Қаржылық есеп беру

 Дебитор  кәсіпорындар көшірмелерін алған  соң, берешек қалдықтарын растауға  немесе өздерінің толық келіспейтіндерін  туралы хабарлама жасайды.

 Түгендеу  комиссиясы құжаттарды тексеру  жолымен, банк мекемелерімен,  қаржы және салық органдарымен, кәсіпорынның жеке баланстарға  бөлінген құрылымдық бөлімшелерімен  және бас кәсіпорындармен есеп  айырысудың дәлдігін анықтайды. 

 Талап  ету мерзімі өткен дебиторлық  борыштар сомалары бойынша анықтамада  бұл мерзімнің өтуіне кінәлі  адамдар көрсетіледі. Талап ету  мерзімі өткен дебиторлық берешек,  өндіріліп алынуы мүмкінсіз басқа  да қарыздар кәсіпорын басшасының  шешімімен септен шығарылады  да, күдікті қағаздар бойынша  резерв қаражатының шотына немесе  шаруашылық қызметінің нәтижелеріне  жатқызылады.

 Түгендеу  жне басқадай тексерістер кезінде  анықталған қолда бар негізгі  құралдардың, материалдық құндылықтардың  және ақша қаражаттарының бухгалтерлік  есептегі деректермен алшақтығы  мынадай тәртіпте реттеледі:

• артық немесе кем шыққан кезде олар өзара есепке жазылады, бірақ есепке жатқызылған мүліктер бухгалтерлік есепте көрініс таппайды;
• артық шыққан негізгі құралдар, материалдық құндылықтар мен ақшалай қаражат кәсіпорынның табысына кірістеліп, есепке алынады, бұлардың артық шығу себепетрі мен оған кінәлі адамдар кейін анықталады;
• құндылықтардың кемуі белгіленегн тәртіпте бекітілген нормалардың шегінде кәсіпорын басшысының өкімімен өндіріс не айналым шығындарына көшіріліп жазлады;
• материалдық құндылықтар мен ақшалай қаражаттарының және де басқа мүліктің кем шыққаны, сондай-ақ табиғи кемуі нормаларының тыс ысырап болған жағдайда жауаптыатұлғалардың мойнына қойылады. Жауапты адамдар анықталмаған немесе кінәлі адамдардың өндіріп алуға сот тыйым салған жағдайларда кем шыққан мүліктер және ыссыраптардан келген зияндар шаруашылық қызметінің нәтижелеріне көшіріліп жазылады.

 Тұрақты  жұмыс істейтін түгендеу комиссиясының  қолда бар құндылықтар мен  бухгалтерлік есеп деректерінің  арасында түгендеу кезінде анықталған  алшақтықтарды реттеу туралы  ұсыныстары айтылған хаттамасын  түгендеу аяқталған соң кәсіпорын  басшысы бекітеді. Түгендеу нәтижелері  түгендеу аяқталған айдағы есепте  және есеп беруінде, ал жылдық  түгендеу бухгалтерлік жылдық  есеп беруінде көрініс табады.

 Есеп  берер алдынла үлкен дайындық  жұмыстары жүргізіледі. Бухгалтерия  цехтардан, қоймалардан, есеп  беретін адамдардан құжаттардың  толық түскенін тексеруді, ай  ішіндегі немесе жыл ішіндегі  барлық шығындарды өндіріс шығындарына  қосуды, негізгі құралдардың амортизациясын, демалысқа төленетін резервін  және басқа мақсаттарға арналған  резервін, материалдық емес активтердің  тозуын толық есептеуді, алдағы  кезеңдердеің шығындарын есептен  шығаруды, құндылқтардың барлық  шоттары мен топтарында есептік  баға бойынша нақты өзіндік  қүнын, орташа КДШ пайызын не  ауытқуын есептен шығаруды, жұмсалған  материалдардың нақты өзіндік  құнын анықтап, оны өндірістік  және басқа шоттарға көшіріп  жазуды тексеру қажет.

 2.1. Объектілерді түгендеу жұмыстары

Аяқталмаған құрылысты түгендеу барысында оны бар-жоқтығы және заттай көлемі тексеріледі,сонымен бірге оның құрамына құрал-сайман, құрастырылмай есептен шығарылған монтаж кіретінін немесе кірмейтінін анықтайтау, құрылс монтаж жұмыстарының құрамында – жоспарсыз жұмыстың бар-жоғы анықталуы керек, тоқтатылған және уақытша тоқтатылған құрылыс объектілерінің жағдайын анықтайды.

Аяқталмаған күрделі жөндеулерді түгендеу нақты өндірістің заттай жұмысын, онң көлемін және құнын белгілеуді білдіреді.

