Қымыз-шипалы сусын

– Мен, өзім де құртты өндіретін  цех ашар едім, – дейді зерттеуші. – Бірақ, қазақтың байырғы тағамын  ұлттық бренд бола алмас еді. Ол үшін құртты жетілдіру бойынша зауыттар жүйесін ашу қажет.

 

Қорытынды

 

Құрт – адам денсаулығына қажетті құндылық екеніне көз  жеткіздім. Бұл тағамның емдік, тұрмыстық  пайдасы бар.

Қазіргі заманда жастардың  көбі осы тағамды, оның денсаулыққа  пайдалы екенін білмейді. Өз сыныптастарымнан құрт туралы не білетіндерін сұрастырғанда, біреуі де білмей шықты. Қазақ тілі сабағында сыныптастарымды жобаммен таныстырдым. Оларға құрттың өте  маңызды тағам екенін түсіндіре  алдым деп ойлаймын. Өз отбасым  да, құрбыларым да осыған көз жеткізді.

Айдар Шалбарбаев құрттың  ұлттық бренд бола алатыны туралы ойларын айтты. Мен осы зерттеушінің сөздеріне қосыламын. Менің ойымша, құрт Отанымыздың ұлттық бренді мәртебесіне  лайық. Құртымыз әлем нарығына шығып  қана, өз еліміздің балалары осы  тағамның пайдасын көре алады деп ойлаймын. Себебі, қазір құртты тек қазақ халқы біледі, ал егер осы тағам ұлттық бренд болса, оны тек шетелдер ғана емес, өз еліміздің барлық тұрғыны дәмін татып, бағалайды.

Қорыта айтқанда, қазақтың ұлттық тағамы – құрт адам денсаулығына қажетті тағам. Біз, Қазақстанның жастары  осы құнды тағамның жойылуына  жол бермеуіміз керек.

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

 

1. Кенжеахметұлы С., Қазақтың  дарқан дастарқаны, Алматыкітап  2007 ж.

2. Анфимова Н. А., Татарская  Л. Л. Аспазшылық, Просвещение  2002 ж.

3. Ермакова В. И. Аспазшылық, Просвещение 1993 ж.

4. Матюхин З. П. Тамақтану,  гигиена және физиология негіздері,  Просвещение 1999 ж.

 

 

Қазақтың ұлттық тағамы – құрттың адам ағзасына пайдасы

 

Категориясы: Қазақ тілі және әдебиеті

Секция: Этномәдениеттану

Ғылыми жоба тақырыбы: «Қазақтың  ұлттық тағамы – құрттың адам ағзасына пайдасы»

 

Мазмұны

1. Аңдатпа ---------1

2. Кіріспе -----------2

3. Құрт – адам денсаулығына  қажетті құндылық ----3 - 5

4. Қазақстанның ұлттық  бренді – құрт ----6

5. Қорытынды ----7

 

Аңдатпа

 

Бұл жоба қазақ халқының байырғы тағамы – құрттың пайдасын зерттеуге арналған.

Құрт – сүттен жасалған ұлттық тағам. Құрт – сөзінің мағынасы да құрғатылған, кептірілген сүт  деген мағынаны береді. Бұл тағам  ақуыздарға өте бай, адам денсаулығына өте пайдалы.

Жобамда құртты Қазақстанның ұлттық бренді ретінде әлемдік нарыққа  шығаруға болатынын атап кеттім.

 

Кіріспе

Қазақ халқы асты өте жоғары бағалаған әрі қастерлей білген. Ел - жұрт жадында мәңгі жатталып қалған «ас – адамның арқауы»  деген қағида осындай терең ұғымның  қалтқысыз түсінігі болып қалыптасқан. Халқымыз адам өмірінде тамақтың орнын  тіршілікке қажетті құндылықтардың бәрінен де жоғары қойған. Бұған  «астан үлкен емессің» немесе «арпа, бидай ас екен, алтын, күміс тас  екен», «асты қорлама құстырар»  деген сес, ескертпелер мен мақал - мәтелдер де куә бола алады. Қалай  айтылса да, қай заманда айтса  да халық асты құрметтеу мен бағалаудың жолын да, жөн - жосығын да, оны  дәмді етіп әзірлеудің көзін, кезін, ретін таба білген.

