- несиелік келісім-шартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
- сақтандыру, кепіл-хат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер бойынша сақтандыру компанияларының, кепіл-хат және кепілдеме берушілердің банк алдындағы міндеттемелері роындалмағандар.
Қорыта
айтқанда, жоғарыда берілген көрсеткіштерді
және басқару әдістерін несиелік
тәуекелді бағалауда біздің тәжірибемізде
ескере өз кезегінде, отандық банктердің
табыстылығын арттыруға мүмкіндік жасайды.
2.2 Банктік несиелік
тәуекелді бағалау және басқару.
Пайыз тәуекелдігі Қазақстан банктері
үшін қаржы құралдарының табыстылығының
төмендеуі мен пайыздық маржаның азаюының
жалғасуына сәйкес бірте-бірте үлкен мән
артып келе жатыр. Олардың қатысушылары
нарықтық қағидаларға сүйенген жұмыс
жасайтын қаржы нарықтарында,яғни несиелік
ұйымдардың пайыз мөлшерлемесін қайта
ретеуі жүргізілетін жерлерде пайда болады.
Пайыз тәуекелдігінің деңгейіне әсер
ететін негізгі факторлар пайыз мөлшерлемесінің
тұрақтылығы мен динамикасы мөлшерлеменін
өзгеруіне икемді келуі жағынан қарағанда
банктің активтері мен деңгейі болып табылады.
Тәуекелдіктің
басқа да түрлеріне сәйкес
пайыз тәуекелдігі де анықталмағанменбайланысты.
Бұл жағдайда анықталмағандық
пайыз мөлшерлемесінің болашақ
бағыттары мен деңгейіне қатысты.
Пайыз тәуекелдігі қарыз алушыға,
несие берушіге де әсер етеді.
Пайыз тәуекелдігі пайыз мөлшерлемесінің
деңгейіндегі өзгеріске қатысты
табыстылықтың немесе қаржылық
активтердің бағасының өзгеруі
ретінде анықталуы мүмкін. Бұл
анықтау негізінен ақша нарығы
мен капитал нарығының қатысушыларына
қатысты. Жалпы активтері қалыпты
болатын коммерциялық банктер
ұшін анықтама өзгерілуі мүмкін.
Қазіргі
жағдайда пайыз тәуекелдігін реттеудегі
өзекті мәселе – жалпы нарықтық
жағдайға мониторинг жүргізу қажеттілігі
өсе түседі.
Пайыз мөлшерлемесін қалыпқа
келтіру қажеттілігі, олардың
шамадан тыс қозғалуы банктік
жүйе операцияларының тиімділігіне
кедергі, әрі жоғары пайыз тәуекелдігінің
тууына себепкер болуы мүмкіндігінен
шығады.
Банк өз қызметінде пайыз тиімділігін
толығымен бейтараптандырады.
Пайыз мөлшерлемесінің
оқыс жағдайдағы өзгерісі банктің пайдасының
және акционерлік капиталдың нарықтық
құнының едәуір өзгеруіне әкелуі
мүмкін.
Пайыз
тәуекелдігі осы өзгерістерді
қамтиды. Ақша ағымы банктің
активтері мен міндеттемелеріне
тәуелді; бұл пайыз мөлшерлемесіндегі
өзгеріс актив пен міндеттемелердің
пайыздық табысын және нарықтық
құнын өсіруі немесе төмендетуі
мүмкін.
Әлемдік банктік теорияда және
тәжірибеде өтімділік қор немесе
ағым ретінде түсіну қалыптасқан.
Бұл жағдайда өтімділік қор
ретінде банктің қандай да
бір жағдайда клиенттері алдында
өз міндеттемесін актив құрылымын
оның ең жоғары өтімді статьяларын көмегімен
өзгерту арқылы орындау мүмкіншілік деңгейін
анықтауды білдіреді.
