«Адал агроөнеркәсіптік» АҚ мысалындағы айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымын талдау

Өнімнің өзіндік құнын арзандату – еңбек өнімділігін арттырудың шартқа айналған объективті бейнесі, экономикалық заң әрекетінің нақты нысаны, осыған сай өндірістік шығын үнемі кеміп, жанды еңбек үнемі өнімдірек болып отырады. Өзіндік құнның арзандау көрсеткіштері өндіргіш күштердің дамуына сай өткен және қазіргі еңбектің үнемделу дәрежесін бейнелейді.

Өзіндік құнды кемітудің басты факторлары:

- өндірісің  техникалық деңгейін көтеру;

- өндірістің  материал, отын, энергия және еңбек  сиымдылықтарын төмендету;

- басқару  және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;

- технологиялық  процестерді қуаттылықпен негізгі  қорларды пайдалануды жақсарту, т.б.

Табыс – төтенше таралған, кең түре қабылданатын, сонымен қатар түрліше маңызды қолданылатын көп мағыналы ұғым. Сөздің кең мағынасында ақшалай құнына ие болуды кез келген ақша қаражатының түсімі немес материалдық құндылықты алуды көрсетеді.

Фирма табыстарын қалыптастыру:

Фирманың табысы - өнімді сатудан түскен табысы, басқадай өткізуден алынған табыс, өткізуден тыс операциялардан алынған табыс (шығыстарды алып тастағандағы).

Өнімді сатудан түскен табыс - өнімдерді сатудан түскен ақшалай түсім, қосылған құн салығы, акциздер, өнімнің өзіндік құны.

Басқадай өткізуден алынған табыс – негізгі қорларды және басқа да мүліктерді, қалдықтарды, т.б. сатудан түскен табыс.

Өткізуден тыс операциялардан алынған табыс – құнды қағаздар дивидендтері, жалға алғаны үшін төлем, өсімақы, тұрақсыздық ақы, айыппұл т.б.

Фирманың табысы олардың активтерінің артуы немесе капитал меншігінің көбеюіне әкелетін міндеттемелердің кемуі. «табыс» ұғымы жалпы мемлекетте (ұлттық табыс), фирмада (жалпы табыс, таза табыс) ал жеке тұлғаларда (халықтың ақшалай табысы, жеке табыс) болып қолданылады.

Фирманың жалпы табысына ақшалай түсім тауарларды сату және қызмет көрсетуден түсетін ақшалай түсім, атқарылған қызметтен, мүліктік бағалылықты сатудан, несие берілгендігі алынатын тиісті проценттер және басқа да ақшалай және материалдық түсімдер жатады.

Жиі қолданылатын таза табыс ұғымы жалпы табыс және материалдық ресурстардың шығындары арасындағы айырмашылығы болып саалады.

Экономикалық теорияда табыс деп тұрақты және нарықтық субъектілердің қарамағына заңды түрде тікелей түсетін ақша сомаларын айтады. Табыс алудың шарты – бұл қоғамның пайдалы қызметі. Бұл сұраныстың қажетіне жататын тауарларды шығару. Мына төмендегі табыстардың түрлерін айыруға болады:

-Жалпы табыс (ЖТ) – бұл тауарлардың белгілі  мөлшерін сатудан түскен ақшалай  сомасы. Ол тауар бағасын тауар  мөлшеріне көбейтуге тең.

-Орта табыс (ОТ) – жалпы табысты (ЖТ) өнім  өлшемінің мөлшеріне бөлу (К)                  

                                                 ЖТ

ОТ  =    ----------- 

                                 К

-Шекті табыс (ШТ) – бұл өнімің өлшемін сатуды  көбейту арқасында жалпы табыстың  үстелуі

                                  ЖТ

ШТ  =  ----------

                                            К

Шекті табыс шығарған әрбір қосымша өнім өлшемінің өтемділігін бағалауға мүмкіндік береді. Және де өзіндік құнмен ұштаса отырып, фирманы ұлғайту мүмкіндігінде құндық бағдарлар қызмет етеді. 

      Пайданы үлестіру  объектісі фирманың баланстық  пайдасы болып табылады. Оны үлестіруді  пайданың бір бөлігін бюджетке  жолдау деп түсінуге болады. Пайданы  үлестіру заңдылығы – салывқ  және басқ да төлем шарттары  түрінде түрлі деңгейде бюджетке  түсетін бөлігі. Пайданы үлестірудің  бағытын анықтау, фирманың қарауында  қалатын, құрылым статьясын пайдалану  фирманың құзыретіне жатады.

