Жылжымайтын мүлик

Экономикалық үрдістерді мемлекеттік реттеу қоғамдық жүйені басқарудың ажырамас элементі болып  табылады. Қандай да болмасын қоғамдық жүйенің алдында қойылған мақсаттар  мен тапсырмалардан мемлекеттің  араласуының дәрежесі, әдістері мен формаларына байланысты.

Әлемдік тәжірибе реттегіштердің жүйесін жасап шығарды, оларға жататындар: әкімшілік-құқықтық, салықтық, бағалық, ақшалай тұрақтандырғыштар, бюджеттен  қаржыландыру көлемі, амортизация нормасы, кәсіпорынның қорларына аударым  нормалары, әлеуметтік қамтамасыз ету нормативтері. Осындай реттегіштедің қатарына несиелік реттегіштерде кіреді, оған несиеге пайыздар, есептік ставка және орталық банктің резервтік талаптары, өтемділік нормативтері, ашық анрықтағы орталық банктің жүргізетін операцияларының көлемі жатады.

Соңғы жылдары Қазақстанда  экономикалық өсу байқалады. Бірақта  ол экономикадағы көрнікті позитивті  қозғалыстармен нығайтылып отырған  жоқ: инвестициялық белсенділік  жоқ, ғылымисыйымды сектор үлесі  төмен, қарыздық борыштар көлемі қысқармайды, адамдардың өмір сүру деңгейі төмендеуде. Соңғы жылдары байқалып отырған экономикалық өсу жағымды сыртқыэкономикалық конъюктураға (мұнайға бағаның өсуі) және теңгені девальвациялауға әрекет болып табылады. Қазақстандық экономиканың даму перспективаларына келетін болсақ, онда оны келесі тәсілдермен негіздеуге болады. Қазақстан бір жағынан – технологиялық және өндірістік потенциалы артта қалған және жоғары шығындармен мінезделетін ел болып табылады, сондықтан да ол дамыған елдермен тең бәсекеге түсе алмайды.  Басқа жағынан, реформалау жылдарындағы экономикалық құлдырауына қарамастан, Қазақстан бай табиғи-ресурстық потенциалды мемлекет болып қала береді. Сондықтанда экономикалық үрдістерге мемлекеттің әрекет ету шараларының кешені қажет.

Үкіметтің іс-әрекеттер бағдарламасында табиғи ресурстарды тиімді қолдануды мәнді жоғарлатуды, соныменен қатар экономиканың қайта өңдеу салаларын дамытуын жылдамдатуды, жоғары қосымша құнды тауарлар шығаруға бағытталған жаңа өндірістерді құруды қамтамасыз ету мен басқаруда мемлекеттің рөлін күшейту анық көрсетіледі. Соныменен бірге, өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарын қаржылық қамтамасыз ету қажеттілігі белгіленген.

Қазіргі кезеңде экономиканың көтерілуіндегі, бәсекеқабілетті тауарлар мен қызметтерді өндіруді тездетудегі маңызды рөлді кәсіпорындардың ұйымдық және ғылыми-техникалық жетілдіруі алады, ол туралы 2010 жылға дейінгі Қазақстан Республикасы дамуының Стратегиялық жоспарында айтылады, оның мақсаттары болып табылады:

• 2010 жылға жиынтық ішкі өнімдердің көлемін екі есеге өсіру;
• экономиканың ұзақмерзімді жоспарында бәсекеқабілетті негіздерді құру.

Қойылған  тапсырмаларды шешудің тағы бір  жолы тұрақты экономикалық өсуді  қамтамасыз ету мақсатында бәсекеқабілетті, жоғарытехнологиялық және ғылымисыйымды  өндірістердің дамуына приоритетті тәртіпке бағытталған ішкі және сыртқы инвестицияның жоғарғы деңгейіне жету болып табылады. Осыған байланысты, қызмет етіп отырған Ұлттық қормен бірге даму бюджеті және дамытудың мемлекеттік несиелік ұйымдары сияқты мемлекеттік қаржылық институттарды дамыту алға қойылып отыр.

