1.Морфология туралы түсінік,оның биологиялық
пәндермен байланысы.Ертеден гистология,эмбриология
ж/ецитология пәні морфологияға(атауды
1817ж неміс ақыны ж/е табиғат зерттеушісіИоганн
Вольфганг Гете берген)кірді.Пәнаты өзгермегенімен,стандартты
заты қалғандықтан,әрі латын терминдерін
бергендіктен оқулық атауын жаңаша атап,екінші(II)деп
белгілеп,оған басқа тұрғыдан қарау қажет
болды.Гистология,эмбриология,цитология
пәні адам мен жануарлар организміндегі
жасушалар,ұлпалар,ағзалар ж/е ағзалар
жүйесінің құрылысы,қызметі,дамуы ж/е
олардың пайда болуынан физиологиялық
өлуіне дейінгі тіршілік әрекеті,іс-тәжірибе
мүддесіне қажет даму бағытына әсер ету
мүмкіншілігі туралы ғылым.Бұл пәнлі оқи
отырып,организмнің барлық ағзаларын
микроскоп көмегімен көріп,олардың атауларын
білеміз.Бұл тіл ғылым саласында арнайы
тіл негізін меңгеруге көмектеседі.
3.Жануарлар морфологиясы
пәнінің бөлімдері,олардың зерделеу
мақсаттары.Цитология жасушалар туралы
ғылым-жанауарлар мен өсімдіктердің жасушаларын,тұрақты
ж/е тұрақсыз қосындылары,олардың субмикроскоптық
құрылысын,дамуын,тіршілік әрекетін зрттейтін
ғылым.Цитология жалпы ж/е арнайы деп2ге
бөлінеді.Жалпы цитология-организмге
тән жасушалардың жалпы құрылым ж/е қызмет
қасиеттерін зерттейді.Арнайы цитология-нақты
ұлпалар,ағзалардағы жасушалардың даму,тіршілік
әрекеттері мен атқаратын қызметіне тән
арнайы сипаттамаларын қарастырады.Эмбриология-адам,жануарлар,өсімдіктер
ұрығының онто-,филогенезді даму заңдылықтарын,организмнің
пайда болғанынан өлгеніне дейінгі құрылысын
ж/е тіршілік әрекетін зерттейтін биологиялық
ғылым.Гистология-организмнің онтогенезі,филогенезінде
әртүрлі ұлпалар дамуын,оның микроскопиялық
құрылысын,тіршілік әрекеттерін,орналасу
орнын,жіктелуін,ұлпалар құрылым-қызмет
бірлігін қалыптастыратын ж/е жасуша диффероны
өзара байланысын зерттейтін биологиялық
ғылым.
5.Ағза,организмнің ағзалар
жүйесі туралы түсінік.Ағза құрылысы
мен пішіні қалыптаспаған тіршілік қызметтері
арнайы бейімделген организмнің бір бөлігі.Ол
бірнеше ұлпалардан ұлпа емес заттардан
түзіледі.Құрамында қалай болса солай
емес ағза-ң атқаратын қызметіне ондағы
жасушаларды қоректендіруге ағза-р мен
ұлпаларды жүйелендіруге сай күрделі
заңдылықпен орналасады.Әрбір ағза өзіне
тән тітіркенгіштікті анықтайды.Ұлпалардың
орналасуына байланысты организм ағзалардың
нағыз үлпершекті паренхималық ж/е қабатты
деп 2ге бөлінеді.Үлпершекті ағзада м/ы
өкпе,бауыр,бүйрек, ен лимфа түйіндері
көп.Ол м/ы б.е көлденен жолақты б.е ұлпасы
бездерде секрет эпителий көк бауырда
артикулярлы ұлпа болады.Қабатты ағза
паренхима стромаға бөлінбейді,оның қабығы
бөлікшелері болмайды.Құрамына кіретін
ұлпалар қабат орналасады.олардың пішіні
тақташа н/е түтік тәрізді болады.Оған
тері,ішек,қан тамырларымысал бола алады.Ағзалар
дамуы биогенетикалық зан айқындайтын
тарихи процессте баяндауда.
