Аспаздық

    Ананас  шырыны. Құрамы бүкіл дәрумендер  мен минералды заттардың жиынтығы. Ағзаны жасартатын қасиеті бар.  Қуаты төмен ананас шырыны  ұйқы безінің жұмысына жағымды  әсер етеді, ішек жұмысын жақсартады, пигменттік дақтардың (денедегі) кетуіне ықпал етеді, ағзадан артық сұйықтарды шығарады. Оның құрамындағы бромелайн тамаша табиғи май кетіруші, ол семідіктен арылта алады. Ананас сусынын (шырынын) бүйрек аурулары, баспа кезінде көбірек ішсе-ем.  
     Алма шырыны. Құрамында темір көп, қан аздығында, ой жұмысымен айналысатындарға ішу ұсынылады, бүйрек тастарын түсіретін де қабілеті бар. Алма шырынындағы пектин ағзаны қалдықтардан тазартушы. Алма шырынын тыныс алу жүйесі, өкпесі, кеңірдегі ауыратындар ішіп жүрсе шипалы. Бұл шырын жүрек – қан тамырлары жүйесін нығайтып, ағзадан несеп қышқылын да шығарады.

Өрік шырыны. Құрамындағы калий жүрек бұлшық етін нығай-тады, ағза тіндерінен артық  сұйықтың шығуына жәрдемдеседі. Жүрек-қан  тамырлары, бүйрек ауруларының, семіздіктің, қан аздық-тың алдын алуға пайдалы. Өрік шырынындағы фосфор мен магний есте сақтау қабілетін жақсартады, бас миының қан тамырларына оң әсер етіп, жұмысқа қабілеттілікті арттырады. 

     Шабдалы  шырыны. Оны тұрақты түрде ішетін  адамның жүрек бұлшық еті нығаяды,  жүрек аритмиясынан арыла бастайды, гастрит асқынғанда да ол асқазанды тыныштандыра алады, асқорытуды жақсартады, қан аздығында да шипалы. Қоршаған ортаның жағымсыз жағдайынан да қорғануда шабдалы шырынын ішкен дұрыс.

Қызанақ шырыны. Адам ағзасының иммунитет жүйесін  күшейтуге әсері көп А және С дәрумендері бар, құрамында тұздар, микроэлементтер бай. Мұндағы антиоксидаттар тіндердің қартаюын баяулатады. 

      Мультивитамин шырыны. Бұл сусынның  құрамында әр алуан жемістер  болғандықтан, қыста, көктемде түрлі  инфекцияларға қарсы ағзаның  күресу қабілетін арттырады, оны А және С дәрумендерімен байытады. Шаршағанды басады. 

Емдік мақсатқа шырындарды таңертең аш қарынға бір  стақаннан ішуден бастап, сосын мүмкіндігінше, әрбір 2-2,5 сағат сайын бір стақаннан  ішіп, екі ай емге пайдаланады.

     Жеміс  шырыны – шөлді басатын да құнарлы сусын.  
     Салқындатқыш сусындар  
     Квас - олардың ішінде көп тарағаны – квас. Оны славян халқы өздерінің кейбір ұлттық тағамдарын (окрошка, ботвинья, суық сорпа) жасауға да пайдаланады. 

     Квас  – шөлді қандыратын, адамды сергітетін, жақсы дәмі мен хош иісі бар сусын. Квас – сүт қышқылдығы және ашытқылы негізде қара бидай сухарынан (ұннан) және өнген арпа дәнінен дайындалады. Оның құрамында 0,25-0,50 пайыз - сүт қышқылы, 0,3-5 пайыз – қант, 0,3-0,8 пайыз – декстрин, 0,4-0,8 пайыздай спирт те бар. Аз мөлшерде В тобының дәрумендері кездеседі. Квас ас қорытатын сөлдің бөлінуін күшейтеді, көбінесе, ас қорытуға қолайлы жағдай туғызады деп саналады.  
     Көп ішілетін сусындар  
Олардың ең алдыңғы қатарында шай мен кофе тұр. Бір қызығы, кофе жөнінде пікір әрқилы. Кейбір мамандар оның пайдасын өте жоғары бағаласа, екінші бір зерттеушілер оның зиянын көбірек айтады. 

     Шай  мен кофені әзірлеу

Оларды әзірлеу  мен ішудің тәсілдері мен түрлері  көп. Біз осы газетте жарық  көрген «Шай ішу мәдениеті» атты мақаламызда шайдың түрлері, пайдасы, әзірлеу тәсілдері туралы айтқанбыз. Ендігі әңгіме шай ішуде есте болатын сақтық.