Пайданы үлестірудің принциптері:

• фирманың өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметі нәтижесінен алынған пайданы шаруашылық субъектісі ретінде мемлекет пен фирманың арасында бөлінеді;

• мемлекет алған пайданың бөлігі салық және алым ретінде бюджетке түседі, мөлшерлеменің өзгеруі мүмкін емес. Салықтың құраы және алымы, оларды есептеудің және бюджет жарнама тәртібі заңды түрде белгіленеді;

• салықтан кейінгі фирманың қарауында қалатын пайда мөлшері өнім көлемінің артуы мен өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметінің жақсаруына оның мүдделілігі кемімеуі керек;

• фирманың қарауында қалатын пайда әуелі фирманың одан әрі дамуын қамтамасыз ететін қорланымға бағытталады, ал қалған бөлігі тек тұтынуға кетеді.

Фирманың қарауында қалатын барлық пайда екі бөлікке бөлінеді. Біріншісі – фирманың мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады. Екіншісі – тұтынуға пайдаланылатын пайда үлесін сипаттайды. Сонымен, тұтынуға бағытталған барлық пайданы толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті көбейтуге байланысты пайдаланбай қалған пайда қалдығының үлкен маңызы бар және алдағы жылдардағы мүмкін болатын орнын толтыруға бағытталады.

Бөлінбеген пайда кең мағынада пайда ретінде тұтынуға пайдаланған және өткен жылдардағы пайдаланбаған пайда фирманың қаржы орнықтылығын, кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің бар болуын дәлелдейді.

Фирмаларда пайданы үлестіру және пайдалану тәртібі оның жарғысында тіркеліп қойылады және оны фирма басшысы бекітеді. 

      Тиімділік деп фирма қызметі тиімділігінің ең басты экономикалық көрсеткіші аталады. Оның екі түрі бар:

-фирманың  тапқан пайдасының өндірістің  негізгі және айналмалы қорларының  құнына қатысы;

-фирманың  тапқан пайдасының сатылған өнімнің  өзіндік құнына қатысы.

Фирма қызметінің тиімділік деңгейін  бағалау үшін алынған нәтижеге (жалпы табыс, пайда)  кеткен шығындар немес пайдаланған ресурстармен салыстырылады. Пайданың шығындармен өлшемдестігі пайдалылықты немесе толығынан пайдалылық мөлшерін білдіреді.

Практикада фирма қызметінің бірнеше пайдалылық көрсеткіштері қолданылады.

1.Өнімнің  пайдалылығын барлық сатылған  өнімнің және оның жеке түрлерін  есептегенде ғана мүмкін болады. Бірінші жағдайда ол өнімді  сатқандағы пайданың және оны  өндіруге және сатуға кеткен  шығындардың қатынасын анықтайды. Барлық сатылған өнімнің пайдалылығын  тауарлы өнімді сатудан алынған  пайданың өткізуден алынған түсімнің  қатынасына есептеп шығарады; баланстық пайда жөнінде - өнімді сатудан алынған түсім, таза пайда жөнінде - өнімді сатудан алынған түсім. Барлық өнімді сатудағы пайдалылық көрсеткіштері фирманың ағымдағы шығындарының тиімділігі және өнімді сату табысы жөнінде түсінік білдіреді.

2.Өндіріс  қорларының пайдалылығы баланстық  пайданың негізгі өндірістік  қорлардың және айналым қаржыларының  жылдық орташа құнына қатынасы. Бұл көрсеткішті таза пайда  арқылы да есептеуге болады.

3.Фирманың  жұмсалым пайдалылығы оның қарауындағы  мүліктердің құны арқылы есептелінеді. Есептегенде балансытқ және аза  пайданың көрсеткіштерін пайдаланады.

Фирманың жеке қаржысының пайдалылығы таза пайданың баланс арқылы есептелінеін оның жеке қаржысының қатынасымен анықталады.

Пайданы қалыптастыруға ықпал ететін несие бойынша процент мөлшерлемесі:

• басқа фирмалардың үлес қосуынан түскен табыстар;

• құнды қағаздардан түскен табыста;

• алынған айыппұлдан асып түсу, өсімақы, төлемнің тұрақсыздығы.

Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімдету – шаруашылықты жүргізудің әр түрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр. Тек қанша өнім өндірілгендігінің ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек жұмсалғандығының да маңызы зор.

Фирма ішкі шаруашылық резервтерін тауып, пайдаланудың негізгі бағыттарын қорытындылауға талпыныс жасалса, онда оларды үш топқа бөлуге болады. Өндіріс тиімділігі, біріншіден, негізгі өндірістік қорлардың пайдаланылуын жақсартудың, екіншіден, айналмалы өндірістік қорларды неғұрлым тиімді пайдаланудың және үшіншіден, қазіргі еңбек шығындарының нәтижелілігін жақсартудың есебінен арттырылады.

Фирма қызметінің экономикалық тиімділігін молайтудың басты шарты – еңбек өнімділігін барынша арттыру және өзіндік құнды арзандату. Басқа да біркелкі жағдайларда өнімнің өзіндік құны неғұрлым арзан болған сайын тиімділік соғұрлы жоғары болатыны белгілі. Фирманың тиімділігіне сонымен қатар, өнімнің немесе шығратын тауарлардың сапасы да едәуір ықпал етеді, өйткені жоғары сапалы өндірілетін тауарларды көтеріңкі бағамен саа алады.

Бүгінгі күні экономикалық өсудегі негізгі бағыт – шағын фирманы ынталандырып, оны ұлттық экономикадағы рөлін өсіру. Шағын фирманы шаруашылық іс-әрекеттің негізгі әдісі ретінде шаруашылық нысандардың көптеген түрлерін ынталандыруға, халықтың жұмысбастылығын өсіруге және Қазақстанның халықаралық еңбек бөлінісіндегі салыстырмалы артықшылықтарын көрсететін болады.

Шағын фирманы ескі мәдениеттің барлық кезеңінде болған. Соның арқасында өркениет сол кездегі елдің барлығына таралған. Ірі бизнестің пайда болуына дейін шағын фирманыке қойылатын мәселе болмаған. Классикалық экономика өкілдерінің барлығының зерттеуі бүгінгі шағын фирманың сол кездегі жағдайы болған. Мұның барлығы бізге микроэкономика мен экономикалық ілімдер тарихынан белгілі.

Нарықтық экономиканың шаруашылық жүргізуші  субъектілерде «фирма» және «бизнес» ұғымдары өзара тығыз байланысты.  Фирма мен бизнесті экономикалық қызметтің бір түрі ретінде қарастыра отырып, отандық және шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұл терминдер – өндіру немесе алу және тауарларды сату, басқа тауарларға айырбастау үшін қызмет көрсету немесе жай қызмет көрсету, серіктестіктер арасында екіжақты пайда табу негізіндегі ақшалар арқылы пайда табуға  бағытталған, жеке тұлғалармен, кәсіпорындармен немесе ұйымдармен жүзеге асырылатын (тек заңмен тыйым салынбаған) еркін шаруашылықты білдіреді.

Бірақ, «фирма» және «бизнес» түсініктері экономикалық тұрғыдан қарастырғанда синонимдер болып табылады. «Бизнес» түсінігі экономикалық тұрғыдан қарағанда кеңірек. Шетелдік әдебиеттерде нарықтық экономика бойынша бизнес қоғамның қажеттілігін қамтамасыз етуге қажетті өндіріс жүйесі ретінде анықталады. Бизнес нарықтық экономиканы барлық қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және тек қана  жалдамалы жұмысшылардың да, мемлекеттік құрылым қызметкерлерінің де қызметтерін қамтиды. Жалпы түрде бизнес – бұл нарықтық қатыныстар жүйесіндегі адамдардың іскерлік белсенділіктері. Ал, фирманы қызмет бизнестің бір нысаны ретінде қарастырылады және оның әртүрлі сфераларында жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының “Азаматтық Кодексіне” сәйкес (Жалпы бөлім, 10 бап): «Фирманы – азаматтар мен заңды тұлғалардың меншік нысанына қарамастан, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда табуға бағытталған, жеке меншік немесе мемлекеттік кәсіпорындарды  шаруашылық басқару құқығына негізделген ынталы қызметі. Фирманы қызмет кәсіпкердің өз атынан, өз тәуекелімен және өзінің мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады» [10].