7.Қабатты ағзалардың үлпершекті түрінен айырмашылығы
неде?Үлпершекті ағзада м/ы б.еттерде
көлденен жолақты б.е ұлпасы бездерде
секрет эпителий көк бауырда артикулярды
ұлпа болады.Ағза-ң тіректік қосымша көмекші
ұлпасын строма деп тайды.Стромадәнекерұлпадан
тұрады оның құрамында бірыңғай салалы
б.ежасушалары болады.Ал қабатты ағза
паренхима стромаға бөлінбейді,оның қабығы
бөлікшелері болмайды.Құрамына кіретін
ұлпалар қабат орналасады.
8.Клеткалық теорияның
өмірге келуі,қазіргі кездегі
маңызы,жалпы биологиялық мәні.Барлық
жануарлар мен өсімдіктердің құрылысы
мен тіршілігінің негізі-клетка.Клетка
терминің ағылшын ғалымы Роберт Гук 1665ж
ұсынған.Клетканы биологияның арнайы
бөлімі-цитология зерттейді.Клетка теориясын
1838ж неміс ғалымдары Шлейден ж/е Шванн
ашқан.Тірі организм құрылысының ең ұсақ
құрылымы,қызмет бірлігі,басты негізі-жасуша
болып келеді.
9.Сперматозоидтың құрылысы
қандай?Спермотозойдтында барлық
жасушаларға тән қабығы,цитоплазмасы,ядросы
болады.Сперматозоид әртүрті жануарларда
түрліші болғанымен 4 бөлімнен-басынан,мойынынан,денесінен,құйрығынан
тұрады.Бас негізін ДНҚ сақтап,бір жақ шетіне
қараә ығысқан,жұқа цитоплазмамен қапталған
ядро құрады.Бастың жоғарғы бетінде ұрық
қандауыры болады.Оның мойны электронды микроскопта
ғана көрініп,тұрақты қосынды-центросоманы
сақтайды.Ядроға жақын орналасқан үстіңгі
жақ центроиль мойында кесе-көлнең жатып,келешекте
жұмыртқаклеткаға өтіп,зиготаның бөлінуіне
қатысады.Дене бөлімі жіпше тәрізді өзектен,тұрақты
қосындылардан,шиыршықты тәрізді жіп
болып көрінетін митохондрийлерден тұрып,қажетті
гликоген,басқа заттарды сақтап,спермотозоидқа
қайрат береді.Құйрығы ол қос орталық,тоғыз жұп
шет микротүтікшеден тұрып,оның толқын,шыбыртқы
тәрізді қозғаласын қамтамасыз етеді.
10.Тері қандай ұрық
жапырақшаларынан дамиды,құрылысы,қызметі
неде?Тері жабыны эпидермис эктодермадан
нағыз тері мезенхималан дамиды.Сүтқоректілер
тері жабыны-ң қызметтері сыртқы ортадан
жекеленіп жартылай оқшауланады.Тері
көптеген заттарды өткізбейді бірақ ол
обсалютті емес.Трі арқылы организмнен
кейбір дәрілерді өткізу клиникалық ветеринариямен
медицина салалары зор бағыты болып есептеледі.Организмде
әртүрлі механикалық әсерлерден көптеген
физикалық факторлардан зиянды ықпалынан
қорғайды.Тері ұлпаларының дамуына,құпамына
ж/е маңызына байланысты үш қабатқа:эпидермис,дерма,гиподерма
деп бөлінеді.Эпидермис ұрық эктодермасынан,дерма
мен гиподерма мезенхимдан дамиды,ал жетілу
өнімі-ұрық дерматомынан қалыптасады.Эпидермис-тері үстін түк жауып жатқан
жұқ қабаты,түксіз бөлігі қалың болады.Оның
құрылыс негізінде эпителий ұлпасы-түлейтін
көп қабатты жайпақ эпителий жатады.Дерма-дәнекер ұлпаның бөлігі,негізгі
құрамдас бөлігін коллаген,эластин талшықтары,жасушалар,гликозаминогликандар
сақтайтын аморфты заттар құрып,эпидермисті
қоректендіріп,беріктік беріп,оның туындыларын
сақтайды.Гиподерма-дәнекер ұлпаны терең
орналасқан еркін қозғалыс ағзалармен
байланыстыратын қабат.