Ашқарынға суық шайды ішпейді. Себебі, ол ішке түскен соң өт пен асқазанды салқындатып  жіберуі мүмкін. Өте суық шай бүкіл  ағзаны тітіркендіреді. 

Жылы, ыстық  шай бойды сергітеді. Тек, оның өте  ыстық болғанда кеңірдек пен ас жолына, асқазанға кері әсер етуі мүмкін. Ұзақ уақыт ыстық шай ішу ағзаны ауруға да ұшыратады. Зерттеу қорытындысы  бойынша, температурасы 62 градустан  жоғары шай асқазанды бұзады. Шайдың температурасы 56 градустан аспауға тиісті.

     Шайды  ұзақ қайнатса, фенол, эфирлік  компоненттері өз-өзінен қышқылданады, шай тұнықтығынан, дәмінің сапасы  мен хош иісінен айырылады.  Бір шайды бірнеше рет қайнатып  ішу де зиянды. Кешегі шайда протеин мен қант көп, бактериялар да жетерлік.

Кофе қайнаған сумен немесе бумен қосылғанда ерігіш заттары мен хош иісті эфир майлары тез ұшып кетеді. Сол себепті  кофені де ұзақ қайнатпайды. Кофеин –  кофе мен шайдың стимулдық әсерінің басты көзі. Ұйқысы қашқан, жүйкесі тез қозатын адамдарға кофені ішуге болмайды. 

     Сусын  дегеніміз шөлді басып, рухыңды  серпілту үшін арнайы дайындалған  ішімдік.  Кейбір сусындардың қоректік әрі дірілік қасиеті ерекше күшті.

Қышқыл сусын  бауырға пайдалы. Ашты сусын жүрекке пайдалы. Кермек сусын өкпеге пайдалы. Тәтті сусын көкбауырға пайдалы. Тұзды сусынды қалыпты ішсе, сау адамдардың бүйрегіне пайдалы болды. Тек сусындарды орынды тұтыну керек.

Қымыздың рөлі – қымыз қан тамырлардағы кедергілерді ашып, рухты серпілтеді. Қымыз қуатты, жағымды райлы. Қымыз адамдар үшін шөлдесе сусын, қарны ашса азықтық әрі шипалы дәрі. Қымызда адам организіміне пайдалы заттар өте көп. Қымыздың құрамындағы дәрумендер ағзаға әртүрлі әсер етеді. Ас қортуды, нерв жүйелерін, жүрек, қан тамырларының қызметін жақсартады. Әсіресе нерв жүйесі ауруларына ем. Туберкулез ауруына шалдыққандар қымызды үзбей ішіп тұрса,  туберкулез таяқша микробі әсерінен бұзылған зат алмасуды ретке салады. Жүрек қан тамыр жүйесінің қызметін қалпына келтіреді. Әрі организімде жүрілетін физологиялық, биохимиялық барысты күшейтеді.

    Айранның  рөлі - сиыр, қой, ешкі, сүтін сауып  алғаннан кейін жақсы пісіріп,  салқындатып барып ұйтқы қосып  ашытылады. Айран – тәтті, дәмді,  жылы райлы, жағымды сусын әрі  қуаттық тағам. Асқазанды күшейтіп, баурдың қуатын арттырып, бүйрек қызметін жақсартады. Ас қортуға пайдалы.

     Қатықтың (сүзбенің) рөлі – ұйыған айранды сүзіп,  сары суын шығарғаннан кейінгі сүзіндіні қатық немесе сүзбе деп атайды. Қайнаған су, тұз қосып, шалап жасап сусын  әрі дәрілік тағам үшін пайдаланылады. Шөлді басып денені қуаттандырады.

     Шүбәттің  рөлі - шүбәт – түйе сүтінен  ғана ашытылатын сусын. Әрі  шипалық дәрілік тағамдар қатарына  жатады. Түйе сүтінің майлылығы  жоғары, калци құрамы баым болып,  қымыз сияқты шүбәт та сусындық әрі шипалы дәрі. Ол ішек асқазан, өкпе ауруларына, калци құрамы кем болған ауруларға төтенше шипалы. Ыстық соғып аурған ауру адамның маңдайына (еңбегіне) жүрек түсына шүбәт көпіршігін жағып, салқын жерде тынықтырса, тез сергіп, сауығып кетеді.

Жоғардағыдан  басқа сүттен жасалған көкірдің спирт  құрамы ең жоғары болады. Қалыпты ішсе, қанды оңап, микропты жойып, денені қуаттандыруда табылмайтын күшті  дәрілік тағамдардың бірі.

