чугаада  аңгы-аңгы дыл болуушкуннары болгаш өскерлиишкиннери таваржып турар.

Элизия

  Кожа адап турар ийи сөстүң бирги сөзүнүң сөөлгү  ажык үнү чиде бээр болза элизия деп адаарын билир бис. Бо болуушкун  к а й ы  деп айтырыг сөзүнүң сөөлгү үнүнде таваржып турарын эскерген бис.

Чижектер: Кай  бажың ирги? Лит. Кайы бажың ирги? (Инф. 6)

 

Кай баарың, авай? Лит. Кайнаар баарың, авай? (Инф. 13)

 

 

Редукция

Таңды улузунуң чугаазында ажык үннер редукцияга таварышкаш, чамдык таварылгаларда чиде бээр, а чамдыкта адаттынар шынары кошкай бээри демдеглеттинген. Оон ыңай бо чүүл тыва дылдың мурнуу-чөөн диалектизиниң аялгаларында база таваржып турар деп А.А. .Пальмбах демдеглеп турар [1968: 116].

а) Сөстүң эгезинге ажык үн думчук-биле адаар [л], [н], [ң] деп ажык эвес үннер мурнунга турар болза, ынчан ажык үннүң адаттынар шынары кошкай бээр, а чамдык таварылгада ол шуут адаттынмайн баар.

 

Таңды аялгазында	Литературлуг  дылда
ине	ине
инек	инек
ынаа	ынаа
ыңай	ыңай

 

Чижектер: Инектеривис кажаалап кал, оглум. (Инф. 19)

 

Оон ыңай канчаптар  ийик? (Инф. 21)

 

Бо таварылга колдуунда  улуг назылыг кижилерниң чугаазындан эскерттинген.

б)  сөс иштинге ажык үн чиде бээр таварылгазы. Сөстүң ийиги  слогунуң ажык үнү адаттынмайн баар:

 

Таңды аялгазында	Литературлуг  дылда
чодраа	чодураа
казра	казыра
тармал	тарымал
чормал	чорумал

 

    Мында ударение  мурнунда турар слогтарга ажык үннер редукцияда

 

таваржып турар деп  чүүлдү дыл эртеминден билир бис.  [Исхаков, Пальмбах

 

1955:  215].

 

Бо чүүлдер Бии-Хем, Чөөн-Хемчик кожууннарда база таваржып турар.

 

 

Ассимиляция

    Кожа турар ажык эвес үннерниң бот-боттарының салдарынга алзып, дөмейлежи бээри тыва литературлуг дылдың  нормазы дээрзи билдингир.

    Ук аялгада ассимиляцияга таваржып турар сөстерни эскерип болур, олар литературлуг дылдан ылгалып турар. Ассимиляцияга таварышкаш, ук сөстер диалект онзагайын тыптырының чылдагааны болуп турар.

а) шш<шк: шыйлашшын – шыйлашкын, шивишши – шивишки, кошшак – кошкак;

б) сс<пс: кыссыр – кыпсыр;

в) cc<ст: үссүнде – үстүнде.

    Бо болуушкунну Я.Ш. Хертек мынчаар демдеглеп турар: «Дүлей кошкак

[к] деп үн сөс ортузунга тургаш дүлей, кошкак [т], [с], [ш] деп үннерниң база аяар [н]деп үннүң соонга, долу ассимиляцияга таварышкаш, мурнунда үнге дөмейлежи бээр». [ Хертек 1970: 67]

Чижектер: Отту кыссывыт.

 

Үссүнде өгде кым пар-дыр, көрдүң бе?

 

 

Метатеза

    Сөс ортузунга азы сөстүң каттышкан уштарынга ажык эвес үннерниң туружунуң аайы-биле солчу бээри бистиң шинчилеп турар кожуунувустуң улузунуң чугаазында база таваржып турар.

а) кп<пк: тыкпан – тыпкан;

б) ск<кс: баскыраар – баксыраар, соскаар – соксаар, аскы – аксы;

в) шп<пш: чөшпээрел – чөпшээрел;

г) шк<кш: чоошкулаар – чоокшулаар, ашка – акша;

д) лг<гл: олгу – оглу;

е) гл <лг: доглаар – долгаар.

    Бо болуушкуннуң чылдагааны болза, ук сөстерни адаарының эптии-биле чергелештир солуштур адап турар.

 

Диереза

    Чугаа агымынга ажык-даа, ажык эвес-даа үннерниң чиде бээринден аңгыда, бир азы ийи слогтар болгаш кезек үннерниң каттыжыышкыннары  база чиде бээр азы кызырлы бээр таварылгалар бар.

Таңды аялгазында	Литературлуг  дылда
мырай	мырыңай
хан	харын
логой	логой
нян	ыйнаан

Чижектер:  Хан  шупту турган чедиин лит. Харын, шупту турган чүве диин.

 

Мырай чаа үне берди, бичии-ле каржып каап-тыр силер лит. Ам чаа үне берди, бичии-ле каржып каап-тыр силер.

 

Футболкаң шкафта нян лит. Футболкаң шкафта ыйнаан.

 

 

Назализация

    Думчук-биле адаар сөстерге хамаарыштыр М.Х. Сарыкай -биле  [1973: 244] Ш.Ч. Саттың [1984: 58] шинчилел ажылдарында өскерилгелер хевээр артпышаан болуп турар.

 

Таңды аялгазында	Литературлуг  дылда
х’ой	хой
ий’и	ийи
дуруя’а	дуруяа

 

    Думчуктуң й деп үнүнүң салдары-биле кожа турар ажык үн база думчук-биле адаттынып турар.

 

Фарингализация

    Диалектиде өк-биле адалгага хамаарыштыр алыр болза демги деп сөстү деъмги деп өктүң киржилгези-биле адап турар.

Бо чүүлдү эвээш эвес информантылар-биле харылзажып чугаалашканывыс соонда эскерген бис.

Чижээ: Деъмги чугган хептерни кайнаар салыптың оглум. (Инф. 11)

 

   

    Фонетиктиг онзагайларның талазы-биле түңнеп чугаалаарга, Таңды улузунуң чугаазында диалект онзагайлары амгы тыва литературлуг дылдыындан эвээш ылгалдыг чүүлдер бар деп чүүл көстүп турар.

    Ажык үннерниң саны литературлуг дылда ышкаш 24, оларның адалгазы литературлуг дылга дүгжүп турар. Чүгле чугаа агымынга ажык үннерде онзагайлар кылдыр сөстүң аңгы-аңгы туруштарынга бир үннүң орнунга өске үннүң дүгжүрү делгереңгей ажыглаттынып турар.

    Ажык эвес үннер база литературлуг дылдыынга дүгжүп турар, ында ылгалып турар хире онзагай үннер чок.

    Хүн бүрүде амыдыралда чугаа үезинде, чамдык үннерниң     адаттынар

шынары кошкап, редукцияга, чамдыкта кызаа ажык үннерниң шуут чидип, адаттынмайн баары демдеглеттинген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II-ги эге.  Лексиктиг онзагайлар

     

 Диалектиге хамаарыштыр  материалдарны чыып тура, колдуунда  улуг назылыг кижилерниң чугаазында диалект онзагайларын эскерген бис. А аныяк назылыг улустуң чугаазы литературлуг дылга хөй кезиинде дүгжүп турар, ынчалза-даа орус-тыва сөстерни холбап чугаалаар чүүлдер  таваржып турар. Ынчангаш чыгдынган материалдардан дараазында темалыг бөлүктерни аңгылаан бис.

 

а) Бажың иштинде эт-сеп, аяк-сава аттары