Дамыту бюджетін жеңілдетілген сыртқы қарыздар, инвестициялық  бағыттар үшін мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару жолымен ішкі қарыздар алу, мемлекеттік  мүліктерді жекешелендіруден кірістер, салықтық кірістердің бір бөлігі есебінен құру ойластырылып отыр, ал жинақталған қаражат мемлекеттік инвестициялау тиімділігін жоғарлатуға және халықтың ішкі жинағын нақты инвестициялық жобаларды қаржыландыруға бағыттауға мүмкіндік береді.

Дамыту бюджетінің шығысы жобаларды инвестициялау үшін оперативті, ойластырылған және перспективті баптар тізімі бойынша жүзеге асырылады. Жобалардың тізімі потенциалды қарыз алушылардың, коммерциялық банктердің, қызығушылық тудырып отырған министрліктер мен ведомствалардың, Үкіметтің келісімді бірігіп қатысу жолымен құрылатын болады.

Кәсіпорындарды  тікелей несиелендіру үшін дамытудың  мемлекеттік несиелік ұйымдарын (ДМНҰ) құру қарастырылып отыр. ДМНҰ – бұл  мемлекеттік инвестициялық саясатты іске асыруға мүмкіндік беретін  мамандандырылған мемлекеттік институттар. Даму бюджетіндегі шоғырландырылған қаражаттар оларды нақты кешенді бағдарламаларға әрі қарай салу үшін ДМНҰ-ның арасында бөлінетін болады. ДМНҰ өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, тұрғын үй құрылысы, шағын және орта бизнесті несиелендіру, инфрақұрылымдар сферасында құрылуы мүмкін.

ДМНҰ негізгі  тапсырмасы қаржыландыру мұқтаждығы бар экономиканың приоритетті салаларындағы кәсіпорындарды, құрылымды қалыптастыратын өнеркәсіптік кәмпорындарды экономикалық сауықтандыру бағдарламаларын құру және  жүзеге асыруды несиелендіру.дамыту бюджетінің қаражаттарын бөлу ашықтылық, шынайылық, қол жеткізерлік және тепе-теңдік принциптерінде жүзеге асырылуы керек. Мемлекеттік инвестициялық қоржын коммерциялық өзін ақтайтын жобалармен қатар, өзін ақтаудық қосымша эффектісіне ие, бірақ әлеуметті және саяси мәнді жобалардан тұрады.

ДМНҰ Үкіметпен  белгіленген шекте қосымша несиелік ресурстарды тартуға мүмкіндігі бар. Несиелік ұйымдарды құру сәйкестендірілген  квалификацияланған тексерумен приоритетті  салаларда адресті инвестицияны бағыттау, белсенді және кәсіби басқару кезінде ағымдағы өтемділік пен табыстылыққа жету кезінде ресурстарды жинақтауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

ДМНҰ қарыз  алушы кәсіпорындармен әрдайым  тығыз өзара байланыс негізінде  белгіленген мерзімдерде өзін ақтайтын жобалар бойынша қаржатардың қайтарымдылығын қамтамасыз ету үшін берілген несиелердің мақсатты қолдануына бақылау жасап отырады. Несиелерді берудің қатаң іс-жосықтары мен олардың әрі қарайғы тұрақты мониторингісі экономиканың нақты секторындағы бар тәуекелдерді оперативті жеңуге мүмкіндік береді. Мемлекеттік инвестициялардың тиімділігін мен қайтарымдылығын жоғарлату үшін мемлекеттік несиелік ұйымдардың несиелендіру шарттары жобаларды жеке банктер жағынан бірге қаржыландыруды жүргізу болуы мүмкін. инвестициялық және реттеу қызметтерін жүзеге асырумен қатар, ДМНҰ-дар реабилитациялық және лизингтік қызметтерді көрсете алады.

Қазақстанның  Даму Банкінің құрылғанын ерекше атап кету керек, ол мемлекеттік инвестициялық  саясатты негізгі жеткізушілерінің бірі болады.

Ішкі ұлттық жинақты шоғырландыратын институционалды  инвесторларды әрі қарай дамыту мақсатында дамыту бюджетінің механизмінен басқа жинақтаушы зейнеткерлік қорлар мен сақтандыру ұйымдары Қазақстандық қор биржасындағы п листингке өткен қазақстандық кәсіпорындардың акциялары мен корпоративті бағалы қағаздарына өз активтерін салуын кеңейту жолымен экономиканың нақты секторын несиелендіру мүмкіндігіне ие болады.

