Қазақстан республикасындағы депозиттік нарықтың қазіргі жағдайы

 

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі

  Шәкәрім атындағы Семей Мемлекеттік Университеті

 Экономика , құқық және гуманитарлық ғылымдар факультеті

 

 

 

        СӨЖ

 

Тақырыбы :   Қазақстан республикасындағы депозиттік нарықтың қазіргі жағдайы

 

    

 

 

                                                                    ОРЫНДАҒАН : Қасенова Ә.Е.

                                                                     ТОП :                 ФН-305

                                                                     ТЕКСЕРГЕН :  Акишева Д.М.

 

 

 

Семей қаласы

2015 жыл

 

 

Коммерциялық банктер басқада шаруашылық қатынастағы субъектілер сияқты өзінің коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін ақшалай қаражатың немесе ақша ресурстарының белгілі бір соммасын иеленуі қажет. Қазіргі таңдағы экономиканың дамуында ресурстарды қалыптастыру мәселесі аса маңызды мәнге ие.

Коммерциялық банктердің тартылған ресурстарының негізгі бөлігін депозиттер құрайды, ол дегеніміз жеке және заңды тұлғалардың сонмен қатар кәсіпорындардың, серіктестіктердің, акционерлік қоғамдардың белгілі бір шотқа және оларға банктік заңнама мен шот тәртібіне сәйкес қолдануға болатын банк клиенттерінің салған ақшалай қаражаттары.

Қазақстан Республикасында клиенттердің  салымдары 01.12.2014ж. мәліметтер бойынша 11337млрд.  теңге  немесе жиынтық  міндеттемелердің 71,2%-ын құрап, 2014 жылдың басынан бері өсу –15,2% болды.  Заңды тұлғалардың салымдары 6950 млрд. теңге немесе клиенттер салымдарының 61,3%-ын құрап, 2014 жылдың басынан бері ұлғаю –17,9 % болды. Заңды тұлғалардың шетел валютасындағы салымдарының үлесі жылдың басындағы 32,7%-дан есепті күнгі 46,6%-ға дейін өсті. Жеке тұлғалардың салымдары 4388 млрд. теңге немесе клиенттер салымдарының 38,7%-ын құрап, 2014 жылдың басынан бері ұлғаю –11,1% болды. Жеке тұлғалардың шетел валютасындағы салымдарының үлесі жылдың басындағы 44,0%-дан есепті күнгі 60,5%-ға дейін өсті.

Қазақстан Республикасының депозиттік нарығы тиімді дамыту стратегиясында ел ішіндегі жұмылдырылған қаражатты әрі қарай арттыруға жақын арада жағдай туғызу мүмкін болатын қаржы нарығының серпінді сегменті болып табылады.

 

 

Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің тұрақты дамуы бірінші кезекте ұзақ мерзімді қайта құрудан өткен банктік мекемелердің дамуынан көрініс табады. Осыған байланысты еліміздің депозит нарығының соңғы жылдардағы даму қарқыны, банктердегі салымдар көлемінің ұлғаюынан және халықтың банк жүйесіне сенімділігінің артуынан байқалады. Екінші деңгейлі банктер үшін тартылған қаражаттар, өз меншікті қаражаттарына қарағанда орасан зор орын алады, себебі тартылған қаражаттар есебінен банктердің активті операцияларының басым көпшілігі жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылғы  17 қаңтарындағы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Үкімет биыл экономика өсімін 6-7 пайыз деңгейінде қамтамасыз етуге тиіс. Бұл орайда биылғы жыл қорытындысы бойынша, халықтың жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнім 14,5 мың доллардан кем болмауға тиіс. Ұлттық банк пен Үкіметке 2014 жылғы 1 мамырға дейін инфляцияны орта мерзімді перспективада 3-4 пайызға дейін төмендетудің кешенді шараларын әзірлеуді тапсырамын. Үкімет Ұлттық банкпен бірлесіп, 2014 жылғы 1 маусымға дейін Қаржы нарығын дамытудың 2030 жылға дейінгі кешенді бағдарламасын әзірлеуі қажет» - деп, елбасымыз, нақтылап Үкімет пен Ұлттық банктің алдына бірқатар міндеттер жүктеді

Осы орайда, қаржы тұрақтылығын сақтауда көптеген іс-шаралар, жұмыстар жүргізіліп жатыр. Депозит нарығының дамуы қаржы нарығының дамуына тікелей әсерін тигізетінін атап өткен жөн. Өйткені,  депозиттік мекемелер, капиталдарды қайта бөлуде делдал бола отырып, өндірістік жалпы тиімділігін көтереді, қоғамдық еңбек өнімділігінің артуына көмектеседі. Қазақстан Республикасының депозиттік қызметінің құрылуына да көп уақыт болмаса да, нарықта белгілі тұрақтылығымен сипатталуда.

