Экология құқығының түсінігі, пәні және әдістері

Жоспар

Кіріспе……………………………………………………………………………2

1. Экология құқығының түсінігі, пәні және әдістері……………………….3
1.     Экологиялық құқықтық қатынастардың объектілері мен субъектілері……………………………………………………………6
2. Экологиялық құқықтың  принциптері және жүйесі………………….8
2. Экологиялық құқықтың қайнар көздерінің түсінігі және классификациясы…………………………………………………………10
1. ҚР-ның Экологиялық Кодексінің жалпы сипаттамасы……………13 
2. Экологиялық қатынастарды реттейтін өзге нормативтік актілер…17               

Қорытынды………………………………………………………………………19

Пайдаланған әдебиеттер тізімі…………………………………………………20

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Қоршаған табиғи ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану қоғамның экономикалық даму барысын жетілдірудің міндетті шарты. Біздің елімізде табиғатты қорғау және оның байлықтарын тиімді пайдалану қоғамның дамуының конституциялық қағидаларына енгізілген. Ол әрбір адамның парызы ретінде жалпы мемлекеттік, жалпыхалықтық міндет болып табылады. Экологиялық құқық бұл осы кезеңмен болашақтың адамдарының мүдделері үшін қоғам мен табиғат аясындағы қарым-қатынасқа байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін жаңа құқық салаларының бірі болып табылады.

Алғаш рет “Экология” термині 1866 жылы неміс ғалымы Геккель ұсынып және ұзақ уақыт бойы тек биология ғылымы негізінде тар аяда қолданды. Ол өзінің әйгілігіне 20-ғасырдың 2-ші жартысында ие болды. Өйткені тұра осы кезден бастап адам мен орта және қоғам мен табиғат арасындағы қатынастар шиеленісе түсті.

Экология – тірі организмдермен олардың өмір сүру негізі қоршаған табиғи орта арасындағы қарым-қатынасты анықтайтын ілім ретінде қолданады. Табиғат – санада және санадан тыс жүретін объективті анықтылық және адам жаратылысының өмір сүру ортасы. Қоғам мен табиғаттың өзара байланысты негізі 2 нысандағы қоғамдық қатынастар негізінде табиғат ресурстарын пайдаланумен табиғатты қорғауда көрініс табады. Табиғат ресурстарын пайдалану материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған қоғамның экономикалық мүддесімен анықталады.

Табиғатты қорғау – қазіргі кезең және болашақ ұрпақтар үшін қошаған табиғи ортаның сапасымен байланысты қоғамның экологиялық даму мүддесі болып табылады. Құқықтық экология бұл қоғам мен табиғаттың өзара байланысынан туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық экологияның анықталуының бірі болып – экология құқығы болып табылады. Экология құқығы бұл қазіргі және болашақ ұрпақ үшін қошаған табиғи ортаны тиімді пайдаланумен қорғауға байланысты қоғам мен табиғаттың қарым-қатынасын анықтайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Экология құқығы құқық саласы ретінде адамдардың мүдделері үшін қоғам мен табиғат арасындағы үйлесімді байланыстарға жету мақсатында экологиялық қоғамдық қатынастарды жүзеге асыратын арнайы тәсілдерді реттейтін құқықтық номалардың жүйесін құрайды.

Экология құқықтың әдістері қоғам мен табиғат арасындағы үйлесімді байланысқа жетуге бағытталған, олар табиғатқа да, қоғамға да қатысты заңдылықтардың құқықтық реттелуінің сақталуына негізделеді.

1. Экология құқығының түсінігі, пәні және әдістері

Құқық саласының сипаттамасын реттеу экологиялық құқықтың мәнін анықтаудан басталады. Құқық теориясынан біз мынаны білеміз: белгілі бір саланы реттеудің мәні қоғамдық қатынастар болып табылады, олар іштей бірлікпен, ерекшелігімен, жақындық белгісімен, кейбір басқа да қасиеттерімен сипатталады және адам қызметінің белгілі бір саласын реттеуге бағытталған.Осы қисынды ұстана отырып мынаны мойындау керек: экологиялық құқықтың адамзат қоғамы мен табиғаттың, мемлекеттің және оның субъектілерінің табиғат ресурстарын пайдалану мен сақтау тұрғысындағы өзара әрекетінің саласында туындайтын экологиялық қатынастар болып табылады.