Өтімділік
ағым ретінде банктің белгіленген
уақыт мерзімі ішінде өтімділіктің
тиімсіз деңгейін немесе өтімділіктің
объективті қажетті деңгейіне
қол жеткізілген мөлшеріне сақтап,
активтер мен пассивтердің сәйкес
баптарын тиімді басқару, қарызға
қосымша қаражаттар тарту, банктің
қаржылық тұрақтылығын табысты
өсіру жолы есебімен жүргізе
алуы қабілеттілігін бағалауды
түсіндіреді.
Банкте өтімділік деңгейін ұстап
тұрудың маңызды шарты – бұл
банкте өтімді активтердің алатыны
сенген жағдайда ғана жүргізе
алады. Банкт бұндай сенімді
тез доғалатының алу мүмкін, егер
олар бұл банкті барлық заңды
үлестік міндеттемелермен есеп
жасай алмайды деп ойлаған
жағдайда.
Егер
активтерді қайтару мен міндеттердіөтеу
мерзімнің арасындағы дәл сәйкестікті
қамтамасыз ете алатын жағдайда
өтімділіктің қажетті деңгейіне
қол жеткізуге болады. Бірақта
банк қаржы делдалы ретінде
түсіп отырғандықтан, ол бұл
мерзімді әрдайым түрлендіріп
отыруға міндетті. Бізге мерзімге
ірі соманы қарызға береді
Бұл кездегі банк алдағы уақытта
да міндеттерін өтеу үшін салымдарды
тартып және талап еткенге
дейінгі шоттардан алынған ақша
қаражаттарын қайтарамын деп
есептейді. Бірақ та, нақты жағдайда
әлемдегі бірде-бір банк мерзімсіз
салымдарға орналыстырылған барлық
ақшаны бір күнде қайтаруға
жағдайы жетпейді.
Баекте өтімділіктің мәселе туындағанда
ол ақша қаражатына сұраныс
туады. Сол себепті бұлар тез
арада қолма-қол ақшаға айналады.
Қолма-қол ақша ең өтімді актив
болып табылады.
Қолма-қол ақшаға басқа банктерге
қысқа мерзімді қарыздар немесе
басқа банктердегі депозиттерін
жатқызуға болады, сесебі бұл
қарыздар немесе депозиттерді
сатып алатын басқа банктерді
іздеу сияқьы қандай да бір
қйындықтар тумайтын сөзсіз. Мемлекеттің
құнды қағаздары және баланстың
есептегі активтері өтімділіктің
тез сатылатын көзі болып табылады.
Активтердің жиі сатылмайтын
және сатып алынбайтын түрлері
де кездеседі. Осындай жағдай
болғанда, олардың бағасын сатып
алушы мен сатушының арасында
келісімге келу қажеттілігі туады,
себебі нарықтың бағасын алудың
мүмкіншілігі жоқ. Бұндай активтерді
сатып алушыны табу қиынға
түседі.Осындай түрдегі активтер
бір-бірінен ерекшеліне түскнендіктен,
оларды салыстыру қиыншылық туғызады.
Бұндай активтер өтімсіз активтер
деп танылады. Өтімсіз активтердің
бағасын анықтаушы – осы активті
өткізуді қажет ететін уақыт
аралығы. Банктің сатып алушы
активті күту жағдайы қаншалықты
көп болса, осы активті алуға
кететін баға да соншалықты
жоғары болады.
Негізгі қорлар, ғимарат, жихаздар,
құрвлғылар өтімсіздігі жоғары
активтер болып табылады, себебі
олар әр түрлі. Мысалы, тек бір
ғана кеңселік ғимараттың өзі
бірнеше сипатқа ие, олардың бірі
– оны басқа кеңселік ғимараттардан
ерекшелетін қызмет етуі уақыты
мен орналасқан жері. Осындай
себепке байланысты, сатып алушы
қаншалықты төленетін білу үшін
бірнеше сипаттары мен сатып алушы қосымша
уақыт пен күштің жеткілікті көлемін жұмсауы
тиіс. Қандайда бір шешім қабылдау үшін
сатып алушы қосымша уақытпен күш жұмсай
отырып өзі қарастырып отырған ғимараттардың
сипаттамасы мен осыған бара-бар ғимараттарды
салыстыру қажет.
