Айнымалы активтер

 Егер де материалдық  емес активтің келешек экономикалық  табыстың көбеюіндегі рөлі-анықталған  болса, активтің бұл түрін субъектінің пайдалану қабілеті және ниеті бар болса, сондай-ақ субъектіге келешек экономикалық табыс алуға мүмкіндік беретін техникалық, қаржы және басқа да ресурстары бар болса, ондай жағдайларда бұл материалдық емес активпен тікелей байланысты келешек экономикалық табыстар алынады.

  Материалдық емес активтерге ғылыми, әдеби, көркем шығармаларға және шектес объектілеріне, электрондықесептеулерге машиналарының бағдарламаланһрына және тағы басқаларға авторлық басқа келісім-шарттардан туындайтын құқықтар, патенттер, өндірістік үлгілер, белгілер (таңбалары), лицензиялық келісімдер, ноу-хау, ұйымдастыру шығындары, гудвилл (фирма бағасы), жекелеген табиғи объектілерді (жер учаскелерін, табиғат ресурстарын, су, қазба байлықтар және т.б.) пайдалану құқықтары жатады.

   Төменде материалдық емес активтерге:

• Авторлық куәлік (құқық) – ғылыми туындыны, әдеби, музыкалық шығарманы, көркем туындыны басуға, шығаруға, орындауға және басқадай пайдалануға құқық береді.
• Патент – оны иеленушіге заңмен белгіленген мерзім ішінде өнімдерді немесе процесстерді пайдалануға, өндіруге және сатып-өткізуге құқық береді. Патент авторларға не болмаса автордың көрсетуімен жеке немесе заңды тұлғаға беріледі. Өндіріс, сауда немесе кәсіп ету құқықтарына патент берілген кезде патенттік алым есептеледі.
• Өндірістік үлгілерге берілетін құқық өнімнің сыртқы түрін айқындайтын көркемдік және конструкторлық шешімдерді (дизайынды) қолдануға ерекше құқық беріледі.
• Тауар белгілері (таңбалары) – белгілі бір субъектінің өндірістік өнімдерін немесе көрсететін қызметтерін басқа субъектілердегі біртекті тауарлар мен қызметтерден айыру үшін қолданылатын белгілер. Тауар белгісі оны иемденуші кәсіпорынға өндіретін өнімдері мен көрсететін қызметтін сол таңбамен белгілеу үшін ерекше құқық беріледі. Әдетте, тауар белгісі өндірістік немесе кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы заңды тұлғаның атына тіркеледі.
• Лицензиялық келісімдер – патент иесінің өзінің контрагентіне патенрттік құқықтарының белгілі бір пайдалануға, қандай да бір өнімдерді сатып-өткізуге ерекше құқығы үшін лицензия беруіне байланысты жасалынатын келісім-шарт. Яғни, лицензиялық келісімдерге лицензиялық келісім-шартпен өндірістік меншік объектісінің өзі емес тек оны пайдалану құқығы беріледі.

  Өндірістік меншік  объектісін пайдалану құқығын  лицензиясы белгілі бір мөлшерде төлем жасау арқылы сатып алады. Лицензиялық төлем – заңды немесе жеке тұлғаның меншік иесіне немесе бір нәрсені жасаушыға осы меншікті коммерциялық мақсаттарға пайдалану құқығы үшін жасайтын төлемі.

  Бағдарламалық жабдықтауға  электрондық есептеу машиналарына арналған бағдарламаларға авторлық құқықтар жатады.  Бағдарламаға авторлық құқықпен жеке тұлға болып табылатын авторлық шығармашылық қызметінің нәтижесі бекітіледі. Материалдық емес активтердің бұл тобына мүліктік құқығы авторлық келісім – шартпен рәсімделген бағдарламалық өнімдерді жатқызу керек. Бағдарламалардың сауда орындарынан немесе таратушылардан сатылып алынған шығындар және оларды орнатуға байланысты шығындар материалдық емес активтер құрамына есепке алынбайды, ондай шығындар кезеңдік шығындарға жатады.

   Мүліктік авторлық  құқық авторлық келісім – шарт  жасау арқылы тапсырылады, сондықтан  материалдық емес активтердің  бұл түрін есепке алу келісім  –шартпен расталуға тиісті.