 Экологиялық құқық  мәнінің ұғымын ғалымдар ертеректе  зерттеген. Ресей оқулықтарын ерекше  атап көрсеткен жөн, олардан біз  мынадай анықтамаларды ұшыратамыз: "Экологиялық құқықтың мәні  қоғам мен табиғаттың өзара  әрекеті саласындағы қоғамдық  қатынастар болып табылады, олар  тұтастай алғанда табиғи объектілер  мен қоршаған табиғи ортаны  қорғау тұрғысында туындап, дамиды", "Экологиялық құқықтың мәні - бұл  экологиялық-құқықтық нормалардың  қолданылуы саласында қалыптасатын  тарихи тұрғыда қәзіргі және  болашақтағы ұрпақтар мүдделері  үшін қоршаған ортаны сақтап  қалу мақсатында табиғи объектілерді (экологиялық жүйелерді) сақтау, жақсарту, қалпына келтіру, тиімді пайдалану  тұрғысында міндетті түрде мемлекеттің  қатысуы жағдайында азаматтар  мен ұйымдар арасындағы өндірістік  қатынастармен байланысты болуы".         

 Сонымен ҚР-ның экологиялық  құқығы дегеніміз - айналадағы табиғи  ортаны қорғауға байланысты қоғамдық  қатынастарды реттейтін құқықтық  ережелердің жиынтығын зерттейтін  оқу пәні немесе ғылым саласын  айтамыз.

Экологиялық құқықтың белгісі экологиялық қатынастарды құқықтық реттеуі әдістерінің болуы. Құқық теориясынан мына жайт т белгілі: құқық саласының әдісі ретінде қоғамдық қатынастарға қатысушыларға ықпал ету тәсілдері, осы қатынастарды реттеу тәсілдері танылады. Экологиялық құқық біршама  жуықта ғана дербес ала ретінде танылуымен байланысты экологиялық құқық әдісін анықтау тұрғысында әлі де болса бірегей пікір болмай отыр. Экологиялық құқық әдісі туралы мәселе елеулі ғылыми проблема болып табылады және ол жеке зерттелуі тиіс. Әдістің ерекшелігі құқық саласы мен реттеу мәні сипаттамасынан бастау алумен анықталады. Экологиялық құқықтың анықтауыш белгісі саланың кешенділігі ұғымынан, табиғат ресурстарын пайдаланудың ішкі салалық процесстерін ортақ мақсатқа - адамның тіршілігі үшін жарамды табиғат сапасын сақтаудан бастау алады. Ғалымдар мынаны дәлелдеп отыр. экологиялық құқық құрамына жататын жекелеген салалардың (жер, су, тау және т.б.) өз жүйесі, өз мәні мен өз әдісі болады. Алайда экологиялық құқық әдісі - бұл неғұрлым күрделі құбылыс.Экологиялық құқықтың әдістеріне мыналар жатады:      

1. Экологияландыру әдісі. Бұл әдістің мазмұнынан экологиялық  құқық қатынастарын құқықтық  реттеу тәсілін ұғынған жөн, бұл  ретте қоршаған табиғи ортаға  немесе оның жекелеген ресурсын  пайдалану немесе кез келген  шаруашылық және өзге де ықпал  ету бүкіл табиғат сапасын  сақтау мақсатына бағындырылуға  тиіс. Пайдалы қазындыларды өндіру, өнеркәсіп объектілерін салу  кезінде, республика аумағына шетелдік  өнеркәсіп технологияларын әкелу  кезінде, ғарыш объектілерін пайдаланған  кезде және т.б. кездерде барлық  жерде экологияландыру әдісі  қолданылады.      

2. Тараптардың теңдігі  әдісі. Бұл әдіс, егер экологиялық  құқық қатынасының мазмұны азаматтық  құқықтық мәмілелер, заладың орнын  толтыру болып табылатын жағдайларда  қолданылады. Бұл қатынастардың  субъектілері, әдетте бірдей жағдайда  болады, бір-біріне тәуелсіз құқықтар  мен міндеттердің бірдей көлеміне  ие болады. Оларды тек шарт  қана байланыстырады.     