Инвестициялаудың  жоғарыда көрсетілген шарттарын  құру көмегімен  Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының келесідей тапсырмаларын орындау мүмкін болады: жеке салалар мен ғылымды субсидиялау; мемлекеттік емес қарыздарға мемлекеттік кепілдемелерді беру; басқа несиелік институттармен берілген займдар мен несиелер бойынша кепілдікті, дамыту мемлекеттік несиелік ұйымдармен орта- және ұзақмерзімді несиелерді беру, бірігіп қаржыландыру және тәуекелді бөлудің басқа да құралдарын қолдану. Ал жекелеп алғанда:

• металлургия өнеркәсібінде және металлдарды өңдеуге жекелеген жоғары технологиялық жобалар бойынша дамыту мемлекеттік несиелендіру ұйымдарының орта- және ұзақмерзімді несиелерін беру;
• дамытудың мемлекеттік несиелендіру ұйымдарымен шағын кәсіпкерлік пен импортты ауыстыруды қолдау бағдарламалары шегінде орта- және ұзақмерзімді несиелендіру;
• машина жасауда аз тоннажды өндірісті құру үшін дамыту мемлекеттік несиелендіру ұйымдарының орта- және ұзақмерзімді несиелерді беруі;
• газ өндіру өнеркәсібіндегі жекелеген жобаларды дамыту мемлекеттік несиелендіру ұйымының орта- және ұзақмерзімді несиелендіруі;
• мемлекеттің  қатысуымен ұйымның лизингтік қоры үшін ауылшаруашылығы техникасын сатып алу;
• приоритетті жобаларды дамыту мемлекеттік несиеленлдіру ұйымының орта- және ұзақмерзімді несиелендіруі,
• импортты ауыстырушы өндіріс үшін мемлекеттік несиелендіру ұйымдарының орта- және ұзақмерзімді ненсиелерді беруі,
• импортты ауыстыру бағдарламасы шегінде тоқыма өндірісін мемлекеттік несиелендіру ұйымдарымен орта – және ұзақмерзімді несиелендіруі;
• ақпараттық технология, биология, химия, фармация мен медицина (микробиология, биохимия, биотехнология, генді инженерия) сияқты сфераларын мемлекеттік несиелендіру ұйымдарымен орта- және ұзақмерзімді несиелендіруі.

Маусымдық операцияларды  мемлекеттік субсидиялаудың негізгі  формаларының бірі ресурстарды арзандату болып табылады, жекелеп алғанда, меншіктік несиелік ресурстар есебінен тікелей банктік несиелендіру кезінде банктік пайызды субсидиялау.

Өндірушілер үшін маусымдық несиелерге қол жеткізуді  қамтамасыз етудің басқа формасы  банктік ссудаларды даму мемлекеттік несиелендіру ұйымының кепілдемесімен қамтамасыз ету болады. Маусымдық несиелендірудегі негізгі тіреу агробизнес пен саланың ішкі ресурстарын мобилизациялауға жасалады:

• биржалық саданы дамыту және фьючерстік операцияларды кеңейту;
• өндірістік контрактацияны дамыту,
• агроиндустриалды сферада тік өндірістік интеграция шегіндегі несиелендіру;
• селолық несиелендіру серіктестерімен несиелендіру, сондай-ақ селолық несиелік корпорацияларын құру арқылы (өзара несиеленлдіру қоғамдары мен өзара сақтандыру);
• маусымдық ресурстарды жеткізуші фирмалардың тауарлы несиелері;
• операциялық лизингті дамыту.

«»Қазақстан -2030» даму стратегиясында, Қазақстан  Республикасының «Шағын кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдау туралы» заңында, 1998-2000 жж. Қазақстан Республикасы үкіметінің іс-әрекеттер Бағдарламасын іске асыру бойынша шаралар жоспарында және Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша мемлекеттік бағдарламада, 2001-2002 жж. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау концепциясында несиелендірудің қазіргі жүйесін жетілдіру бойынша шаралар анықталған.

Қазіргі кезеңде  шағын кәсіпкерлік мемлекеттік  және қоғамдық қолдауға, оны дамытудың  тереңдетілген әдістемелік негізделуіне қатаң мәжбүрлікте.