11.Тері бездерін атап,сүт
безініңгистологиялық құрылысын сипатта.Тері
бездері әртүрлі жануарлар терісінде
көп кездеседі,бірақ біркелкі таралмайды.Тер
безі жылу реттеуге қатысады,су,тұз тұрақтылығын
қолдайды,кейбір заттарды бөледі,теріні
кебуден қорғайды,тері бетінде қышқыл
реакция құрады.Сүт безі эпидермистің
туындысы,тек ұршығы малда болады.Бұл
бездің дамуы,физиологиялық белсенділігі
жыныс гормондарына байланысты жүреді.Сүт
безі барлық сүтқоректілерге ғана тән
қоректік ағза.Сүттің түзілуі апокринді
жолмен жүреді.Сүт безінің шығаруы өзегі
мен секрет бөлетін бөлігінің құрылысына
қарай,ол күрделі тармақталған шығару
өзек жүйесінен,соңғы секрет бөлімдерінен
ж/е май жасушаларына бай дәнекер ұлпадан
тұрады.
13.Ланцетник ұрығының
даму сатыларына салыстырмалы-эмбриологиялық
шолу жаса.Эмбриогенезде қызу өтетін
5 негізгі кезең:ұрықтану мен зиготаның
түзілуі,бөлшектену,гаструла түзу,білікті
ағзалардың қалыптасуы ж/е ұлпалар мен
ағзалардың дамуы.Ұрықтану деп,аталық ж/е аналық гаметалардың
қосылып,жаңадан қос нәсілді организм
құрылуын айтады.Зиготаның түзілуі 1 ақ мин алады.Цитоплазмаснда
өте күрделі биохимиялық процестер өтеді.Бөлшектену деп,ұрықтанғаннан сон
пайда болатын зиготаның бірнеше рет қайталанып
бөлінуін айтады.Зигота бөлінуі жылдам
митоз жолмен жүреді.Митоз циклі қысқа
болғандықтан жас жасушалар өсіп-жетілмей,бөлінген
сайын ұсақтала береді.Гатруляция-күрделі процестер жиынтығы.4
түрі ажыратылады:ішке кіру-инвагинация
тәсілі арқасында целобластуладан гаструла
құрылады.Бластодерма түбі жасушалары
бластоцель ішіне еніп ,бластула төбесіне
жетеді.Кірлігу-бластула түбінен бластоцельге
жасушалар көшіп,сыртқы қабаты астына
жайғасып,сыртқа қабаты-эктодермаға,төменгісі-энтодермаға
айналады.Қоспластинкалану-жіктелу,бластомералар
бластула бетімен қатар бірдей бөлінуінде
байқалады.Онда бір қабат сыртта,екіншісі
іште қалады.Эпоболия-қаптап өсу, ұрықтың
қосқабатты даму сатысы.Білікті ағзалардың қалыптасуы екі
ұрық жапырақшасы түзілісімен,оның ізінше
н/е қатар екеуінің арасында үшінші ұрық
жапырақша мезодерма құралады.Қалыпты
ұрық дамуында,ол қай сыныпқа,түрге жатса
да,ұрық жапырақшалары өзара іс-қимыл
жасап,белгілібағытта нақтыланып:әр ұрық
жапырақшасынан белгілі ұқсас ұлпалар,ағзалар
бастамалары пайда болады.Ұлпалар мен ағзалардың дамуы ұлпалар
дамуында эктодермадан тері эпителийі,оның
туындылары,жүйке жүйесі,ішек түтігінің
алдыңғы,артқы бөлімдері дамиды.
14.Қан түзетін ж/е
иммунитет дамитын ағзалардың
жалпы сипаттамасы.Ондағы лимфоидты,миелоидты ж/е орталық,шеткі ағзалардв ата.Қан
жасушалары қан түзетін ұлпаларда пайда
болады.Қан түзілуін-гемопоэз деп атайды.Ол
жетілген организмде ж/е ұрықтық кезең
соңында жүреді.Жануарлардың ұрықтық
кезеңі соңында қан жасушаларының дамуы
арнайы қарқынды жааңарудағы,ішкі орта
ағзаларына жататын,шартты миелоидты
ж/е лимфиодты деп аталатын,екі ұлпа іске
асырылады.Оларда жасушалар жаңадан пайда
болып,өлетіндіктен,тұрақты теңесіп отырады.