   Ноу-хау – субъектінің  практикалық (тиәжірибелік) қызметінде пайдаланылатын, бірақ әлі жалпы игілікке айналмаған ғылыми, техникалық, өндірістік, коммерциялық немесе басқадай сипаттағы әртүрлі білімдердің жиынтығы. Көп жағдайда ноу-хауды субъектінің құрылтайшылары мен қатысушылары оның жарғылық капиталына қосқан үлес ретінде береді.

  Гудвилл (фирма бағасы) – фирманың іскерлік репутациясы. Фирма бағасы жұмыс істеп тұрған кәсіпорындв тұтасымен немесе оның құрылымдық бөлімшесін сатып алғанда пайда болады. Әдетте мұндай кәсіпорындар активтерінің баланстық құнымен емес нарықтық құнымен сатылып алынады. Нарықтық құн дйңгейі кәсіпорынның табыстылығымен,өндіретін өнімнің базардағы мәртебесімен, салық төлеудегі жеңілдіктермен, басқару персоналының және қатардығы мамандардың квалификациялық деңгейімен және басқа да факторлармен байланысты болады. Кәсіпорынның сатып алу бағасының оның барлық активтерімен баланстық құнымен асып түскен айырмасы фирма бағасы болып табылады.

  Ұйымдастыру щығындары  – субъектінің құрылуымен байланысты (мемлекеттік тіркеуден өту сәтіне  дейінгі) шығындар. Ұйымдастыру щығындарына тіркеуден өту үшін қажетті құжаттарды дайындау шығындары, құжаттарды дайындау және тіркеуден өткізу процессіндегі кеңесші қызметінің төлемі бойынша шығындар; мемлекеттік тіркеуден өту үшін төленетін төлемдер; субъектінің шаруашылық қызметінің қандай болмасын түрлеріне әртүрлі рұқсаттар алу үшін төленетін алымдар; акциялар шығару бойынша шығындар; міндетті ұйымдастыру төлемдері (құжаттарды нотариалды растау, мөрлерді, штамптарды дайындау, банкте шот ашу, құрылтай құжаттарын көбейтіп алу және тағы басқалар ); басқадай шығындар жатады. Бухгалтерлік есептің 16 «Негізгі құралдар» деп аталатын халықаралық стандартына сәйкес негізгі құралдар дегеніміз – кәсіпорында өнім өндіру, таурларды тасымалдау немесе қызмет көрсету үшін, басқа кәсіпорынға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін пайдаланылатын және бір кезеңнен (бір жылдан) артық мерзім ішінде пайдаланылады деп болжанатын материалдық активтер.

  Негізгі құралдарға қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, уйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өдщеу және реттеу аспаптар мен қондырғылар, есептеу машиналары мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құүралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық екпе ағаштар, шаруашылықтың ішкі жолы, тағыда басқалар жатқызылады.

Негізгі құралдар объектісі  төмендегі шарттарға сай келгенде ғана актив ретінде танылуға (есепке алынуға) тиісі:

• егер кәсіпорынның активпен байланысты келешек экономикалық пайда алатындығына аса үлкен ықтималдықпен сендіру мүмкін болса;
• егер кәсіпорын үшін активтің ззіндік (бастапқы) құнын сенімді түрде бағалау мүмкін болса.

Негізгі құралдар есебін ойдағыдай жүргізу үшін алдымен  оларды жүйелеп топтастыру қажет. Бұл жүйелеп топтастырудың экономиканың барлық салаларында біріңғай болғаны жөн.

Осымен ұзақ мерзімді активтерді иммобильдік қор болып  табылады. Және де қоғамның негізгі  капиталы болғандықтан ұйымның қажетті  көздерінің бірі деуге болады. Негізгі  құралдары уақытында жөндеуден өткізіп немесе жаңа құралдарға ауыстырып ортырса құралдары сапалы өнім шығара алады. Және де қаражаттары уақытында айналысқа түскен жағдайда ақша қаражаттары мен өз міндеттемелерін уақытында қайтара алуы көп жетістік.

 

2. «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-нің экономикалық                                                                                   көрсеткіштерін талдау.

  «Оңтүстік Жарық  Транзит» заңды тұлға ретінде ҚР ОҚО бойынша Әділет Департаментінің 2005 жыл 27 шілдеде тіркелген.

