Қазақстан Республикасындағы лизингтің құқықтық негіздері

Аталған уақытта республикада 15 лизингтік компания бар, олардың бас кеңселері Алматы қаласында орналасқан, үшеуі Астана қаласында, оның ішінде «КазАгроФинанс» та бар. Аталған қызмет рыногында бәсекелестік күн санап артып келеді, лизингтік қызмет көрсетумен лизингтік компаниялар ғана емес кейбір отандық банктер де айналысады, нарықта жаңа лизингтік компаниялардың пайда болуы да мүмкін. Соңында бұл лизинг қызметін тұтынушыға оң әсерін тигізеді деген ойдамын. Егер «КазАгроФинанс» туралы айтатын болсам, бәсекелестік күресте жеңіп шығу олар үшін басты мақсат емес. Компанияны құрудағы негізігі мақсат – ауылшаруашылығы өнімін өндірушіні қолдау болса, олар сол жұмысын атқаруда. Сондықтан дәл осы мезетте олар жолаушылар және жеңіл көлік тасымал, мұнай, кен өндіру және өзге де салалардың лизингтік қызметтеріне қатынаспаймыз. Ал Қазақстандық лизингтік компаниялар ұсынп отырған марапаттау ставкалары деңгейіне келетін болсақ, ол отандық лизингтік компанияларды құру спецификасымен танылады.

Олардың көбісі 2 – ші деңгейлес банктердің еншілес құрылымдары болғандықтан, марапаттау ставкалары банк тартқан ресурстардан және банктің, лизингтік компания маржасынан құралады. Сондықтан банктермен еншілес лизингтік компаниялардың (БТА Лизинг, Центр Лизинг, АТФ Лизинг, Темір Лизинг) марапаттау ставкасы 13 – 20% тең. Лизинг мерзімі 5 жылға дейін ұзартылады, лизинг затын лизинг алушыға бергенге дейінгі аванстық төлем көлемі лизинг затының жалпы құнының 20 – 30% тең. 

«КазАгроФинанс» компаниясы өз әрекеттерін жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы ұсынған қаржылық ресурстарды пайдаланады, ол біздің компанияның лизингтік қызметтерін шаруашылық субъектілерінің барлығының алуына мүмкіндік етеді. Қазір қоғам марапаттау ставкасы 7%, мерзімі 7 жылдық және аванстық төлемі 15% өлшемді құрайтын лизингтік қызметтерді ұсынуда. Марапаттаудың бұл ставкасы негізделген және туынды есептеулер арқылы жүзеге асады. Бұл компанияның толыққанды дамып, әрі десе лизинг алушылар жағдайларын есептеуге мүмкіндік беретін марапаттау ставкасының минималды өлшемі.

2005–2009 жылдар аралығында «КазАгроФинанс» АҚ 18,5 млрд теңгеден астам салаға 5321 бірлік әртүрлі техника сатып алып, оны лизингтік негізде отандық ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілерге таратып берді. Республиканың барлық аймақтарына өтініштерді жинау мақсатымен компания жыл сайын маркетингтік зерттеулер жүргізеді. Жергілікті атқарушы өкілдіктер қатыстырылатын облыстық және аудандық кеңестерде өткізіліп тұрады. Өтініштер ешбір шектеусіз ауылшаруашылығы техникасының барлық түрлеріне қабылданады. Өтініштердің жалпы массасының сәйкес сұралатын техника номенклатурасы құрылымдалып, қаржылық лизинг келісім – шартына отыру мүмкіндігі болған жағдайға арналып, лизинг алушылардың жеке өмірлері қаралады, бюджеттен бөлінетін ақша көлеміне қарай сатып алынатын техниканың мүмкін көлемі анықталады. Әрине компания лизинг алушылар пайдасы мен өз атағын сақтап қалу үшін әкелінетін техникасына кепілдемелік қызмет көрсету мерзімі бар және қызмет көрсету орталықтары салынған одақтастарды мақұл көреді.

Лизингке берілетін құрал – жабдықтар түрлері

Лизингке берілетін мүліктің ең көп бөлігін ауылшаруашылығы техникасы құрайды. 2009 жылы оның үлесі алдыңғы 2 жылғымен бірдей болып қалды (48% жалпы көлемнен), 2009 жылы лизингкке берілген ауылшаруашылығы техникасының 47% «КазАгроФинанс» компаниясының үлесіне, 40% - «Астана – Финанс» компаниясы үлесіне тиесілі. Ауылшаруашылығы техникасында көбіне комбайндар мен тракторлар кездеседі, ал комбайндар үлесі 80% құрайды. Егер мемлекеттік емес лизингтік компанияларды қарастыратын болсақ, онда алдағы 2 жыл секілді мұнда да негізгі үлес көлік тасымалына (42%) тиесілі, одан соң өндірістік жабдықтар (25%), қрылыс жабдықтары мен техника 14% құрайды бұл лизингтік компаниялар алғашқы кезекте леквидті мүлік алуды қаржыландырады деген сөз.