12.Гистологиялық препарат дайындаудағы
өңдеудің басты кезеңдерін атап,оны бекіту
не үшін қажет екендігін сипатта.Гистологиялық
препарат дегеніміз,қалыңдығы 5-15мкм болатын,арнайы
бояғыштармен боялған торшалардың,ұлпалардың
ж/е ағзалардың жұқа кесінділері.Ол уақытша
же тұрақты деп бөлінеді.Екеуіндеде зерзат
толық төсеніш ж/е жұқа жапқыш шынылар
арасындағы арнайы ортада,мына 2 талапқа
сай:1)мөлдір(таза) 2)айқын болуы қажет.Бекіту
ол организмдегі зерзат күйін сақтау үшін
жасалады.
16.Сүттенетін сүт безінің
құрылысын,сүттенбейтін кезеңдегі
құрылысымен салыстырып,айырмашылықтарын сипатта.Сүттену
кезеңінде соңғы бөлімдердегі жасушалар-лактоциттер
куб ж/е призма тірізді пішіндерімен сипатталады,олар
өзара десмосома жүйелерімен байланысады.Безді
жасушалардың бос тегіс емес беттерінде,микробүрлері
болып,цитоплазмасы тұрақты қосындылар
сақтайды.Түзінді бөлінер алдындажасушалар
биік болып,бос беті май тамшыларын сақтайтындықтан
шошайып тұрады.Оның көлемі ұлғайып,олар
одан үзіліп,сыртын қоршаған плазмолеммамен
бірге альвеола кеңістігіне түседі.
17.Эндотелиохориалды
қағанақ қандай малдарда кездеседі.оның тосқауыл түзетін құрамбөліктерін
баянда.Жыртқыштарға тән,қағанақта
тек эпителий емес,жатыр кілегей қабығындағы
дәнекер ұлпа бұзылады.Сондықтан бүрлер
эпителий жатырдағы қылтамырлардың эндотелиімен
жанасады.Бұл қағанақ әбден жетілген қоректенуді
ж/е ұрықты оттегімен қамтамасыз етеді.
18.Жасуша тұрақты қосындыларының
құрылысы,атқаратын қызметтері.Тұрақты
қосындылар арнайы қызметтер атқаратын,құрылымында
әртүрлі молекулалар саны бар,мөлшері
20нм ден 10мкм дейінгі жарғақшалы,жарғақшасыз
құрылым.Жарғақшалы қосындыларға-цитоплазмалық тор.1945ж Портер ашты.Жұқа
жарғақшалар цитоплазма ішінде жайпақ
ұзынша түтікшелі,көпіршікті жүйк тұзіп
орналасады.Ондп ферменттер жүйесі көп
болатындықтан белок қоюлығы өте жоғары
болады.Гольджи аппараты ірі аппарат,жасуша
әшәндегі түрлі заттардың құрылуына қатысатын
органоидтық зат.Митохондрий ол стероидтыбиотүзілуіне,май
қышқылдары тотығуына,нуклеин қышқылдарының
түзілуіне қатысады.Сопақша,шар,таяқша,жіпше
тәрізді,басқа да түрлі болып,өзгермелі
келеді.Лизосома жасуша ішіндегі ірі
молекулалардың қорытылуына қатысады.Түрі
ж/е құрылысы қорытылатын материалдарға
қарай өзгермелі болады.Пероксисома құрылысы жағынан лизосомаға
ұқсас,жарғақшалы шарн/е ұзынша көпіршікше
тәрізді,тығыз өзегінің құрылысы кристалды,талшықты.түтікшелерден
тұрып,біркелкі,ұсақ түйіршікті құрылым
болып келеді.Жарғақшасыздарға-Рибосома ұсақ,тыңыз жарғақшасызтұрақты
қосынды,амин қышқылдары полипиптид тізбегінде
қосылып,белок түзуін қамтамасыз етеді.Жасуша орталығы қос қуыс цилиндр
тәрізді ұзындығы 0,3-0,5мкм,диаметрі 0,15-0,2мкм
құрылым-центроильден құралған.Цитоқаңқа өте күрделі микротүтікшелер,аралық
өсінділер,микроперделік жүйесі түзеді.