   Серіктестіктің жарғылық капиталының алғашқы жариялаған мөлшері 97100 теңгені құрады. 2006 жыл 15 мамыр айында Қазақстан Республикасының Әділет Департаментінің 341617,5 теңгелік жарғылық капиталымен құрылып, мемлекеттік тіркеуге дейін толық қалыптасты.

    2006 жылдың 1 қаңтарында бекітілген және төленген капитал 97,1 мың теңге болса, 01.10.06 жылғы ол 341617,2 мың теңге құрады.

    Серіктестік  қызметінің негізгі мақсаты –  жарғылық қызметтен таза табыс  алу. Серіктестік қызметінің мәні:

• электр энергиясын беру және тарату:
• электр энергиясын беріп таратумен техрологиялық басқа да қызмет түрлері:
• Қазақстан Республикасының заңымен тыйым салынбаған қызметінің басқа да түрлерінің тізімі заң актілерімен анықталатын қызметтің жеке түрлерімен серіктестік лицензия негізінде ғана айналыса алады.

  2005 жылдың 23 желтоқсан №345 Бұйрығымен Серіктестік электр эксплуатациялауда электр энергиясын бөлу және тарату бойынша қызмет көрсету жөніндегі табиғи монополиялардың субъектілерін мемлекеттік тіркеуден Республикалық бөліміне енгізілген.

   Жоғарыда аталған  Заңның 15 бабына сәйкес табиғи  монополия субъектілерінің қызметін  реттеу тарифтерді немесе олардың  шекті деңгейлерін орнатумен  жүзеге асырылады. Табиғи монополияларды  реттеу жөніндегі Агенттіктің  орталық Қазақстан облысы бойынша департаментінің 2006 жылы 13 ақпан №2 бұйрығымен 2006 жылы 1 наурызынан бастап әрекет ететін тарифтік тағайындалады.

   Тарифті бекіту  кезіндегі өкілетті орган табиғи  монополия субъектісінің шығындары  деңгейін шектейтін, тарифтік  шығындар бөліміне кіретін, шығындар тарифіне кіретін, шығындарды реттеуді қарастыратын, шығындарды қалыптастырудың ерекше ережелерін қолданады.

   Энергетика және  ресурстар Министірлігінің электр  энергетикасы және қатты отын  Департаментінің облыс бойынша  110-0,4 КВА желілерінде нормативті шығындардың 21,8 % мөлшерін бекітті.

  «Оңтүстік Жарық  Транзит» ЖШС-нің берілген тарифтерде шығындар 25,6% құрады,  яғни 3,8% немесе 65,7 млн КВт сағатқа нормадағыдан асып түседі. «ЦОТ Энерго» ЖШС-ң жүргізген сарапшылық  бағалауы негізінде 2006 жыл нормативті сан 3308 бірлікті құрады. Бекітілген тарифтік сметада санды 3126 бірлік көлемінде қабылданған кәсіпорынның 22 құрылымдық бөлімшесі бар.

    Тарифтік сметада  еңбек ақыға 2005 жылы 198400мың теңге  көлеміндегі сома қарастырылады. 2005 жыл үшін 166537,1 мың теңге, ал 2006 жыл 9 айы үшін 599789,0 мың теңге. Жоспар бойынша 2006 жыл 9 айы үшін еңбек ақы қоры 586120 мың теңгені құрады. 2005 жылы негізгі құралдардың күрделі жөндеу жұмысына 12160,7 мың теңге көлемінде ақша жұмсалады. 2006 жылы қаңтар айы мен қыркүйек ай бойынша 196819,1 мың теңге ақша көлемінде жөндеу жұмысы жүргізілді, оның ішінде күрделі жөндеу жұмысына 10797,5 мың теңге шығарылды.2005 жыл үшін 21629,9 мың теңге, 2006 жыл үшін 23574,3 мың теңге белгіленген активтегі инвестициялау жұмыс бағдарламасына сәйкес болды. Олардың ішінде 19979 мың теңге қаржыландыруға кетсе, қайта енгізілген объектілер 591,6 мың теңгені құрады.

  2005 жыл «Кірістер  мен шығыстар туралы есептілік» №2 нысаны 010 жолында өнімді өткізуден түскен түсім мөлшері 843619 мың теңге мөлшерінде болған. 2006 жыл 9 ай үшін өнімді өткізуден түскен түсім 2345052 мың теңге мөлшерінде болды.