 

Ел мен елді татуластыру  да, жақсылар мен жайсаңдарды құрметтеу  де, өздерінің мырзалық, мәрттік  үлгілі, өнегелі қасиеттері мен артықшылықтарын  білдіру де, ел дәулеті мен қарым - қабілетін, түсінігін танытуды да, қазақ кең дастарқан арқылы яғни ас, қонақасы арқылы көрсеткен. Осы  жолда тұшымды сөз айтып, дәмді  тағам берумен бірге оның таза, бүтін ыдыстарына дейін ерекше назарда  болған. Сырттан келген кісілер де елді осы қонақасы берудің жолы мен  жөні арқылы сынап, бағасын берген. Демек ұлт мәдениетінде тамақ, дәм  татыру – экономикалық, дипломатиялық  және тәлім - тәрбиелік қызмет атқарған. Бұл істе әрине, қазақ халқының қонақжайлық  дәстүрі шетелерде ерте заманнан - ақ аңыз болып тараған. Қазақ қонақасы беруде қонақ таңдауды, басқа ұлт, дін өкілдері деп бөлуді де білмеген, төрге шығарып ашық қабақ танытқан, достық көңілін көрсеткен. Шаршағандарына, мұқтаждарына ат, ас, көлік сыйлай да білген.

 

Ас, тамақ дайындауды қазақ  әйелдерге жүктеген. Қазақ әйелдері тағамның алуан түрлерін дайындауымен бірге қыста да, жазда да оның таза әрі бұзылмай сақталуының әдіс - тәсілдері мен жолдарын да таба білген. Бұл қағидаларды әйелдер  ұрпақтан - ұрпаққа жеткізіп, кейінгілерге үйретіп отырған. Мысалы, олар етті ыстап сақтауды, қымызды жазда  салқын ұстауды, майды көгертпей  күтуді, басқа тамақтарды да бұзылмай сақталуының ғасырлар бойы ұмытылмай  келе жатқан байырғы халықтық әдістері мен амалдарын әсіресе ауылдық  жерлерде күні бүгінге дейін жеткізді және оны әлі де қолданып келеді. Әсіресе, қымыз бен шұбатты баптаудың, құрт, ірімшік, ежігей, сары май сияқты жеңсік тағамдарды дайындауда қазақ  әйелдерінің шеберлігі мен өнері  үлгі етіп, қалай мадақтауға тұрарлық.

 

Қазақ халқы асты үш түрге  бөледі. Олар ақ (сүт тағамдары), қызыл (ет тағамдары) және көк (жеміс тағамдары).

Мал және онан алынатын өнімдер  қазақтың басты байлық қоры. Соның  ішінде ұлт тағамдарының негізгі  көзі болып табылатын сүттің орны бір бөлек. Сүт тағамдарын халық  бір сөзбен ақ деп атайды. Осы  ақтан бірнеше жүздеген, мыңдаған жылдар бойы халық аса бай тәжірибе жинақтай жүре одан жүзден астам тамақ  түрлері мен дайындау әдістерін  жасаған. Және олардың көптеген қызықты  атаулары мен орны және алуан түрлі  ерекше жасау, пісіру жолдары тағы бар. Сөйтіп бір сүттен сұйық, қою, қоймалжың, ащы, тұщы, жұмсақ, қатты, ұнтақ тағамдар жасап шығарған. Олардың көпшілігі  қазіргі кезде қазақ дастарқанынан  сирек көрінетін жеңсік ас қатарына жатады.

 

Сүт - химиялық құрамы жағынан  тамаша тағам. Оның құрамында адам ағзасының  қалыпты жетілуі үшін барлық зат  бар. Соған орай оған физиологиялық  құндылығы жағынан бірде бір  азық тең келе алмайды. Сүт басқа  өнімдердің биологиялық құндылығын көтереді. Ас қорыту бездерінің жұмыс  істеу қабілетін үнемі жақсартып  отырады. Сүтті пайдаланып әр түрлі  тағамдар дайындауға болады. Айран  ұйытып, ірімшік, құрт кептіруден бастап, ботқа пісіруге дейін осы бір  керемет өнім пайдаланылады. Ал сүт  қосып дайындалған тағам өте  дәмді болады. Оның үстіне сүт өнімдерінің  дәрулік қасиеті бар. Олар емдеу, алдын алу, диеталық тағам ретінде  де қолданылып жүр.