3. Биліктің ықпал ету  әдісі. Бұл әдіс субъектілер бағынышты, тәуелді болған, олардың құқықтары  мен міндеттерінің көлемі жоғары  тұрған субъекті анықтаған жағдайда  экологиялық құқық қатынастарында  қолданылады. Айталық, ҚР-сы аумағында  табиғат ресурстарын пайдалану  жөніндегі барлық құқық қатынастары  іс жүзінде мемлекеттік орган  беретін рұқсаттың (лицензияның) негізінде  жүзеге асырылады, бұл орган осы  қатынастың туындауына, өзгеруіне  және тоқтатылуына ықпал етеді. Биліктің ықпал ету әдісі табиғат  ресурстарын пайдалану жағдайында, кінәлі адамдарды жауапкершілікке  тарту жөнінде министрліктер  мен ведомстволар басқаруды жүзеге  асыру кезінде, бекітілген табиғат  қорғау шараларын жүзеге асыру  кезінде қолданылады.      

4. Мәжбүрлеу әдісі. Бұл  әдіс кінәлі адамды жауапкершілікке  тарту жөніндегі қатынастарды  реттеу кезінде қолданылады. Бұл  әдіс биліктің ықпал ету әдісінің  құрамдас бөлігі ретінде толық  заңды түрде қарастырылады, себебі  кінәлі адам мемлекет белгілеген  тәртіп ережесін бұзған кезде  құқық қатынасын реттеу болып  табылады.     

5. Экономикалық әдіс. Бұл  әдістің көмегімен табиғат ресурстарын  пайдаланғаны үшін, қоршаған табиғи  ортаны ластағаны үшін төлемдерді  алу жөніндегі құқық қатынастары  реттеледі.     

6. Халықаралық-құқықтық әдіс.Экологиялық  қатынастарды реттеудің халықаралық-құқықтық  әдісі қажет әдіс, себебі экологиялық  құқықпен табиғат ресурстары  қорғалады және пайдаланылады, олар  бірнеше мемлекеттің аумағы бойынша  көшіп отырады. Объектиті құрылым  ретінде табиғат кешені мемлекеттерге, құқықтық режимге тәуелді болмайды, бірақ ол табиғат процесстеріне  тәуелді болады, олар әр алуан  мемлекеттердің аумағы арқылы  өтеді. Бір мемлекеттің меншігі  болмайтын табиғат объектілері  бар, қайта бүкіл адамзатқа тиесілі  болады (әлемдік мұхит, ауа, озон  қабаты және т.б.). Қазақстан Республикасының  заңнамасы бұл жағдайларда қәзіргі  халықаралық экологиялық конвенциялар  мен шарттарға бағынады. Атап  айтқанда осы жағдайларда халықаралық  әдіс қолданылатын болады. Сөйтіп  экологиялық құқықта негізгі  әдіс ретінде экологияландыру  әдісі танылады, қалған әдістер  қосымша әдістер болып табылады.       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Экологиялық құқықтық қатынастардың объектілері мен субъектілері

Экологиялық қатынастар дегеніміз - бұл объектісі табиғат пен оның құрамындағы элементтер болып табылатын қатынастарды айтамыз. Осының негізінде біз экологиялық қатынастарға бүкіл табиғи кешенге, сондай-ақ оның жекелеген бөлімдеріне бағытталған барлық қатынастарды жатқызамыз. Сондықтан жер, су, тау, орман, фауналық, атмосфералық ауа қатынастары біршама дербестікке ие болады және жер, су, тау, орман, фауналық, атмосфералық ауа құқығының мәні болып табылады, өзінің жалпы белгілері бойынша табиғат ресурстары қатынастарына жатады, олар экологиялық қатынастар құрамына кіреді. Сондай-ақ экологиялық қатнастарға объектісі табиғат кешені, табиғи орта болып табылатын қатынастарды жатқызу керек, мұның өзі қорықтардың, экологиялық апат аймақтарының құқықтық режимін реттеу мысалынан ерекше көрінеді.

 Алайда бұл орайда  мынаны ескеру керек: "жер, жер  қойнауы, су, орман, жануарлар әлемі, ауа" ұғымы мен "табиғи ресурс" ұғымы арасында айырмашылық бар. Әр бір су экологиялық қатынастардың  объектісі бола бермейді, "орман" экологиялық құқықпен реттеле  бермейді. Мұның бәрі, егер аталған  объектілер табиғат ресурстары  болып, мына белгілерге сай келген  жағдайда ғана мүмкін болады:      

1) шығу тегінің табиғи  сипаты. Табиғат ресурсы жасанды  жолмен алынбауы тиіс, ол табиғат  туындысының нәтижесі болып таыбалды;       

2) ол қоршаған табиғатпен  табиғи байланыста болып, онда  белгілі бір экологиялық қызмет  атқаруға тиіс.