     Бозаның  рөлі - боза – тары, күріш, борми,  қонақ қатарлы астықтардан жасалатын тағам әрі сусын. Боза құрамында тирменге тартылатын тары немесе қонақ, борми (сақ) жармасы болады. Бұларды суға қаннатып қою ботқа жасайды. Оған аштқы (суға бөрттіріп өндірген арпа, тары, бидайдан жасалған аштқы) қосылады. Боза 6-8 сағатта ашиды. Оған қайнатып су қосып араластырады да таза ыдысқа сүзіп қояды.

Бозаны сақталуына және жасалу, дайындалу техникасына  қарай жас боза және қорланған  боза деп бөледі.

Жас бозаның  күші 40-60 градус, қорланған боза 120-150 гадус болады. Боза қазақ, қырғыз, сала, дүңген халықтарының ұлттық сусыны. Қалыпты ішсе шөлді басып, рухты серпілтеді.

      Бидай көженің рөлі - бидай көже  – бидайды шаң тозаңнан тазартып, аздап су сеуіп, дымқылдап,  келіге түйіп түктеп,  қауызын шығарып желпіп тазартады. Қыпық пен қауздан тазартылған бидайды аз мөлшерде су құйып, келіге салып қайта түйіп жаншиды. Осылай жаншылған бидайды суға немесе сүтке салып, баппен қайнатып пісіреді. Көже пысқан соң айран, қатық, мейіз, тұз қосып ішеді.

Ашыған бидай  көже тіпті де жағымды әрі дәрілік тағамдық қасиетке ие. Денені қуаттандырып, шөлді басып, рухты серпілтеді.

     Арпа  көженің рөлі - арпа көже –  бұл тағамның дайындалу барысы  бидай көжені дайындаумен ұқсас.  Тек арпаны суға қайнатып, пісіріп  алу керек.

Арпа көженің  қасиеті жүрек ауруына , қан қысым ауруына, қан құрамындағы холестеринді төмендетуге пайдалы. Дәрілік рөлі бидайға қарағанда тіпті де күшті.

     Тары  көженің рөлі - тары көже –  ақталған тарыдан, 150г, 1 литір су,  100г қатық, 15г тұз қосып қайнатып ішсе,  көздің көру қуатын арттырып,  шөл басу, денені қуаттандырудай дәрілік рөлі бар.

     Күріш  көженің рөлі - күріш көже –  бұл тағамның да дайндалу барысы  бидай көжені дайындаумен ұқсас.  Күріш көжені әзірлеу үшін  көп күш кетпейді. Күріш көжені  – 100г күріш, 1литір су, 0.5 литір  айран (қатық), 15г тұз, 50г жүзім қатарлыларды қосып жасайды.

Күріш көженің  ыстықты қайтару, дененің сусыздануының  алдын алу, шөлді басу, денені қуаттандырудай тағамдық әрі емдік рөлі бар.

     Бұршақ  көженің рөлі – бұршақтың түрі көпб қызыл бұршақ, жасыл бұршақ, көк бұршақ, қара бұршақ, өрме бұршақ, құрғақ ат бұршақ, түйе бұршақ қатарлылар болып бөлінеді.

Бұршақтың құармында  көптеген пайдалы элементтер бар. Тау  бұршағы бәрінен құнды. Жасыл  бұршақтан жасалған көже ыстықты  қайтарады. Оның ыстықты басып, уытты  қайнару, баурды жақсылау рөлі бар.

     Бұршақ  көже шөлді басып сусын болудан  тыс,  жағымды сусындық тағамдардың бірі. Кіші қызыл бұршақтан жасалған көженің көкбауыр функциясын жақсылап, несепті жүргізу, дизенфекциялау, уыт қайтару рөлі бар. Бұл тамаша дәрілік тағам. Сондықтан жаздың ыстық күндері бұршақ көжесін ішіп тұру пайдалы.          

 

3. салқын тағамдардың техникалық сызбалар мен нұсқау

 

ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ НҰСҚАУ

 

 Тағамның  атауы: Қазы

        