Қазақстандық депозит нарығында жинақтаушы депозиттің мынадай түрлері ұсынылады:

• Жедел жинақ салымы, ол бойынша не тіркелген мерзім, не салым ақша алынбайтын мерзім белгіленеді және ол бойынша басқа жинақ салымдарымен салыстырғанда ең аз жоғары пайыз есептеледі;
• Қосымша жарнасы бар жедел депозит. Ол бойынша салым сақталатын мерзім ішінде қосымша жарна жүргізіледі, осылай ету арқылы оның мөлшері артады;
• Қосымша жарнасы болатын жинақ салымы. Бұл шотқа кезең сайын келісімшартпен анықталған сома ұдайы енгізіліп отырады және белгілі бір сәтке сомадан болатын пайыз төленеді;
• Ағымдағы жинақ салымы. Ол қаражаттың еркін түсімін және еркін алынуын ұйғарады. Әдетте олар пайызсыз болады және зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы, материалдық көмек төлеу үшін пайдаланылады;
• Ұтысты, ақшалай-заттай ұтысты депозит түрі. Бұл депозит бойынша сыйақының негізгі формасына ұдайы өткізілетін лотереядан түсетін ақша-тауар түріндіге сыйлықтар жатады;
• Жастардың сыйлық салымы[2].

Қазіргі кезеңде депозиттік операциялар екінші деңгейлі банктердің пассивтерінің негізі болып табылады. Коммерциялық банктерге халық сенімі артып отыр, соның нәтижесінде салымдардың мөлшері де артуда. Банктер депозиттерді әртүрлі шарттармен беруде. Бұлар балаларға арналған жинақ депозиттер, зейнеткерлерге арналған депозиттер тағы басқа.

Банктерге орналастырылған уақытша бос ақша қаражаттары салымшы үшін екі рөл атқарады, яғни, бір жағынан ақша ретінде, ал екінші жағынан салымшыға табыс әкелетін капитал рөлін атқарады.

Банктермен тартылатын депозиттердің көлемі негізінен келесі факторға тәуелді болып келеді:

1. Халықтың ақшалай табыстарының көлемі;
2. Олардың банктік жүйеге деген сенімінің деңгейі;
3. Салымдар бойынша нақты пайыз мөлшерлемесі;
4. Елдегі банктік жүйенің даму деңгейі және ондағы қаржылық өнімдердің дамуы.

Халықтың отандық қаржы жүйесіне сенімін арттыру міндетін жүзеге асыру және оның жинақталған ақшасын банк жүйесіне тарту мақсатында 1999 жылғы 15 қарашада “Қазақстанның жеке тұлғалардың салымдарына кепілдік беру қоры” құрылды. Қордың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердегі жеке тұлғалардың салымдарын қайтаруды қамтамасыз ету.

2014 жылдың 1 желтоқсанындағы  жағдайға сәйкес, Қордың кепілдік  берілген өтемді төлеуге арналған  арнайы резервінің көлемі 205,7 млрд. теңгені құраған. Сонымен қатар, ҚР Ұлттық банкі Қордың жарғылық  капиталын жыл сайын 10 пайызға  арттырып отырады. Қордың өз жарғылық  капиталының 70 пайызын арнайы резервті  толтыруға бағыттауға құқығы  бар, ол қазір 124 млрд. теңгені құрап  отыр.

Елімізде 2007 жылдың 1 қаңтарында өз күшіне енген «Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінде орналастырылған депозиттерге міндетті кепілдік беру туралы» ҚР Заңы қабылданды.  2008 жылғы 23-ші қазанындағы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қаржы жүйесінің тұрақтылығы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу» Қазақстан Республикасының Заңы күшіне енді, бұл Заңда жеке тұлғалардың депозиттерінің кепілдендірілген өтем сомасын жеті жүз мың теңгеден 5 миллион теңгеге дейін көбейту қарастырылып, жеке тұлғалардың салымдарына кепілдік беру сомасы 5 миллион теңгені құрады.

Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы Үкіметі пен Ұлттық Банкінің бірлескен мәлімдемесінде жеке тұлғалардың депозиттері бойынша кепілдік берілген өтемнің ең жоғарғы сомасын 5 млн. теңгеден 10 млн. теңгеге дейін арттыру қарастырылып отыр. Бұл дегеніміз, салымшылардың құқығы мен заңды мүдделерін қорғауға, отандық банк жүйесіне жұртшылықтың сенімін арттыру және банк секторының тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған. 

«Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры» АҚ Директорлар кеңесінің 25.12.2014 ж. №6 шешімімен жеке тұлғалардың шетел валютасында жаңадан тартылған депозиттері бойынша ең жоғарғы сыйақы мөлшерлемелері 4%-дан 3%-ға дейін төмендетілді, жеке тұлғалардың ұлттық валютада жаңадан тартылған депозиттері бойынша ең жоғарғы сыйақы мөлшерлемелері бұрынғы қалпында – 10 % мөлшерінде қалдырылды. Бұл шешім жеке тұлғалардың барлық депозиттері үшін 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енеді [3].

Сонымен 01.12.2014ж. мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасында клиенттердің  салымдары 11337млрд.  теңге  немесе жиынтық  міндеттемелердің 71,2%-ы  (2014 жылдың басында–9 845 млрд. теңге немесе жиынтық міндеттемелердің 73,6%-ы), 2014 жылдың басынан бері ұлғаю –15,2% болды. Оны келесі 1-кестеден көре аламыз.