Кассадағы ақша қаражатын кассадағы қолда бар ақшаны белгілеу жолымен және қатаң есеп берумен бланктерді, сақтандыру куәлігін қайта есептеумен түгендейді. Түгендеу нәтижесін жеке «Қолда бар ақшаны түгендеу актісімен» ресімдейді. Кассаны түгендеу ШЖС-нің басшылығымен әзірленген және бекітілген кассалық операияларды жүргізу ережесіне сәйкес жүзеге асырылады. Кассаны түгендеу, қатаң есеп берумен құжаттар және бланкілерді түгендеу әдетте бас бухгалтер мен кассирдің қатысуымен кенеттен болады. Түгендеу кезінде қолда бар ақша қайта есептеліп, кассада сақтаулы басқа да құндылықтар тексеріледі. Түгендеу басталғанша оларға сүргі алынады, яғни мөрленеді. Кассир түгендеу сәтінде кассалық есеп беруді жасау керек және кассалық кітапша бойынша ақша қаражатының қалдығын шығаруы керек. Кассирден барлық кіріс және шығыс құжаттары есеп беруге кіреді және «кассада кірістелінбеген, есептен шығарылмаған сома қалған жоқ» деген қолхат алады. Ақша қайта есептелінбегеннен кейін кассадағы ақша қаражатын түгендеу актісі жасалады. Түгендеу нәтижесі кассалық кітапша бойынша бухгалтерлік есеп деректерімен салыстырылады. Актіге анықталған жолсыздықтар туралы кассирдің түсініктемесі және түгендеу нәтижесі бойынша ары қарай шешім туралы субъект басшысының қарары жазылады. Түгендеу барысында мыналарды тексеру аса қажет: кассирмен толық материалдық жауапкершілік туралы келісімшарт бекітілді ме, касса талапқа сай жарақталған ба, сейф кілттерінің дубликаты қайда сақталады.

Банктегі  шот, несие бойынша, салық бойынша  банкпен есеп айырысу бюджетпен, қызметкерлермен еңбекақы бойынша, жабдықтаушылармен, мердігерлермен және басқадай несие берушілермен бастапқы құжаттардың негізінде түгенделеді, мұнда қалдықтардың нақтылығы белгіленіп, бұл шотқа жататын соманы мұқият тексереді. Берешектің пайда болған мерзімін, оның нақтылығын, талап мерзімін өткізіп алған кінәліні анықтайды. Барлық дебиторлармен және кредиторлармен кәсіпорын қағаздық шоттан көшірме алмасуы керек және оларға түгендеу комиссиясын ұсыну керек.

 Баланстан  берешектің есептен шығаруын  тексеріп, 3 жылдың ішінде өндіріп  алу мүмкіндігін бақылауды жүзеге  асыру аса қажет.

 Егер  есеп айырысуларды түгендеу дебиторлық  және кредиторлық және берешектер сомасы және негіздеу және қысқарту, айыппұл төлеуге, тұрақсыздық төлеміне және күмәнді қарыз бойынша резерв пайда болуына жол бермеу үшін төлем мерзімін нақтылау мақсатында жүргізіледі.

 Тексеруге  жататындар:

• есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу – ҚР заңында белгіленген іссапар және өкілдік шығындардың орнын толтыру нормасына, субъектінің кассалық операцияларды жүргізу ережесіне сәйкес шаруашылық, өкілдік және іссапар шығындарына арналған ақшалай қаражатты беру негіздемесінің дұрыстығын тексереді. Ақшалай қаражатты беру және шағын кәсіпорындарға 24 «Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің есебі және есеп беруі» стандартына сәйкес тексеріледі;
• кредиттерді алу және өтеу бойынша банкпен есеп айырысу – тексеру барысында ағымдық, корреспонденттік немесе жинақ шоттары мен оларға тіркелген қосымша ақтау құжаттарына қатысты банк жазулары салыстырылады. Ақшалай кредит сомасынң есептелу мерзіміне және пайыз төлеміне сәйкес тексеріледі;
• сатып алушылар және тапсырыс берушілермен, жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу – субъект таңдаған есептік саясатқа сәйкес тексереді. Мынаны есте ұстау керек: талап қою мерзімі 3 жылды құрайды, талап қою мерзімі келісімшарт негізінде қарызды кешіктіру сәиінен басталады. Талап қою мерзімі біткен дебиторлық берешек субъект басшысының шешімі бойынша резерв есебінен есептен шығарылады немесе резерв құрылмағаннан болса, онда шаруашылық қызметінің нәтижесіне жатқызылып, салық салғанда түзетуге кіреді.
• Еңбекақы бойынша субъектінің қызметкереге берешегі – комиссия істелінген және істелінбеген уақыт үшін есептелген соманы тексереді;
• Есептеудің дұрыстығ, мөлшерлеме көлемі және салық төлеу мерзімдері – жинақтаушы зейнетақы қоры үшін ұсталымдар, сондай-ақ бұлардың бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс табуы;
• Алдағы кезең шығндары – құжат бойынша шотта көрініс табатын сома, сонымен бірге шығынға жатқызылатын сома белгіленеді;
• Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу – жолдағы тауарлар сомасының бір бөлігі және фактурасы жоқ жеткізілім бойынша.