 

Жобаның негізгі мақсаты:

Қазақ халқының байырғы тағамы – құрттың пайдасын анықтау арқылы маңызын көрсету. Қазақтың байырғы  тағамы құртты ұлттық бренд ретінде  әлемдік нарыққа шығару қажеттілігін

түсіндіру.

Жобаның міндеттері:

- Қазақтың ұлттық тағамы  – құртпен танысу;

- Құрттың қазақ өмірінде  алатын орнын көрсету;

- Құрттың адам денсаулығына  пайдасын көрсету.

Мәселе: Құрттың адам денсаулығына пайдасы бар екенін зерттеу.

Зерттелетін зат: Құрттың  тіршілікке қажетті құндылығын зерттеу

 

Құрт - адам денсаулығына қажетті  тағам.

 

Іші - бауырымыз құрысып - тырысып, көзіміз қарауытқанда, ойбай  дәруменіміз азайып кетті деп  шығамыз. Ондайда банан, киви, апельсин жеу керек деп ақыл айтатындар да табылады.

Осы біздің атам қазақ апельсин көрмей өсті ғой, олар неге құлап, талып  қалмаған деп таңғаламыз. Сөйтсек, олардың  ішкен - жегені нағыз дәрумендердің  көзі екен. Көгорай шалғынды жалпағынан басып жайылған сиырдың сүті, түйенің  шұбаты мен жылқының қымызы – дәруменнің, күш - қуаттың көзі осылар екен. Дүкендерде сатылатын сырды қазақшалап сыртына  “ірімшік” деп жазып қояды. Бірақ  сырдың дәмі қазақтың қозы қарын қосып  қайнатқан ірімшігінің садағасына да татымайтынын, әсіресе, ауыл қазағы жақсы біледі. Әңгіме оның дәмінде  ғана емес. Ғылыми зеттеулер көрсеткендей, сиырдың құрамында, 100 грамға шаққандағы ақуыздың мөлшері 22, 85 - 34, 52% болса, қазақ  ірімшігіндегі ақуыздың мөлшері 40 - 42% екен. Сыр құрамында көміртегі  ары кетсе 4, 52%- тен аспайды, ал ірімшікте  ол 10, 93% болады. Адам ағзасындағы сүйек  ұлпаларының мықты болуы үшін ең қажет элемент фосфор болса, дәстүрлі әдіспен жасалған ірімшік құрамында  фосфор 0, 51%, ал кальций 2, 3% мөлшерінде кездеседі екен. Ал қуаттылығына келсек, 100 грамм сыр 268, 8 - 401, 38 қуат берсе, 100 грамм ірімшік 408, 4 қуат береді. Құртымыз да химиялық құрамы мен калориясы  жағынан қала дүкендеріндегі сүзбені (творог) он орап алады. Сүзбеде ақуыз  мөлшері 14, 5 - 18, 6% болса, қазақ құрты  ақуызға өте бай – 52, 6%. Ал 100 грам сүзбе 87 - 227 - ге дейін қуат берсе, құрттан 370, 1 қуат алуға болады. Құрт (тағам)

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан  алынған мәлімет 

 Мұнда ауысу: шарлау, іздеу  Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына cәйкес болу үшін жетілдіру қажет.

Осы мақаланы әрі қарай  дамытуға көмек беріңіз. 

 

 

 Қазақ құрты

Дайындау түрi[өңдеу]

 

[1].Құртты дайындаудың  бiрнеше түрi бар.

Әдетте сүзбенi кiшiгiрiм  бөлiктерге бөледi де, қысады. Онан соң  оларды тақтаға жайып, кептiредi. Кептiру барысында бiрнеше рет аударады. Мұндай құрт сүзбе құрт деп аталады.