Сурет 3. Лизингке берілетін құрал – жабдықтар түрлері

Қайнар көзі:«КазАгроФинанс» АҚ мәліметтері бойынша

Лизинг мерзімі мен лизингке берілетін мүлік бағамы

Мерзімдері бойынша лизингтік келісім – шарттар 3 – 4 жылға жасалады. Бірақ «КазАгроФинанс» пен «Астана – Финанс» ауылшаруашылығы техникасын 6 – 7 жылға лизингкке береді. 2004 жылы жасалған лизингтік келісім – шарттардың орташа өлшемі 1331 млн АҚШ долларын құрады, ол 2003 жылғы көрсеткіштен 13 есе жоғары. Өткен жылы лизингке берілген мүліктің минималды құны 500 АҚШ долларына тең. Ал максималды бағам 4 млн АҚШ долларын құрады. 

Пайыздық ставкалар (сыйақы ставкалары)

2007–2009ж. лизинг рыногындағы пайыздық ставкалардың жалпы төмендеуі болғананын атап өту керек. 2005 жылғы минималды пайыздық ставка 13 % ке тең болды, ал нарықта жаңа ойыншылар пайда болғаннан кейін 2009 жылы ол 9 % дейін төмендеді. Сонымен бірге максималды пайыздық ставканың да төмендегенін атап өту керек, егер 2007 жылы аталған көрсеткіш – 22 % болса, 2009 жылы 18 % құрады.

Сурет 4. 2009 жылы берілген лизинг мүлігі (аудандар бойынша)

Қайнар көзі:«КазАгроФинанс» АҚ мәліметтері бойынша

2.3   «КазАгроФинанс»  акционерлік қоғамының лизингтік қызметін талдау

Қазақстан экономикасы әлі күнге дейін өндірістік негізгі көздерінің жетіспеушілігінен зардап шегіп келеді, ал ол ауыл шаруашылығы мен азық – түлік өндірісін қоса есептегенде әр түрлі салалардың дамуын қуаттайды. Негізгі ақшаны қаржыландыру құралы қызметін атқаратын лизингті дамытудың маңызы зор.

1999 жылы «КазАгроФинанс»  АҚ – ң құрылуы, әлем тәжірибесін  қолдана отырып, ауылдағы қаржылық  қатынастарды әрі қарай жетілдіруде  мемлекетке қажет болады.

Мемлекеттік қолдаудың арқасында 7 жыл ішінде компания ірі қаржылық институтқа айналды. Аталған уақытта «КазАгроФинанс» АҚ активтері 35 млрд теңгеден асса, ссудалық портфель 30,8 млрд теңгені құрайды. Компания жұмыс істеп жатқан 7 жыл ішінде республикалық бюджеттен 37,4 млрд теңге бөлінсе, оның қайтарымы 100 % құраған.

Компания ауыл шаруашылығына 53,5 млн астам салым салды. Соңғы жылдары инвестициялардың жалпы көлемімен алғанда бюджеттен тыс ақша үлесін көбейтіп жатыр, 2008 жылы инвестицияланған бюджеттен тыс ақша, инвестициялық бюджеттік ақша сомасынан асып кеткен.

Компания әрекетінің әлеуметтік бағыты мен мадақтау ставкасы төмен лизингтің жеңілдік шарттары 1500 астам шаруашылықтарға көмек беріп, 8500 техниканы алуды қаржыландырған. Компания үлесіне жылма – жыл импортталған  тракторлар мен комбайндардың 35 % тиеді. Жеткізу көлемі жыл сайын ұлғаюда.

Компания қаржыландырған субъектілер қатары, онымен қоса займ мен лизинг келісім – шарттарының саны да өсіп келеді. «КазАгроФинанс» АҚ жыл сайын алғаш рет келетін шаруащылықтар үлесі 75 пайызды құрайды.

