Өнеркәсіп кәсіпорындарындағы өндіріс тиімділігін арттыруды экономикалық ынталандыру

Тиімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз етудің, яғни қазіргі  мемлекеттік саясаттың басты  мақсаты – халықтың әл-ауқатын  арттырудың басым факторы – еңбек  өнімділігі. Демек, еңбек өнімділігін арттыру ұлттық экономиканың әртараптануының, фирманың, саланың, экономикалық қызметтің нәтижелілігінің алғы шарты.

Зерттеліп отырған кезеңді  тұтас алғанда корпорацияның  бұл бағыттағы түпкі көрсеткіштері  аса нәтижесіз емес. Алайда, табыстың өсу динамикасы тұрақсыз. Корпорацияның  жалпы табыстылығына негізгі өндірістің тиімділігі, яғни негізгі қызметтен түсетін пайданың мөлшері тікелей әсер етуде. Мәселен, 2001 ж. корпорацияның таза табысы 2000 ж. салыстырғанда 4,6%-ға ғана кемісе, 2003 ж. бұл көрсеткіш алдыңғы жылмен салыстырғанда 30,6%-ға төмендеп кетті. 2006 ж. корпорацияның таза табысы алдыңғы 2005 ж. қарағанда 128,5%-ға арттырылса, 2000 ж. салыстырғанда шамамен 6,0 есеге өскен.

Зерттеліп отырған кезеңде, корпорация табыстарының жалпылама өсу барысына қарамастан, өндірістің тұрақсыздығы орын алды, мұның басты себептерінің бірі әлемдік нарықтағы мыс өнімі бағасының ауытқуы. Осыған байланысты 2001-2003 жж. аралығында өндіріс көлемінің өсу қарқыны біраз төмендеді, әсіресе кәсіпорынның негізгі өнімі – катодты мыс өндіру азайды.

2000-2004 жж. серіктестіктің өнімділігі өнімнің материалдық  сиымдылығы 0,15-тен 0,12 теңгеге дейін азая тұрса да 1,4 есе арттырылды. Бұл жылдары негізгі өндірістік қордың қайтарылымы 0,73 теңгеден 0,62 теңгеге дейін, ал өндірістің жиынтық тиімділігінің деңгейі 49,1%-дан 45,5%-ға дейін кеміді. Корпорацияның негізгі экономикалық көрсеткіштері соңғы жылдары айтарлықтай оңала бастады.

Мәселен, 2004 ж. алдыңғы 2003 ж. салыстырғанда еңбек өнімділігі 32,8%-ға өсіп, 2 млн 546 мың теңгені құрады, өнімнің материалдық сиымдылығы 33,7%-ға төмендеп, 0,12 теңгеге теңелді, негізгі өндірістік қорлардың қайтарылымы 17,0%-ға арттырылды, өнімнің пайдалылық дәрежесі 14,3 пайыздық пунктке көтерілді.

 «Қазақмыс корпорациясы»  ЖШС-гі көпсалалы, кен өндіруден тұтынуға дайын өнім шығаруға маманданған, біткен циклды өндірісті меңгерген тау-кен металлургиялық кәсіпорыны. Компанияның негізгі қызметі: пайдалы қазбаларды өндіру және оларды байыту, катодтық мыс өнімін шығару, түсті металдар өндіру және сату.

Корпорация, әлемдік деңгейде дамып келе жатқан құрылым. Оның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері мына төмендегідей (2-кесте).

2-кестеден көрініп  тұрғандай, 2000-2006 жж. аралығында корпорацияның  өнім өткізуден тапқан табысы 3,7 есе, таза табыстың көлемі 6,0 есе арттырылды. ЖШС-і кәсіпорындарының  жиынтық тиімділік деңгейі 2005 ж. 79,3%-ды құрады, бұл 2000 ж. салыстырғанда 30,2 пайыздық пунктке жоғары.

Нарықтық қатынастардың  тереңдетілуі және кәсіпкерлік өрісінің кеңеюі жағдайында еңбек төлемін  реттеудің маңызы ерекше. Өйткені  еңбекақы ғана жұмсалған еңбек күшіне пара-пар келеді және өндірістің дамуына ынталандырудың әсерін  күшейте түседі.