19.Амфибий ұрығының
даму сатыларына салыстырмалы-эбриологиялық
шолу жаса.Зиготаның бөлшектенуі
сарыуыз мөлшеріне байланысты толық біркелкі
жүрмейді,басқаша айтқанда толымсыз бөлшектену
деп атайды.себебі оның сарыуызызиготпның
төменгі бетінде жиналады.Сондықтан амфибийдің
ұрықтанғаң жұмыртқа сы толық бөлінгенімен
біркелкі болып бөлінбейді.Мұнда 3ші тангециальды
із қатысады,амфибластула көп қабатты
болады да,оның бластоцелі жоғарға бетіне
ығысады,әрі ондағы бластомералар төмен
бетіндегіге қарағанда ұқсас болып келеді.Гаструляция
қабаттап өсу,н/е эпоболия ж/е ішінетолтыру
әдістерімен жүреді.Мұнда ұшінші ұрық
жапырақша-мезодерма бастамасы түзіледі.
22.Ас қорыту жүйесінің
құрылымы,жалпы сипаттамасы.Өңештің
гистологиялық құрылысы,қызметі.Ас
қорыту жолы кілегейлі қабықпен жабылған
екі жағы бірдей ашық б.етті түтікше;қабырғасында
одан тыс бездер орналасады;бездерінің
шығарушы өзектері түтікше арнасына ашылады,меншікті
жүйке аппараты,эндокринді жасушалар
жүйесі болады.Ас қорыту түтікше үш:алдыңғы(ауыз
қуысы,жұтқыншақ,өңеш),ортаңғы(қарын,ащы
ішек,бауыр,ұйқы безі)артқы(тоқ ішек,тік
ішектің қысқа артқы жағы)бөлімдерге бөледі,оның
арнасы сыртқы орта болып келеді.Ас қорыту
жолы мына қызметтерді атқарады:ас қорытқыш,бөлінді
бөлу,иммунды,эндокринді.Тұтікше қабырғасы
ұш қабықтан:ішкі-кілегейлі,ортаңғы-бұлшық
етті,сыртқы-сір(құрсақ қуысында жатса)
н/е адвентициядан(құрсақ қуысынан тыс
орналасса) құралады.Өңеш ас қорыту жолының бөлігі,түтікше
тәрізді ағза,жұтқыншақты қарынмен жалғасытырады,сілекейленген
азықты тасмалдайды.Орналасқан жеріне
байланысты,өңеш мойын,кеудеқұрсақ бөліктерінен
тұрады.Өңеш қабырғасы:кілегейлі,б.е,адвентиция(мойын
бөлігі)н/е сір(кеуде құрсақ бөліктері)қабаттарынан
құралған.
23.спермотогенез бен
овогенездің ұқсастығы мен айырмашылығы.Спермотогенез
аталық жасушалардан дамиды.негізгі төрт-көбею,өсу,пісу,қалыптасу
сатыларынан тұрып толқын тәрізді өтеді.Көбеюде
сперматогонийлер митозбен бөлінеді.Жартысы
бағаналық болып қалады да,сперматогонийлердің
толықтыру көзіне айналады.2ші жартысы
жетілу жолына түседі.Ондағы сперматогонийлер
цитотомиясы жартылай өткен,сондықтан
олар бір-бірімен цитоплазмалық көпіршелермен
байланысып,синцитий құрады.Өсу сатысындағы
жасуша-1ші реттік сперматоцит деа аталады.Мұнда
қарқынды бойға сіңіру процестері,тұрақты
қосындылар жетілуі ,ДНҚ-ң үзілуі,ядрошықтың
ұлғаюы жүреді.Пісу сатысында жыныс жасушалары
жылдам бірінен соң бірі 2 рет өтетін мейоз
жолымен бөлінеді.Қалыптасу атсында 1
клондағы барлық сперматидтер бірдей
аталық жасушаға айналады.Ал овогенез
аналық безде өтеді,Онда үш:көбею,өсу,пісу
сатылары болады.Көбею сатысы сүтқоректілердің
құрсақ кезеңінде жүреді.Алғашқы жыныс
жасушалары аналықбездің бастамасына
келіп,оогонилеоге ауысады.Өсу сатысы
аналықбезде өте ұзақ,күрделі өзгерітерден
өтеді.жыныс жасуша 1 реттік ооцит деп
аталып,ядросында мейоздың 1-профазасына
тән,диплонемасына дейінгі өзгерістер
жүреді.Пәсу сатысы сүтқоректілердің
аналықбезінде басталып,аналықклетка
жолында аяқталады.