Біз лизинг шарттарын жетілдіру мен көрсетілетін қызметтер спектірін кеңейтумен тұрақты айналысамыз. 2006 жылдан бастап төлемді бірінен соң бірі төлеу қажеттілігі жойылып, 2007 жылдан бастап қосымша қамсыздандыру шартынсыз лизинг беру қолға алынған. Компания лизингі бойынша техникаға деген сұранысты ұлғайту үшін, оңтүстік аймақтарға кей жеңілдіктер, аванстық төлем көлемі азайған және нәтижелі болды. Соңғы жылдары оңтүстік облыстардағы инвестициялар саны бірнеше есе өскен. Компания алғашқы кезекте кіші және орта шаруашылықтарға көмек беруге ұмтылатындықтан лизинг алушылардың 56 пайыз кристиандық шаруашылықтар.

Компания жұмысындағы маңызды кезеңдердің бірі – мемлекеттік агротұтыну бағдарламасын жүзеге асыру жылдары. Оның аясында 27,2 млрд теңге игерілген. Бұл ақшаға 5000 астам техника бірлігі мен ауыл шаруашылық өнімін қайта өңдейтін 7 – желі сатып алынып, 25 көлік – технологиялық станциялары құрылған.Егер бұдан алдыңғы жылдары бюджеттік ақшаның кеш бөлінуі әсерінен «КазАгроФинанс» АҚ тұқым жинағыш техникасын жеткізіп жүрген болса, 2007 жылдан бастап тұқым себу, тұқым тазалау техникасына назар аударылды. Сөйтіп «КазАгроФинанс» тұқым себуден бастап, астықты жинау, тазалау және сұрыптаумен аяқталатын жұмыстың толық циклын жүзеге асырды. Көктемгі егіс жұмыстарына қарсы даярлықтың жақсы болуы көп ретте техника сатып алу құрылымының өзгертілуіне байланысты еді. Егер ауыл шаруашылығы техникасын сатып алу, бұрыңғы жылдары қоғамға бюджет қаржы бөлгенен кейін жүзеге асса, 2009 жылдан бастап техниканы ерте кезеңдерде алып алу үшін лизинг алушылар 15 пайыз аванстық төлем төлеп, оны техника жеткізіп берушілерге береді. Бұдан өзге аталған шара бюджеттік ақшаны қолдану тиімділігін арттырып, ауыл шаруашылығы техникасына деген жоғары сұранысты қанағаттандыруға мүмкіндік береді.

Осы ретте көктемгі егіс жұмыстары бастамастан, 3 жыл бұрын        «КазАгроФинанс» АҚ шетел мемлекеттері шығарған 302 өнімділігі жоғары тұқым себу кешенін сатып алғанын айта кету керек. Барлығы 656 000 жерге тұқым себіліп, 215 000 га ауданның культивациясы жүргізілді.

Компания бір орында тұрақтап қалмай, жаңа перспективті бағыттарды, оның ішінде өнім өндеу саласын қаржыландыруды, бағындыруды көздеп отыр. Қайтадан өңдеу құрал-жабдығының лизинг мақсатында 2007 жылы бюджеттік қаржының 1 миллиард теңгесі қолданылған болатын, оған ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдейтін 7 ағым алынды,ал 2008 жылы 1,5 млрд бюджеттік және 0,7 млрд өзіндік және шетелдік қаржы институттарының қаржысы қолданылды. Бұл жерде компания ақшаны бөлу мәселесінде облыстар паритеттілігін, азық-түлік өндірісіндегі кластерлік бастамалардың жүзеге асуына, әлемдегі жетекші өңдірістердің өнімділігі жоғары, жаңа құрал- жабдығын сатып алуға, яғни әлемдік сапа стандарттарына жауап беретін өнім шығаруға баса назар аударуда. Қайта өңдеуге байланысты жобалар әдетте күрделі болып келгенімен компания өзінің әлеуметтік бағытын жоғалтпай, құрал-жабдықты лизингке ең төменгі пайыздармен беруде.