Соған қарамастан, тәжірбиеде «фирма» мен «бизнес» терминдері бір-бірін алмастыруда. Нақтылап кететін жағдай, «фирма» және «шағын бизнес» бір-біріне синоним бола алады. Өйткені, шағын бизнес фирма мен айналысатын шағын кәсіпорындардың қызметін қарастырады.

Фирманы адам қызметінің ерекше сапасы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисті Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950 ж.ж.) мән берген. Оның айтуынша, «Кәсіпкер болу – басқаның істегенін істемеу». Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен фирманы жұмысты ұйымдастырушылар. Ол жайында француз экономисті Жан Батист Сэй (1767-1832 ж.ж.) былай деген: «Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам».

«Фирма» терминін алғаш рет ағылшын экономисті Ричард Копженович (1650-1734 ж.ж.) енгізген. Бұл ұғымға ол нарық тәуекелділік жағдайда табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызған.

Фирма өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.

Фирманы құрудың діңгекті нәрсесі мемлекеттік меншікті жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін фирманыке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Мариан айтқандай, нарықтық экономиканың басты қасиеті – «өндіріс пен фирманың еркіндігі».                А. Марианның айтуынша, кәсіпкер – экономикалық процесті жеделдете түсті.

Шағын фирма капитал тезірек айналатын салаларда пайда болды. Ондай салаларда – сауда, қоғамдық тамақтану және қызмет көрсету саласы жатады.

Фирма теориясының негізін XVIII-XIX ғ.ғ. Ф. Кенэ, Л. Смит, қалаған болса, одан әрі қарай И. Шумпетер, Ф. Хайек, А. Чайнов және басқалары дамытты.

Экономикалық әдебиеттерде «кәсіпкер» түсінігі алғаш рет 1723 жылы Парижде басылып шыққан жалпы сөздікте пайда болған, онда «өз мойнына өндіріс және құрылыстың міндеттемелерін» алатын адам деп түсіндірілген.

Франзцуз К. Бодо Кантильоннан әрі қарай барды. Ол кәсіпкер сонымен қатар интеллект иесі болуы керек, яғни ол әртүрлі оқыған мен білімі болуы керек деген. Кәсіпкер мен фирманың дамуы 1-ші кестеде көрсетілген.

 

Кесте 2 – Кәсіпкер мен фирманың дамуы

 

Орта ғасыр	«Сыртқы саудамен айналысатын адам; ереуілдер мен бүліктерді ұйымдастыратын адам; күрделі құрылыстың және өндірістік жобаларға жауап беретін тұлға»
XVII ғасыр	«Құны алдын-ала белгіленген, мемлекетпен мәміле жасасқан тұлға. Бұндай адам өз мойнына қаржылық жауапкершілікті алады»
1725 жыл	Ричард Кантильон: «Кәсіпкер – тәуелділік жағдайында іс-
	әрекет жасайтын адам»
1797 жыл	Карно Бодо: «Кәсіпкер – фирманы іс-әрекетке жауап беретін және кәсіпорынды басқаратын, жоспарлайтын адам»
1803 жыл	Батис Сэй: «Капиталдан түскен табыс фирманы табыстан өзгешеленеді»
1876 жыл	Франсис Уокер: «Капитал ұстаған және одан пайыз алатындар мен өзінің ұйымдастырушылық мүмкіншілігіне байланысты табыс табатындарды айыра білу қажет»
1934 жыл	Иозеф Шумпетер: «Кәсіпкер – жаңа технологияларды ойлап табатын жаңашыл адам»
1961 жыл	Давид Маккеланд: «Кәсіпкер – үлкен тәуекелділік жағдайда жұмыс істейтін өте ширақ адам»
1964 жыл	Питер Друкер: «Кәсіпкер – жаңа мүмкіншіліктерді максималды пайдалылықпен қолданатын адам»
1975 жыл	Альберт Шапиро: «Кәсіпкер – тәуекелділік жағдайында әлеуметтік-экономикалық тетіктерді ұйымдастыратын, басшылық ететін адам»
1983 жыл	Гиффорд Пиншо: Интерпренер мен антрепренер қолданылады. Интерпренер – бұл қалыптасқан кәсіпорын жағдайында іс-әрекет жасайтын антрепренер. Ал, антрепренер – кәсіпкер жаңа кәсіпорын ұйымдастырады.