Егер белгілі бір қоғамдық қатынаста табиғат объектісі табиғи ортадан алынатын болса, онда ол экологиялық құқықтың объектісі болудан қалады. Ол мүліктік қатынастардың объектісі, яғни азаматтық құқықтың объектісі болуға, тауар болуға тиіс. Табиғаттан алынған оған адам еңбегі жұмсалады және ол "бағалану" қасиетіне ие болады, оған құндылық ұғымы беріледі. Өзендегі "су" және елді мекеннің ауыз су жүйесіндегі "су" (крандағы су) өзінің физикалық қасеттері жағынан біртекті өнім болып табылады, бірақ әр алуан заңдармен реттелетін болады. "Өзендегі су" - бұл табиғи ресурс, оны пайдалану мен қорғау экологиялық қатынастардың объектісі болып табылады. "Крандағы су" - бұл объект табиғи ортадан алынған және бұл қоғамдық қатынастар санитарлық-гигиеналық және коммуналдық заңнамамен реттелетін болады.

Сөйтіп, мынадай қорытынды жасауға болады: экологиялық қатынастарға объектісі табиғат пен табиғат ресурстары болатын, белгілі бір өлшемдерге сай келетін қоғамдық қатынастарды жатқызуға болады.            

Экологиялық қатынастар субъектілеріне мыналар жатады:      

1. Қазақстан Республикасы -  біздің мемлекетіміз табиғат ресурстарының меншік иесі бола отырып, экологиялық қатынастардың субъектісі болып таыбалды және табиғат пайдалану мен табиғатты қорғау мәселелері бойынша құқық қатынастарында міндетті тарап ретінде қатысады;       

2. Шетелдік мемлекеттер - Қазақстанның табиғат ресурстарын  пайдалану мәселелері бойынша  экологиялық қатынастардың субъектілері  болып табылады, республикаға табиғи  ортаға келтірген залалы үшін  жауап береді (шекаралық су объектілері  бойынша бірлесіп су пайдалануы  және т.б.);    

3. Халықаралық ұйымдар - экологиялық  қатынастардың субъектілері ретінде  халықаралық ұйымдарға мамандандырылған  экологиялық ұйымдарды (ЮНЕП,МСОП), сондай-ақ экологиялық проблемаларды  шешуде белгілі бір қызметті  орындайтын ұйымдарды (БҰҰ, Сорос  қоры және т.б.) жатқызуға болады;     

4. Заңды тұлғалар - бұл  топта тұлғалардың кең ауқымын  атауға болады. Бұл кез келген  меншік нысанының заңды тұлғалары - мемлекеттік кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер, шетелдік кәсіпорындар  және т.б.    

5. Жеке тұлғалар - бұл арада Қазақстан Республикасының азаматтарын, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдарды атауға болады. Олар табиғат пайдаланушылар, экологиялық құқықтарға ие бола алады және экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін жауапты болады.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Экологиялық құқықтың  принциптері және жүйесі

Құқық саласының принциптерімен негізгі басшылыққа алатын ережелер танылады, оларға сәйкес белгілі бір қатынастар реттеледі. ҚР-ның Экологиялық Кодексінде былай делінген: қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты ұтымды пайдалану мына принциптер негізінде жүзеге асырылады:

1) Қазақстан Республикасының  орнықты дамуын қамтамасыз ету;

2) экологиялық қауіпсіздікті  қамтамасыз ету;

3) экологиялық қатынастарды  реттеу кезіндегі экожүйелі көзқарас;

4) қоршаған ортаны қорғау  саласындағы мемлекеттік реттеу  және табиғи ресурстарды пайдалану  саласындағы мемлекеттік басқару;

5) қоршаған ортаны ластаудың  және оған кез келген басқа  түрде залал келтіруді болдырмау  жөнінде алдын алу шараларының  міндеттілігі;

6) Қазақстан Республикасының  экологиялық заңнамасын бұзғаны  үшін жауаптылықтан бұлтартпау;

7) қоршаған ортаға келтірілген  залалды өтеу міндеттілігі;

8) қоршаған ортаға әсер  етудің ақылы болу және оған  рұқсат алу тәртібі;

9) табиғи ресурстарды  пайдалану мен қоршаған ортаға  әсер ету кезінде неғұрлым  экологиялық таза және ресурс  үнемдеуші технологияларды қолдану;