Техника мен құрал- жабдық лизингіне деген сұранысты бюджеттен бөлінетін ақша құралдары есебінен қанағаттандыра алмайтындығын түсінген. «КазАгроФинанс»   жобаларды өзінің жеке қаржысы мен шетелдік қаржы институттарынан алынатын ақша есебінен жүзеге асыра бастады. 2006 жылдан бастап, өзіндік уақытша бос ақшалар есебінен лизинг шарттамаларындағы бірқатар бағдарламаларды қаржыландыру, шетелдік қымбат бағалы техниканы сатып алу үшін ауылшаруашылық өнімдерін шығарушыларды қаржыландыру, технологиялық құрал-жабдықтарды лизингке беру, сол секілді айналымдағы ақша құралдарын толықтыру үшінмақсатты займдар берілді. 2007 жылы компания алғаш рет жалпы сомасы 0,6 млрд теңгені құрайтын 23 шетелдік комбайнды атақты батыс банктерінің экспорттық сақтандыру агенттерінің есебінен алуды қаржыландырды. 2008 жылы 22 өнімділігі жоғары тұқым сепкіш кешен мен 219 астық жинаушы комбайндар сатып алуға, Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркісіб селосында шығарылатын томат пастасы мен жеміс пюресі заводын сатып алу қаржыландырылған. Аталған жобалардың жалпы сомасы 4,1 млрд теңгені құрады. Сөйтіп компания жыл сайын ауыл шаруашылығына салынатын қаржы көлемін ұлғайтып келеді, олардың қатарына өзіндік және тартылатын қаржылар көлемін ұлғайту да жатады. Өзімізде бар ресурстарды түгел қолданып, жыл сайын салым көлемін ұлғайтып жатсақ та, лизингке түсетін сұраныстың небары 40-60 пайызға ғана қанағаттандыра аламыз.Есептік мәліметтер бойынша, Қазақстандық машина тракторлық паркті жаңарту үшін шамамен 142 млрд теңге қажет, сондықтан техника лизингісінің потенциалы жоғары.2010 жылы да компания алдына үлкен міндеттемелер қойып отыр. Біз 2010 жылы АӨК (Агарлық Өндірістік Комплекс) дамытылуына 30 млрд теңге салмақпыз, мұндағы бюджеттік қаржы небары 7 млрд құрайды.

Бұл кезде компания АӨК төмендегідей субъектілерін қолдауға ерекше назар аудармақшы:

• топырақ пен тұқым себу өндірісінің жаңа технологиясын енгізушілер;
• ауылшаруашылығының ерекше құнды өнімдері-рапс пен сояны енгізушілер;
• ауылшаруашылығының және балық өнімін қайта өңдеудің алғы шептегі өндірісін дамытушылар (бұлар бізге әлемдік сапалы, бәсекеге қабілетті өнімді шығаруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді)
• астық тұқымдастарын тереңдегі өңдеу, биоэтанол өндірісімен айналысушылар;

Компанияның тағы бір ерекше назар аударғалы отырған мәселесі мал басы өсімі жоғары, агроиндустриалды мал шаруашылығы кешенін құруды қаржыландыру. Оның ішіне өзіндік жем беру базасы, малды ұстаудың жоғары технологиясы мен олардан алынатын өнімді өңдеудің аяқталған циклы жатады.

Мұндай жобалардың жүзеге асырылуының себептерінің бірі-Қазақстан Республикасындағы мал басының тым азайып кетуі мен малды ұстаудың қазіргі заманғы, алдыңғы деңгейлі технологияларының болмауы. Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығы Министрлігі мен  «КазАгроФинанс» АҚ бар мәліметтерге сүйенсек ірі қара мал табынындағы асыл тұқымдылары көлемі-4 пайыз, қойлар-7 пайыз, жылқы-1,5 пайыз, шошқалар-6 пайыз құрайды.

Бүгінгі күні компания өз қаржысы есебінен екі агроиндустриалды сүт-тауарлы фермалардың құрылуын қаржыландыруға дайын. Сонымен бірге ірі автоматтандырылған сүт-тауарлы фермалардың құрылуы, таңдамалы-асыл тұқымды шаруашылықтар, оның ішінде өнімділігі жоғары жануарларды өсіру үшін 2010-2011 жылдары республикалық бюджетінен 9 млрд теңге өлшемінде ақша бөлуді қарастыру керек.

Компания жеткен нәтижелер мемлекеттің позитивті бастамаларының бейнесі болып табылады. Өкімет пен депутаттық корпус тарапынан лизингті дамыту қажеттілігін толықтүсінеді және лизингті заңнамалық деңгейде қолдайды. 2004 жылы «Қаржылық лизинг туралы» Заңға енген өзгерістер, Азаматтық және салық кодекстері лизингті азаматтық-құқықтық басқару мен оған салық салу ТМД-дағы ең прогрессивті процестердің бірі деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Сонымен бір мезетте әлі күнге шешімін таппай келе жатқан да мәселелер бар.

Салық заңнамасы сублизинг келісімін жасаушы субъектілері үшін ешқандай салықтық жеңілдіктерді қарастырмайды, ал әрекеттің бұл түрі перспективті болып табылады. Потенциалды түрде сублизинг лизингтік негізде кіші шаруашылықтардың техникасы мен құрал-жабдығын, ауылшаруашылығы өнімін өндіруге қызығушылық танытқан ірі өндірістерді қаржыландырудың тиімді механизмі болуы мүмкін.