Банктің қарыздық мүмкіншілігі
анықтайтын негізгі фактор екінші
деңгейлі банктердің және ҚР
ҰБ-ның өтімділікті қажет ететін
банктерге қарыз беру саясаты
болып табылады.
Егер несие беруші банктің
қысқа мерзімге өтімділік мақсаты
үшін несие беруі туралы өтінішін
орвндау кезінде өзінің қаржылық
қызуғышылығы шегінде іс-әрекет
жасаса, онда ол келесідей талдау
жүргізу қажет.
Әрі қарай несие беруші банктің
қаржылық жағдайына талдау жасап,
осы талдаудың нәтижесіне сүйене
отырып қаншалықьы қаражат беретінін
және қандай уақытқа беретінін
анықтайды.
Орталық банк ретінде ҚР ҰБ-і
біздің республикамыздағы банк
жүйесінің осындай жағдайдағы
қызмет етуіне жауап береді. Ол
өтімділік тапшылығы бар банктерді
несилеуді ҚР ҰБ-ң өзінің қаржылық
қызуғышылығына әсер етуі міндетті
емес шаралар негізінде жүргізу
саясатын қолдануы мүмкін. Осыған
орай, банктің қадағалау Департаментінің
инспекторлары мен талдаушылары
орталық банктің нақты банкке
қатысты несиелік саясатымен
танысып алуға міндетті.
Несиелік
тәуекел немесе қарызды өтемеу
тәуекел – бұл қарызгерлердің
несиелік келісімдегі мерзім
мен жағдайларға сай кредиторға
деген өзінің міндеттемелерін
орвндамаудың ықтималдығы:
- қарызгердің жауапкершіліксіздігі;
- қарызгердің өз кінәсінан емес, адекватты болашақ ақша ағымдарын жасауға қабілетсіздігі;
- банк басшылығындағы есептің дұрыс жүргізілмеуі, іскерлік және экономикалық ортадағы болжанбаған жағымсыз өзгерістері;
- саяси тұрақсыздық;
- қарызгердің іскерлік репутациясындағы ;
- несиеге берілген кепілдеменің сапасына және болашақ құнына сенімсіздігі.
Несиелік
тәуекел банктегі жағдайдың нашарлауы
немесе оның басты клиенттердің банкротқа
ұшырауы нәтижесінде де пайда
болады.
Несиелік
тәуекелдің 3 түрін бөліп көрсетуге
болады:
- бұрмалау тәуекелі;
- шетелдік несиелер тәуекелі;
- ішкі қарыздардың төленбеуі тәуекелі.
Бұрмалау
тәуеклі – бұл баккирлердің немесе
клиенттердің заңды бұзу ықтималдығы,
ал ол өз кезегінде банкке айлакерлік
шығын әкелу, ұрлану немесе басқа
да заңсыз іс-әрекеттер жасау салаларынан
зиян келтіруі мүмкін.
Бұрмалау
тәуекелі банкте кедесетін несиелік
тәуекелдің ең бір маңызды
түрі болып табылады. Банк басшысымен
немесе қызметкерімен жасалынған
айла немесе шығын әкелу банк жағдайын
қатты әлсіретуі мүмкін, ал кейде тіпті
банкротқа ұшырауға да алып келеді.