1-кесте. Қазақстан Республикасы банк секторы клиенттерінің салымдары

 

Көрсеткіштің атауы	01.01.2014			01.12.2014
	барлығы	оның ішінде шетел валютасында	үлесі, барлығына %-бен	барлығы	оның ішінде шетел валютасында	үлесі, барлығына %-бен
Клиенттер салым дарының барлығы, оның ішінде:	9 844,9	3 664,8	37,2	11 337,3	5 890,6	52,0
Заңды тұлғалардың салымдары	5 895,5	1 927,4	32,7	6 949,5	3 235,2	46,6
Жеке тұлғалардың салымдары	3 949,4	1 737,4	44,0	4 387,8	2 655,4	60,5
Дерек көзі: http://afn.kz/

 

1- кесте көрсеткіштері  бойынша заңды тұлғалардың салымдары 6950 млрд. теңге немесе клиенттер  салымдарының 61,3%-ы (2014 жылдың басында 5 895 млрд. теңге немесе клиенттер  салымдарының 59,9%-ы), 2014 жылдың басынан  бері өсу –17,9 % болды. Заңды тұлғалардың  шетел валютасындағы салымдарының  үлесі жылдың басындағы 32,7%-дан  есепті күнгі 46,6%-ға дейін ұлғайды.

Жеке тұлғалардың салымдары 4388 млрд. теңге немесе клиенттер салымдарының 38,7%-ы (2014 жылдың басында –3949 млрд. теңге немесе клиенттер салымдарының 40,1%-ы), 2014 жылдың басынан бері өсу –11,1% болды. Жеке тұлғалардың шетел валютасындағы салымдарының үлесі жылдың басындағы 44,0%-дан есепті күнгі 60,5%-ға дейін ұлғайды.

 Қазақстан Республикасы банк секторының шетел валютасындағы салымдарының динамикасы 1-суретте көрсетілген.

Сурет 1. Қазақстан Республикасы банк секторының шетел валютасындағы салымдарының динамикасы

 

Коммерциялық банктерге әр аймақ, әр ауданда халықтың салымдары әр түрлі көрсеткіште келіп түседі, осыған орай жеке және заңды тұлғалардың банкке салған салымдары 2-кестеде көрсетіліп отыр.

 

2-кесте. Заңды жəне жеке тұлғалардың банктердегi салымдары, аймақтар кесіндісінде, млн.теңге.

 

Атаулары	Салымдар барлығы		Заңды тұлғалардың салымдары		Жеке тұлғалардың салымдары
	01.01.2013	01.01.2014	01.01.2013	01.01.2014	01.01.2013	01.01.2014
Республика бойынша, барлығы Оның ішінде:	8830430	9147443	4945612	5241595	3884819	3905848
Астана қ-сы	2592811	2601527	2165751	2164884	427060	436643
Алматы қ-сы	3803454	3997119	1815516	2020891	1987938	1976227
Ақмола	77274	81802	18721	21518	58552	60284
Көкшетау қ-сы	69006	73628	16755	19807	52251	53821
Ақтөбе	222437	222655	95068	93175	127369	129481
Ақтөбе қ-сы	222437	222655	95068	93175	127369	129481
Алматы	90894	95070	23675	26449	67219	68621
Талдықорған қ-сы	54500	57853	12552	14685	41948	43168
Атырау	228350	252402	137502	160393	90848	92009
Атырау қ-сы	225620	249601	137495	160387	88125	89213
Шығыс Қазақстан	243301	245708	57817	56871	185485	188837
Өскемен қ-сы	177580	179229	43901	43308	133679	135921
Жамбыл	71138	77230	18155	23404	52983	53826
Тараз қ-сы	69340	74831	18007	23245	51333	51586
Батыс Қазақстан	116872	114692	36014	32431	80858	82262
Орал қ-сы	116872	114692	36014	32431	80858	82262
Қарағанды	312379	315018	82356	80380	230024	234638
Қарағанды қ-сы	248525	249251	65343	62133	183182	187118
Қостанай	155842	156485	34545	33328	121296	123157
Қостанай қ-сы	1372257	142433	25129	28662	112097	113771
Қызылорда	103265	138628	62372	97341	40893	41287
Қызылорда қ-сы	103265	138628	62372	97341	40893	41287
Маңғыстау	353459	378423	257425	280261	96034	98162
Ақтау қ-сы	307198	316642	212922	22298	94275	96344
Павлодар	203013	211161	80965	86589	122048	124572
Павлодар қ-сы	168891	177484	70404	77659	98487	99825
Солтүстік Қазақстан	81320	83689	14451	16036	66869	67653
Петропавл қ-сы	81320	83689	14451	16036	66869	67653
Оңтүстік Қазақстан	174622	175833	45279	47643	129343	128190
Шымкент қ-сы	174622	175833	45279	47643	129343	128190
Ескертпе: http://www.nationalbank.kz/