 

Кесте 2 - «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС-нің қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері

Көрсеткіштер	Жылдар
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
Сатудан түскен табыс, мың теңге	112699401	116625405	125221331	124219953	170492574	228817260	411176304
Өткізілген өнімнің өзіндік  құны, мың теңге	47093088	54165092	57217269	55782536	58737406	83691000	118303824
Жалпы табыс, мың теңге	65606313	62460313	68004062	68437417	111755168	145126260	292872480
Осы кезеңдегі шығын, мың теңге	19135686	19675843	17818541	26396187	44666565	23660417	30079588
Негізгі қызмет табысы, мың теңге	46470627	42784470	50185521	42041230	67088609	121465843	262792892
Негізгі емес қызмет нәтижесі, мың теңге	3685266	3286309	4350080	832402	6833626	1629564	11979561
Салық салуға дейінгі табыс, мың теңге	50155893	46070779	54535601	42873632	73922235	123095407	274772453
Табыс салығы, мың теңге	17627442	15465492	16502175	17243086	26926038	37927399	80125488
Таза табыс, мың теңге	32528451	31016011	36880320	25600012	46996197	85168008	194646965
Негізгі өндірістің тиімділік деңгейі, %	70,2	57,9	66,9	51,2	64,9	82,4	104,7
Корпорацияның тиімділік деңгейі, %	49,1	42,0	49,2	41,2	45,5	50,3	55,3
Ескертпе – «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС-ң жылдық есептері бойынша есептеген автор.

 

Тиімділік – әлеуметтік-экономикалық процестер мен құбылыстардың  жиынтығын сипаттайтын, нәтижеге қол  жеткізу мен ресурстарды пайдаланумен байланысты категория. Экономикалық тиімділіктің өсуі, өнім бірлігіне шаққандағы шығынның қысқаруымен немесе бұрынғы шығын көлемін сақтай отырып, тиімділіктің артуымен тікелей байланысты. Еңбекақының тиімділігіне сәйкес оның ынталандырғыш рөлін де айқындауға болады.

Корпорация кәсіпорындарында 2000-2006 жж. аралығында жалақының 1 теңгесіне келетін тауарлы өнім көлемінде айтарлықтай өзгеріс бола қойған жоқ. Мұның кем дегенде екі себебі бар: бірінші, еңбек ақы мөлшерінің өндірістің өнім көлеміне сәйкес өсіп отыруы, екінші жалақы төлеуге бөлінген қаржының орынды жұмсалуы. Сонымен қатар, 2006 ж. жалақы төлеудің мөлшері 2005 ж. салыстырғанда 26,6%-ға көтерілді. Бұл тауарлық өнімдер өндірудің жалақы қорына қарағанда жоғары өсу қарқындылығының әсері (3-кесте).

 

Кесте 3 - «Қазақмыс  корпорациясы» шығындар мен тауар өнімдерінің жалпы сомасындағы жалақының үлес салмағы

Көрсеткіштер	Жылдар
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
Тауар өнімі, мың теңге	70932717	70140555	73052511	74573932	168879478	230084292	437830139
Жалақы қоры, мың теңге	8522051,5	9176852,4	9412695,1	9651465,2	19775114,5	23495989	29744199,1
Өндірістік өзіндік құны,  мың  теңге	44708784,2	49259064	36532212	37031530	38257349	51557817	208890514
Шығындардың жалпы сомасындағы жалақы үлесі, %	19,06	18,63	25,77	26,06	51,7	45,6	14,25
Тауар өнімі мөлшеріндегі жалақы үлесі, %	12,01	13,1	12,88	12,94	11,7	10,2	6,79
Ескертпе – «Қазақмыс  корпорациясы» ЖШС-ң жылдық есептері бойынша есептеген автор

 

2000-2006 жж., яғни 2006 ж. дейінгі кезеңде «Қазақмыс» корпорациясы кәсіпорындарында жалақының өндірістік шығындардың жалпы көлеміндегі үлесі үнемі өсіп отырды (2000 ж. – 19,1%, 2005 ж. 25,4%).

Ал, оның тауарлы өнім мөлшеріндегі үлес салмағы керісінше, біршама төмендеді. Мұндай жағдай мына төмендегілермен түсіндіріледі:

- салыстырылып отырған   кезеңде өндірістік өзіндік құнның мөлшері 15,3%-ға өссе, жалақы қоры 2,7 есе, ал тауарлы өнім көлемі 3,2 есе арттырылды;

- жалақы төлемдерінің  салыстырмалы көтеріңкі өсімі  осы мақсатта жұмсалған қаржының  тиімділік деңгейінің төмен екенін  көрсетеді.

