Тарау. Салықтың экономикалық мәні, мазмұны, атқаратын қызметтері, түрлері және шет елдердің салық салу тәжірибесі

Салықтар  мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса  оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.

Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік  ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы,  Ф.Аквиннский „Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны” ретінде анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит „Салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі” деп тұжырымдаған.

„Салық” ұғымы әр түрлі  әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде „салық” ұғымы бюджет қорына белгілі  бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде қарастырылады. [2]

Нарықтық эколномиканың  қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі бағыты – салық  жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін  салық  механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады. 

Қандай да бір механизмнің  құрамында бірнеше тетіктер мен  элементтер болады. Сол сияқты салық  механизмі де белгілі бір салық  элементтерінен тұрады. Салық салу элементтері мыналар: субъект, объект , салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары. Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:

Салық төлеуші (субъект) -  салықты және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдерді төлеу  жөніндегі заңды міндеті бар  тұлға. Қазақстан Республикасының  салық төлеушілері:

1) резидент және  резидент  емес заңды тұлғалар;

2) Қазақстан Республикасының  азаматтары, шетел азаматтары және  азаматтығы жоқ адамдар болып  жіктеледі. 

Салық объектісі –  заң жүзінде негізделген салық  салуға  негіз болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы да басқа көптеген тауарлық – материалдық игіліктер.

Салық көзі – салық  салынатын табыс. Салық салынатын  табыс жылдық жиынтық  табыс  пен  шегерімдердің айырмасы ретінде  анықталады.

Салық ставкасы – бір  өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді. Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.

Прогрессивтік ставкалар  салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып отырады.

Пропорционалды ставкалар  керісінше, салық салынатын  табыстың мөлшеріне  байланыссыз тұрақты  пайызбен  тағайындалады.

Регрессивті салық ставкасы – салық салынатын  табыс мөлшерінің өсуіне қарай салық ставкасының  төмендеуі. Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің  көлемінен тәуелсіз бірыңғай сома түрінде белгіленеді. 

Салық өлшем бірлігі  – есептеу үшін берілген  салық  объектісінің өлшем бірлігі.

             Салық оклады – салық төлеушінің  белгілі бір  объектісінен  төленетін салық сомасы.

Салық жеілдіктері заңға сәйкес салық төлеушіні бірітіндеп немесе салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан  толық босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту тағы да басқалары жатады. Салық төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде жүргізіледі.

Салықты төлеу мерзімі  – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің бюджетке төлену уақыты.

Салық төлеу тәртібі  – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі белгілі бір дәйектілікті белгілейді.

Салық төлеушілердің  құқығы:

• қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі органдарынан ақпарат алу;
• салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
• салық  бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі органдарына  түсіндірме табыс ету;
• салық бақылауы нәтижелерін алу;
• жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп айрысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
• Салық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасау;
• салық құпиясының сақталуын талап ету;
• салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.

Салық төлеушінің міндеттері:

• салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
• салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
• нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті тексеруіне жол беру;
• салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіптен табыс ету;
• сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау – касса машиналарын  міндетті түрде пайдалана тұтынушының қолына  бақылау чегін бере отырып жүргізу.

Салықты төлеуді бақылау  – салық заңдарының  орындалуын, мемлекетке түсетін салықтар мен  басқа да міндетті төлемдерді есептеу  дұрыстығын және олардың уақытылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары жүзеге асырады.[3] 

Салық салу қағидалары:

Салық механизмінің қызметі  белгілі қағидаларға сүйеніп  іске асырылады. Қазақстан Республикасының  Салық Кодексі салық ісін мынадай  қағидаларға негізделіп жүргізілуін талап етеді:

• міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін  толық және белгіленген мерзімде орындауы тиіс.
• нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс.
• әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республиикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға рұқсат етілмейді.
• біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады.
• жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық кесімдер ресми басылымдарда жарық көреді.

Қазақстан Республикасында  салық жүйесінің де алатын орны зор. Салық жүйесін мемлекет пен заңды  және жеке тұлғалар арасындағы қаржы  қатынастары  және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.

Салық жүйесі мемлекет қаржы  көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:

• 1-ші кезең (1992-1995 жж) – жаңа салық жүйесі  базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
• 2-ші кезең (1996-1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық жүйесін құруды аяқтау;
• 3-ші кезең (1998-2000жж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер мен  толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі жетілдіру.
• 4-ші кезең (2001-2002 жж.) – Жаңа салық Кодексі қабылданып, іске қосылды.

Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған  Қазақстан Республикасындағы Салық  жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.

Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың  бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар іске аса бастады.[4]

Осы Заң бойынша алғаш  рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі қызмет етті және олар  3 топқа бөлінді:

• жалпы мемлекеттік салықтар – 10,
• міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар – 11,
• жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.

Бұл салықтардың негізін  табыс салығы, пайдаға салынатын  салық, қосылған құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа салықтар құрады.

Алғашқы салық жүйесінің  көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда, басқа елдерге қарағанда  біздің салық жүйеміздің жинақталған  ғылыми және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және тағы да басқалары. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады.[5]

Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді  түрде реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталмыш концепцияны  іске асырудағы негізгі кезең  болып Қазақстан Республикасы Президентінің 24-ші сәуірдің 1995 жылында қабылдаған „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы табылады. Ол 1995 ж 1-ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылады. 1999 жылы салық жүйесі 5 рет өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1-ші қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17 түрі салықтар мен алымдар қызмет етті. 4-ші кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында  Жаңа Салық Кодексі қабылданып, 2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде  Қазақастан Республикасында қолданылатын салықтар  мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер,  атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.

Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан  Республикасы Конституциясы бойынша  Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы  Министрлігіне  жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар мен қалалар  бойынша салық комитеттерінен тұрады.

Қаржы Министрлігінің салық  комитеті салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы түсуіне мемлекеттік басқаруды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және  дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды.

Уәкілетті мемлекеттік  орган салық органдарына басшылық жасауды жүзеге асырады.

Салық органдарының бірінші  басшыларын қызметке уәкілетті мемлекеттік органның бірінші басшысы тағайындалады.[6]

 

1. 2 Қазақстан  Республикасында салықтардың атқаратын  қызметтері, олардың түрлері

 

Салықтардың мәнін толық  түсіну үшін  олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың  экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.

Салықтардың мынадай  негізгі қызметтері бар:

• фискалдық
• реттеушілік
• бақылаушылық

Салықтардың бірінші  қызметі – фискалдық немесе бюджеттік  қызмет. Бұл қызмет арқылы мемлекеттік  бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар  мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер – салықтар. Салық өндірістің дамуына барынша өз ықпалын тигізіп, өндірушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.

Салықтардың екінші маңызды  қызметі ол, реттеушілік қызметі.

Реттеушілік қызметі  салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын  реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге аысруы қажет. Әрине салықтық реттеу  тетіктері тиімді қызмет атқару үшін олардың  басқа да экономикалық тетіктерімен тығыз  байланыста болуы керек.