Айранды бiрнеше күн бойы ағаш ыдысқа жинайды. Онан соң барлық айранды қазанға құяды да, қою  масса пайда болғанға дейiн қайнатады. Массаны салқындатады, кiшiгiрiм бөлiктерге бөледi. Мұндай қайнатылған құртты жоғары пайдалы өнiм, оны ұзақ сақтауға болады.

 

Құрт. Сабада жиналып пісілген іркітті майы алынғаннан кейін түбіне май жаққан үлкен қазанға құйып  қайната береді. Құрт қайнап жатқан кезде оның түбі күйіп кетпес үшін арнаулы құрт былғауышпен (басында  кырғыш темірі болады) әлсін-әлсін қазанның түбін, ернеуін қырып араластырып  отырады. Әбден қойылған құртты қапқа  құйып керегеге асып қояды, сонда  оның қалған суы тағы да ағып, құрғайды. Бұдан кейін қолмен бөлшектеп, тақшаға, шиге, колмен сықпалап өреге жайып  кептіреді. Көгермей, кызбай біртегіс кебу үшін өреде жатқан кезде оны  бірнеше рет аударыстырады. Осындан  әдіспен кайнатып, кептіріп алған  құрт жыл бойына, кейде 2—3 жылға  дейін сақтала береді. Кұрт күшті  ас, ол әр түрлі тамаққа қосылады. Құрттан істелетін немесе кұрт қосылатын  тағамдардың кейбір түрлерін айта кету қажет.

 

Ж а с қ ұ р т. Сүзбеде  тұрған құртты сары маймен жентектеп  бастырма ретінде шаймен бірге дастарқанға  қояды. Әсіресе кепкен құртқа, бауырсаққа тісі өтпейтін қарттар үшін өте кенеулі  ас саналады. Ертеректе жас құртты мипалауға, құйрық-бауырға қосқан. Құрттың  сарысуын сүт қосып қайнатып, ірімшік  жасайды, ауырған малға ішкізеді, әйелдер бас жуады, сондай-ақ одан тері илеу үшін малма жасайды.

 

Қ ө б і к . Қайнап жатқан кұрттың қалқып алған беті. Майлы, кенеулі ас ретінде жас балаларға, қарттарға калқып беру салт болған. Бұрын құрт қайнатқан үйден көбік  жалаймыз деп, ауыл балалары келіп жиналатын  әдет те болған.

 

Ы с т ы қ қ ұ  р т. Қайнап жатқан құртты алып, май  қосып сапырып ішетін кенеулі  ас. Өкпе ауруына, суық тиіп ауырған  сырқаттарға ем саналған.

 

С ы қ п а қ ұ  р т. Мұның кайнатқан кұрттан  айырмашылығы сол ашыған айран қапқа  кұйып сүзіледі де тұздалып, әр түрлі  үлгімен бөлшектеліп тақшаға  кептіріледі. Сықпа құрт та бастырма ретінде пайдаланылған. Мұндай кұрт жайған әйел ауыл балаларына арнап  дөңгелек жасап, жіпке тізіп мойындарына  іліп қуанту салты болған.

 

М а л т а . Езілген  құрттың таусыншақ түйіршіктері, ол әрі жұмсақ, әрі сүйкімді ас саналады. Ұзақ сапарларда ауызға салып суын жұтқан кезде әрі сусын, әрі қорек  болған.

 

Е з г е н қ ұ  р т. Сорпаға, тұздыққа, көжеге және басқа тағамдарға қосу немесе сұйық  күйінде ішу үшін кепкен құрт астауға  салып ұнталады, келіге түйіледі немесе қол тиірменге тартылады. Езген  құрт — ұлттық тамақтардың ең бір  сүйкімдісі және кенеулісі.

 

А қ м а л т а . Езген  құрттың ең соңғы шайындысы. Ол өте  жұғымды және тез сіңетін тағам  болып саналады, оны сол сұйық  түрінде ішеді.

 

Ұ н т а қ қ ұ  р т. Арнайы түйіп ұсатқан немесе қап түбінен жинап алған үгінді. Оны сүттің піскен қаймағына былғап жейді.