2001-2005 жж. Қазақстан  Республикасының әлеуметті-экономикалық  дамуының индикативті жоспары жобасында шағын кәсіпкерлікті әрі қарай дамыту бойынша шаралар қарастырылған: жеңілдетілген сыйақы (қызығушылық) ставкасын қолданумен экономиканың приориттетті секторларында ортамерзімді және ұзақмерзімді несиелендірудің үлесін жоғарлатуға құрылған кәсіпкерлікті қаржылық қолдау негізінде аймақтық деңгейлерде кепілдемелік қорлар мен несиелік серіктестіктерді құру;  шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қажеттіліктеріне жауап беретін жабдықтарды шығаруға мүмкіндіктері бар компаниялардың дамуына бағытталған инвестициялық саясат; неғұрлым маңызды және перспективті жобаларды тікелей несиелендіру бойынша қызметтермен рұқсат беру жолымен кәсіпкерлік субъектілерін қаржылық қолдау бойынша «Шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры» ЖАҚ-ның мүмкіндіктерін кеңейту; мемлекеттік тапсырыстарды орындауға шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жол беруді кеңейту үшін мемлекеттік сатып алу бойынша тендерлерді жеңіп алған шағын кәсіпкерлік субъектілерін күнібұрын несиелендіру схемасын құру және енгізу керек.

Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау қоры экономиканың бұл секторындағы неғұрлым мәні жоғары мамандандырылған несиелік ұйым болуы керек, оның тапсырмаларына жатады: шағын және орта кәсіпорындар инвестициясын, соныменен қатар экспорттық несиелерді беру көмегімен қазақстандық тауарлар экспортын қаржылық қолдау құралымен қазақстандық экономикаға көмек көрсету; дамушы бизнеске қолдау жасау, кеңес беру және басқа да қызметтерді көрсету.

Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бірқатар мәселелерді шешуді талап  етеді, және тек қаржы-несиелік жүйе жағынан ғана емес, сондай-ақ белсенді мемлекеттік саясатты жүргізуді қолдау қажет.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты  тапсырмасы экономиканың тиімді қызмет етуі мен дамуына мүмкіндік беретін  капитал, еңбек, тауарлар мен қызметтер  нарығында экономика субъектілерінің өзара әрекеттерінің ережелерін шығару және қолдау. Экономика сонда ғана тиімді болады, егер де қоғамның әлеуметті-экономикалық күтілімдері, сондай-ақ елдің өндірістік және қаржылы-инвестициялық ресурстарын сәйкестендірудегі жүргізілетін мемлекеттің экономикалық саясаты. Салық, тариф, мемлекеттік тапсырыс, инвестиция, валюта бағамдары, пайыздық ставка, жеңілдіктер және басқа да құралар арқылы мемлекет ел Президентінің «Қазақстан-2030» стратегиясы шегінде экономика субъектілерін басқару керек.

2. Қазақстан Республикасының несиелік жүйесі: мәні, қызметтері және құрылымы

Несиелік және қаржылық операциялардың негізгі масасын  бақылайтын несиелік жүйенің басты  звеносын банктік жүйе көрсетеді.

Қазақстанның банктік жүйесі 1990 жылдың 07 желтоқсанында Қазақ ССР-да банктер мен банктік қызметтер туралы заңымен сәйкес реформалау кезеңінен өте отырып, таза мемлекеттік үлгіден араласқа өтті. Республикада екі деңгейлі банктік жүйе қалыптасты, оның жоғарғы деңгейі Қазақ ССР-ның Мемлекеттік банкімен көрсетілді, ал төменгі – басқа банктер, оның құрамына сол уақытта әркет етуші мемлекеттік мамандандырылған банктер (Промстройбанк, Агропромбанк, Жилсоцбанк, Внешэкономбанк) және қайта құрылған мемлекеттік емес банктер (акционерлік, корпоративтік, шаруашылық серіктестіктер формасындағы және т.с.с.) кірді.

Толығымен несиелік жүйенің жалпы  құрылымы схемалық түрде келесідей  түрде көрсетіледі (сурет1):

Несиелік жүйемен өз қызметтерін  орындау кезінде несиелік қатынастар пайда болады. Қайтарымдылық және төлемділік шартында уақытша бос ақшалай қаражаттарды бөлу және қайта бөлу бойынша несиелік ұйымдар мен әртүрлі субъектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік операциялардың мазмұнын анықтайды.