«Қазақмыс корпорациясы»  құрамына енетін кәсіпорындарындағы жалақының үнемі өсіп отыруы өзін-өзі қаншалықты ақтап отыр, басқаша айтқанда, оның ынталандырғыш рөлі қандай? Мұны жұмысшылардың орташа жалақы мөлшерін, олардың еңбек өнімділігімен салыстыру әдісімен, яғни басып озу коэффициентін анықтау жолымен анықтауға болады (4-кесте).

4-кесте деректерінен  көрініп тұрғандай, корпорация жұмысшыларының еңбек өнімділігі мен олардың орташа айлық жалақысының арасындағы байланыс тым әлсіз. Бұл «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС-і қызмет көлемінің өсуінде жалақының ынталандырушы рөлінің төмен екендігін көрсетеді.

Демек, еліміздің табысы мол, іріленген өнеркәсіптік құрылымдарының алдында, олардың әлеуметтік жауапкершіліктерін арттыру бүгінгі таңда дұрыс  қойылған мәселе.

 

 

Кесте 4 - «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС-і жұмысшыларының орташа жалақылары мен еңбек өнімділігінің динамикасы

Көрсеткіштер	2001 ж 2000 ж. салыст.	2002 ж. 2001 ж. салыст.	2003 ж. 2002 ж. салыст.	2004 ж. 2003 ж. салыст.	2005 ж. 2004 ж. салыст.	2006 ж. 2005 ж. салыст.
Орташы жалақының өзгеру динамикасы, %	103,4	101,9	107,6	108,4	111,2	125,8
Еңбек өнімділігінің өзгеру динамикасы, %	95,5	105,75	104,52	132,86	143,37	189,16
Басып озу коэффициенті, %	108,3	96,4	102,9	81,6	77,6	66,5
Ескертпе – «Қазақмыс  корпорациясы» ЖШС-ң жылдық есептері бойынша есептеген автор

 

Жалақының жалпы көлемінің  өсуі, оның өндірістік шығындардағы үлесінің  өзгеріссіздігі, еңбек өнімділігінің жұмысшылардың орташа жалақыларының мөлшеріне, тиімділіктің табыс әкелуші ретіндегі маңызына кері әсерін тигізіп отыр (5-кесте).

 

Кесте 5 - «Қазақмыс корпорациясы» жалақы пайдалылығының динамикасы

Көрсеткіштер	Жылдар
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
Негізгі қызметтен түскен таза табыс, мың теңге	32528451	31016011	36880320	25600012	46996197	85168008	194646965
Жалақы қоры, мың теңге	8522051,5	9176852,4	9412695,1	9651465,2	19775114,5	23495989	29744199,1
Жалақының 1 теңгесіне келетін табыс мөлшері, теңге/теңге	3,82	3,38	3,92	2,65	2,38	3,62	6,54
Ескертпе – «Қазақмыс  корпорациясы» ЖШС-ң жылдық есептері бойынша есептеген автор

 

5-кесте материалдарынан  көріп отырғанымыздай, корпорация  кәсіпорындарында жалақы үлесінің  өндірістің жалпы шығындарындағы  тұрақтылығынан, еңбек ақыға бөлінген  қаржының әрбір өлшеміне келетін  табыс мөлшері 2000-2006 ж.ж. аралығында үнемі төмендеп отырған (2006 ж. басқасы). Мұндағы басты себептер, біріншіден, еңбек өнімділігінің пропорционалды өспей отырғандығы, екіншіден, корпорация жұмысшыларының  орташа жалақыларының төмен деңгейі. Бұл өз кезегінде, еңбекке ақы төлеу жүйесін жетілдірудің, өнеркәсіп кәсіпорындарының қаржылық қызметін жақсартудың кезек күттірмейтін, бірінші қатардағы мәселелер екендігін дәлелдейді.

Еліміздің экономикасы  мен әлеуметтік әлеуетінің қазіргі  даму барысында жұмысшылар мен қызметкерлерді өнімді еңбекке ынталандыру жүйесін  күшейтуге бағытталған кешенді шешімдер қабылдануы қажет. Мұндай тұжырымның объективтік себептерінің қатарына мыналарды жатқызуға болады:

• ең аз және орташа жалақы мөлшері мен тұтынудағы сұраныстың өскендігіне байланысты еңбекке ақы рөлінің жоғарылауы;
• өнеркәсіптік ұжымдарда «шаруашылық серіктестігін» дамытудың қажеттілігі, яғни жұмысшының әлеуметтік маңызды мәселелер бойынша да тиісті шешім қабылдай алатындығын қамтамасыз ету.