 

К ұ р т - м а й . Сары майға батырып табақ жасайтын кепкен сықпа жалпақ құрт. Оны асығыс кезде дәм таттыру үшін немесе жеңіл-желпі түстік ретінде дастарқанға  қояды. Кейде құрт, ірімшік, май тағамдарының қосындылары да кұрт-май деп аталады. К ұ р т - к ө ж е. Сорпаға, көжеге құрт езіп ішу қазақ арсында  көп тараған және ол кенеулі, күшті, қадірлі ас. Сүт тағамдары\

 Сүт төрт түлік малдың аттарына қарай бие сүті, түйе сүті, қой – ешкі сүті, сиыр сүті делінеді. Ал, жас төлдеген малдың алғашқы бір – екі күнгі сүті уыз болады. Сиыр көктемгі және жаз айларында күніне үш рет, күзге қарай суала бастаған кезде екі рет сауылады. Қой тал түсте қосақталып бір-ақ  рет, бие сағат сайын, тіпті одан да жиі сауылады. Інгеннің сауымы да бие тәрізді деуге болады, бірақ биеден гөрі сиректеу сауылады.

Сүт – мал баққан қазақ  жанұясының негізі тағамы. Одан қымыз, шұбат, айран, қатық, сары май, ірімшік, құрт, сүзбе, қаймақ сияқты ішетін, жейтін, сусындайтын алуан түрлі тағам  әзірлейді.

Қой мен ешкі мамыр айынан бастап тамыз айына дейін сауылады. Қой, ешкіні сауғанда төлін салып  идіріп сауу, қосақтап қойып төлсіз сауу сияқты екі түрлі әдіс қолданылған. Салып сауу көбінесе төлдердің жас  және өрістететіп бөлек бағуға еркін  жарай қоймаған кезінде болған. Бұл  кезде қозы, лақ көгенде немесе керегеден, шетеннен, шиден істелген қоршауда ұсталып, сауарда ғана емізіледі.

Екінші әдіс түрі қосақтап сауу. Мұнда сауылатын қой –  ешкі төлдері бауырына салынбайды. Олар өрісте бөлек бағылады. Саулықтар  мен ешкілер арқанға тізіліп, қосақталады да, бір шетінен сауыла бастайды. Мұндай қой матаудың түрін  «қосақ» немесе «қой қосағы» дейді. Өйткені қой қосақтау қазақ тіліндегі «бие қосақтау» деген сөздің ұғымынан басқарақ. Қойды қосақтағанда оларды қатарластырып емес, қарама – қарсы тұрғызып, бастарын айқастырып, екі-екіден арқанға шалып қояды. Сонда ұзын қосақталған қойлардың бастары біріңғай ортаға келіп, артқы қосақтың екі жағында қатарласып тұрады. Өйткені, қой, ешкі басқа малдардай, бір жақ жанынан емес, тура артында отырып сауылады.

Қосақта тұрған саулықтар, әдетте бір шетінен бастап, түгел сауылады, бұл «бірінші сауым» делінеді, одан кейін екінші рет сауылады, бұл  «жебе сауу» деп аталады. Содан  кейін қой ағытылып, қозысымен  жамыратылады. Мұны «қозы жамырату»  дейді. Жамыраған қозылар енесін еміп, 2-3 сағат бірге жайылғаннан  кейін кешқұрым қайта бөлінеді. Бұл  «қозы бөлу» делінеді.

Қай түліктің болса да соңғы  иіндісі, соның ішінде қойдың жебе сауған сүті қою, әрі майлы, жұғымдылығы  да жақсы келеді. Мұны қазақ шаруалары  ғасырлар бойғы бай тәжірибелерінен  жақсы біледі.

Кейбір себептермен бұзау  немесе қозы өліп қалған жағдайда енесінің суалып кетпеуі үшін оған басқа малдың төлін телиді. Мұндайда бір төл  екі енені қатар емеді. Ал, төлдің өз енесі өліп, жетім қалса оны  өлтірмеу, сүтсіз қалдырмау мақсатымен басқа малдың бауырына салып телиді. Мұнда екі енеден туған екі  төл бір енені емеді. Соған  қарай «тел құлын», «тел қозы» - дейтін атаулар қалыптасқан.