   Серіктестіктің  қаржылық есебін құруда өткізілген  өнімнің өзіндік құны 2005 жыл үшін 563443 мың теңгені құрады. 2006 жыл  9 ай үшін өткізілген өнімнің өзіндік құны 1 630464 мың теңге болды.

   2005 жыл үшін  «Кірістер мен шығыстар туралы  есептілік» №2 нысан 040 жолында  кезең шығындары 296390 мың теңге сомасында көрсетілген. Бұл сома 264146 мың теңге мөлшерінде өткізу шығындары, 2925 мың теңге сый ақы төлеу шығындарынан тұрады.

  №2 «Кірістер мен  шығыстар туралы есептілік» нысанының  0740 жолында 2006 жыл 9 ай үшін  кезең шығындары 1 022733 мың теңге  көлемінде көрсетілген. Бұл сомадағы  жалпы әкімшілік шығындар көлемі 368763 мың теңге, өткізу шығындары 144360 мың теңге , сыйақылар төлеу шығындары 509610 мың теңге.

  №2 «Кірістер мен  шығыстар туралы есептілік» нысанында  негізгі қызмет нәтижелерін тексеру  кезінде табыстың жалпы сомасы (кірістер мен шығыстар туралы  есептіліктің) 060 жолының мәліметтеріне сәйкес келді.

   Қ.Р-ң «Табиғи  монополиялар туралы» заңының  7 бабының 7 тармағына сәйкес серіктестік  реттелген қызметтің (тауар,жұмыс  қызмет) әрбір түрі бойынша активтердің,  табыс, шығындардың жеке есебін  жүргізуге міндетті.

   Операциялық қызметтің  ақша қозғалысы келесі көрсеткіштермен беріледі:

• Ақша түсімі 2005 жыл үшін 390018,0 мың теңге.
• Кеткен ақша 2613,0 мың теңге.

   Инвестициялық  қызмет нәтижесінде ақшаның азаюы  2516,0 мың теңге. Қаржылық қызметтің  ақша қозғалысы келесі көрсеткіштермен  берілген:

• Ақша түсімі 13389880,0 мың теңге
• Кеткен ақша 81447,0 мың теңге.

    Қаржылық қызмет  нәтижесінде ақшаның өсуі 13308433,0 мың теңге. Есеп жыл басында  ақша 0-ге тең, есепті кезең  соңында 28343,0 мың теңге құрады. Операциялық қызметтің 9 айлық  ақша қозғалысы келесі көрсеткіштермен берілген:

• Ақша түсімі 1 4484884,0 мың теңге.
• Кеткен ақша 2 254821,0 мың теңге.

   Операциялық қызмет  нәтижесінде ақшаның өсуі 12 230063,0 мың теңге. Инвестициялық қызметтің  ақша қозғалысы келесі түрде  көрсетілген.

• Түскен ақша -0
• Кеткен ақша -4499 мың теңге.

 

 

Кесте-1

                   «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-ң экономикалық көрсеткіштерінің сипаттамасы.

 

№	Көрсеткіштер	2005 жыл	2006 жыл	ауытқу
				сомасы		%
1	Сатудан түскен табыс ( мың  теңге)	843629	2345052	1501423		1,8
2	Қысқа мерзімді активтер(мың теңге)	14209519	1195433	-13014086		-0,9
3	Негізгі құралдардың  орташа жылдық құны (мың теңге)	3985656	4196972	211316		0,05
4	Еңбек ақы мөлшері	166537,1	599789,0	433251,9		2,6
5	Ұзақ мерзімді активтер( мың теңге)	4225290	4168794	-38056496		-9,0
6	Қор қайтарымдылығы (1/3),теңге	0,2	0,5	0,3		1,5
7	Қор сыйымдылығы (3/1) теңге	4,7	1,8	-2,9		-0,6
8	өндірігһлген  өнімнің өзіндік құны, мың теңге	563443	1630434	1067021		1,8
9	Жалпы пайда	280176	714588	434412	1,5
10	Кезең шығындары, мың теңге	296390	1022733	726343	2,4
11	Қорлар	294342	256332	-38010	0,1
12	Дебиторлық  берешек	13886833	863282	-13023551	0,9