2.3 Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктің қаржы менеджеріндегі тәуекелдің
болашақта, жетілдіру жолдары
Басқа тәуекелдердің
ішінде елдік тәуекелдері маңыздырақ
орын ала бастады. Ол банктердің халықаралық
қызметіне бацланысты импортер, экспортер,
берілген банкпен жұмыс жасайтын
клиент – елдердің экономикалық және
саяси тұрақтылығына тәуелді. Осыған
орай, елдік тәуекелдер банктердің
жиі халықаралық сауда аумағында
шыға бастаумен байланысты, шетел
валютасы бойынша келісім, шарттың
контрагенті ғана емес, сонымен қоса
әр түрлі шетел эмитенттерінің бағалы
қағаздарын сатып алушы ретінде,
эмитент ретінде маңызды бола
бастады. Бұл тәуекел негізінен 2
құрамдас бөлікке бөлінеді: саяси
және экономикалық. Саяси тәуекелдер
мемлекеттің қызметі мен елдегі
саяси жағдайға негізделген. Олар банктің
өзіне байланыссыз себептерден
банк қызметі шартының бұзылуы кезінде
пайда болады. Саяси тәуекелдерге
жататындар:
- әскери төңкерістер, революция, меншікті конфискациялау және т.б. кездерде банк қызметін орындай алмауы;
- төтенше жағдайлардың себебінен сыртқы төлемдерді белгілі бір мерзімге созу;
- салық заңнамасының жағымсыз өзгеруі;
- трансферттік тәуекел – төлем валютасына ұлттық валютаны конверсациялауға және оны шетелге аударуға тиыс салу. Бұл жағдайда партенрлер алдындағы міндеттеме қолданудың шектелген сферасы бар ұлттық валютада өтелуі;
- банк – контаген орналсақан елдегі басқарушылық жұмыстары негізінде келісімнің бұзылу тәуекелі.
Кей жағдайда
саяси тәуекелді жеке категорияға
бөліп, елдің тәуекел құрамында
қарастырмайды.
Экономикалық
тәуекелге жататындар, мысалы: экономикалық
блокаданы хабарлау, шетелмен есептесуге
тыйым салыну, экономикалық крмзистердің
асқынуы және т.б. Олар қандай
да болмасын елдегі экономикалық
және саяси жағдаймен байланысты
тәуекелдерді белгілі бір кіші
топқа жатқызу шарты.
Жалпы,
елдік тәуекелдің көлемі 3 құрамдас
бөліктен тұрады: саяси тәуекел,
жалпы экономиалық және жеке
экономикалық. Саяси тәуекелді бағалау
тек экспертті түрде жүреді; жалпы
экономикалық
- ұлттық статистика, негізгі макроэкономикалық көрсеткіштері мен индикаторлар негіщінде; жеке экономикалық – шетел клиентінің несиелік мүмкіндігін талдау және басқа ішкі банктік әдістер негізінде жүреді. Осылайша, банк шаруашылығына қаражат салынған мемлекеттің экономикалық немесе саяси өзгерістеріне сезімталдығы елдік тәуекелді жалпы түрдекөрсетеді. Мұндай қауіп несиелеу мен инвестициялауға байланысты пайда болатын жалпы банк тәуекеліне жатпайды, шетел контраентінің инвестор немесе несие беруші алдында өз міндетін орындамауы болып табылады. Елдік тәуекел шетел капиталы негізінде құрылған барлық банктер мен басқа лицензияланған банк ұйымдары үшін маңызды. Осымен байланысты елдік тәуекелді бағалау несие алушының ағымдағы, болашақтағы, бұрынғы несиелік мүмкіндігін талдау мен болжауға негізделген.
Банктер арқа сүйетін әр түрлі нарықтардың
тұрақты дамуымен байланысты, операциялар
сипаттамасының қиындалуына байланысты
бухгелтерлік және жүйеден тыс есепті,
әртүрлі басқарушылық есептерді
алу және басқарушылық шешімдерді қабылдау
үшін нақты уақыттың есептерін әрқашан
дамыту және автоматизациялау керек. Осыған
орай, техникалық қателіктермен программалық
ауытқуларға байланысты операциялық
–техникалық тәуекелдерді көбеюде.
Берілген тәуекелдер туралы ақпаратты
қолмен енгізуді азайтып, автоматты
бақылауды құру, әр түрлі регистрлерге
беглгіленген мерзімдерді тексеру
жүргізу және тағы басқалары арқылы
азайту керек.