 Инвестицияны түгендеуде құнды қағаздарға жұмсалған шығынд растайтын құжаттар, олардың дұрыс ресімделуі, құнды қағаз балансында ескерілген құнның нақтылығы, уақыттылығы және құнды қағаз бойынша алынған табыстардың бухгалтерлік есепте толық көрініс табуы тексеріледі.

 Материалдық емес активтерді түгендеуде олардың есепте дұрыс әрі уақтылы көрініс табуы, субъектінің оны пайдалану құқын растайтын құжаттардың (патент, лицензия, тауарлық таңба т.б.) құжаттардың қолда бар болуы тексеріледі.

 Материалдық  емес активтерді қабылдау-тапсыру  актілерінің қолда бар болуы және уақтылы жасалынуы, олардың бастапқы құны, амортизациялық аударымның анықталуы мен есептелуі және басқа да аса қажетті деректер тексеріледі.

2.2. Қателерді түзету

 Түгендеумен  қатар қаржылық есеп беруді  жасау үшін шындыққа жанасымды  ақпаратты алу мақсатында таңдап  алынған есептік саясатқа сәйкес  барлық мүлік түрлері мен міндеттемелерге  баға беруде субъект қолданатын  бағалау тәртібінің шындыққа  жанасымдылығын анықтау бойынша  жұмыстар жүргізіледі.

 Есептік  кезең үшін қаржылық есеп беруді  жасау өткен кезеңдегі қаржылық  есеп беруде кеткен барлық  қателерді ескеру қажет.

 Қаржылық  есеп беруді жасау кезіндегі  барлық қателерді елеулі және  елеусіз қателер деп бөлуге  болады. Егер қате пайдаланушының  экономикалық шешіміне әсерін  тигізсе, онда ол елеулі қате  деп саналады.

 «Таза  табыс немесе кезеңдегі залал,  елеулі қателер және есептік  саясаттағы өзгерістер» бухгалтерлік  есеп стандартына сәйкес елеулі қателер - өткен кезеңде кеткен қатенің есептік кезеңде табылуы, бұл қатенің елеулігі сондай, оны түзету күніне қарамастан өткен кезеңдегі қаржылық есеп беру шындыққа жанасымды деп есептелінбейді.

 «Таза табыс немесе кезеңдегі залал, елеулі қателер және есептік саясаттағы өзгерістер» МСФО негізгі қателерге анықтау жүргізіледі. «Негізгі қателер – бұл ағымдағы кезеңде анықталған аса елеулі қате. Оның елеулігі соншалықты, бір немесе алдағы кезеңдегі қаржылық есеп берулер оларды шығару сәтінде сенімсіз деп саналады. Бір немесе бірнеше алдағы кезеңдерге қаржылық есеп беруді дайындауда кеткен қате ағымдағы кеезңде табылуы мүмкін». Қателер мыналардың нәтижесінде пайда болуы мүмкін:

• Математикалық есептеулерде;
• Есептік саясатты дұрыс қолданбаудан;
• Ақпараттарды, алдауды немесе ынта қоймауды бұрамалап көрсету.

 Бұл қателерді  түзету таза табысты немесе  есептік кезеңдегі залалды есептеуде  ескеріледі.

 «Қаржылық-шаруашылық  қызметінің нәтижесі туралы есеп  ебру» бухгалтерлік есеп стандартына  сәйкес және «Таза табыс немесе  кезеңдегі залал, елеулі қателер  және есептік саясаттағы өзгерістер»  МСФО алдағы кзеңдерег қатысты  қателерді түзетудің екі әдісі  қарастырылған:

• Бөлінбеген табыстың алғашқы сальдосын өзгерту жолымен есеп беруде көрініс табу;
• Таза табысты немесе есептік кезеңдегі залалды анықтауда қосу.

1. Ағымдағы есептік кезеңдегі елеулі қателерді түзету:

2. Бөлінбеген табыстың алғашқы сальдосын өзгерту жолымен елеулі қателерге түзету жүргіземіз:

ІІІ. Қаржылық есеп беруді жасау

 Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеідегі қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.