Технологиялық процестің қысқаша сипаттамасы			Дайын тағамның қысқаша мінездемесі
Жылқы етінің ең кәделі мүшелерінің бірі.Он           ы екі бұғана,екі тілше қабырғалардан  басқа            қабырғалардан жасайды.Әр қос қабырғаның        ішкі жағындағы шеміршегін кесіп  алып таста           йд.Ішекке тығыу үшін қабырғалардың арасы            н тіледі де   олардың әрқайсысына май мен       етін тең етіп бөледі,бірақ ет қабырғадан бөл       ініп қалмауы керек.Қазыны ішекке тығар ал          дында тұздп,2-3 тәулік тұзын сіңіріп қояды.            Содан соң 1-2 сағ.суық суға салады.Сосын іш    екке тығып,екі басын байлайды.Одан әрі оны сырыққа не кесілген жіпке іліп,желге қақтырады (8-10сағ.)        Қазыны ыстау,сүрл       еу үшін 50-60 С температурада қою түтінге             13-27 сағ.ыстайды.Түтін салып ыстап,сүрлег          еннен соң тұздық не ұнның ішіне көміп сақ              тйды.			Осылайша дайындалған  қазыны салқын сумен жуып,шымшым(қолға)болатын жылы су құйылған қазанға  не кастрөлге салып  қайнатады.Бірет қатты қайнағаннан соң баяу          қайнатып ,2-2,5 сағ.пісіреді.Піскен қазыдан              ішектен шығып тұрған қабырға сүйегін шауып         тастайды.Ал қабырғаның қалған сүйегін жұм        сағымен бірге тақтай үстіне салып қиялап,дөң     гелектеп шабады,не кеседі.Салқын қазының          дөңгелек кесінділерін жайпақ табаққа немесе      тәрелкеге салып,әдемілеп орналастырады да     жиегіне дөңгелекше туралған пияз (басты),не      көкөніс көгін салып,тұтынушыға береді.
Азық-түлік  атауы	Сыбағаға  арналған азық-түлік нормасы		Сыбаға  көлемінің есебі
			6	7	15
	Брутто	Нетто	Азық-түлік көлемі г (нетто)
Қазы	-	5 000
Тұз	-	350
Қара бұрыш	-	10
Сарымсақ	-	50

 

 

ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ НҰСҚАУ

 

 Тағамның  атауы: Қарта

 

Технологиялық процестің қысқаша сипаттамасы			Дайын тағамның қысқаша мінездемесі
Семіз не орташа семіз жылқының ішкі тік іше      гі алынады.Оны мұқият,жақсылап тазалап  өң     дейді.Содан соң ұсақ тұзбен(ішек массасының14/)тұздап ыдысқа не бөшкеге салып,24 сағ.ұстйды.Сосын тұздан тазалап,4 бөлікке бөледіде екі-екіден бір ұшын біріктіріп байл           ап,екінші ұшын бос қалдырады.Одан әрі оны салқын жерге 3 тәулік бойы іліп қойып кептіреді.Қартаны сүрлеуге де болады.Ол үш     ін оны 18-20 Стемпературада 18-20 сағ.,ыстайды,сосын1-2 тәулік құрғатады.			Дайындалған қартаны  жақсылап салқын суда    жуып,қазандағы  қыздырылған суға салып қай      натады.Бір қайнағаннан кейін  отын басып,ба             яу қайнатып,әбден пісіреді.Оны пісіру мерзімі        2-2,5 сағ.                                                                                Піскен қартаны дөңгелекшеге кесіп жайпақ ыд                   ысқа реттеп салып,үстіне туралған басты пияз,       аскөк салып әсемдейді де дастарқанға қояды       немесе тұтұнушыға береді.
Азық-түлік  атауы	Сыбағаға  арналған азық-түлік нормасы		Сыбаға  көлемінің есебі
			6	7	15
	Брутто	Нетто	Азық-түлік көлемі г (нетто)
Қарта	-	100
Басты пияз	-	1/5 бөлігі
Көкбұршақ	-	20
Көкас	-	5-6

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ НҰСҚАУ

 

 Тағамның  атауы: Жал-жая

        

Технологиялық процестің қысқаша сипаттамасы			Дайын тағамның қысқаша мінездемесі
Жал мен жая  жылқы етінің кәделі мүшелерін            ің бірі.Ол жылқының шоқтығы мен ауыз омыртқасының арасында мойын омыртқаны ұстап тұратын желкемен жымдаса бітеді.Жал            мен жаяны салқын сумен жуып,қазанға салып,бяу отта бүлкілдетіп қайнатып пісіреді. Егер қатты қайнатып пісірсе экстрактивтік               (сіңірінді) заттары піспе суына көп шығып кет       еді.			Піскен жаяны  піспе суынан кепсермен сүзіп  ал            ып,салқындатады.Сосын жұқалап тіліп  кеседі.          Кесілген тілімшелерді жайпақ тәрелкеге  бір            жал,бір жаядан қиялап салып,жан-жағына көк            пияз сабақтарын,ақжелкек жапырақтарын қой      ып әсемдейді де тұтынушыға береді.
Азық-түлік  атауы	Сыбағаға  арналған азық-түлік нормасы		Сыбаға  көлемінің есебі
			6	7	15
	Брутто	Нетто	Азық-түлік көлемі г (нетто)
Жая	-	100
Басты пияз	-	100