Өзін-өзі тәрбиелеу

 

Жоспар

 

Кіріспе

Негізгі бөлім

1. Өзін-өзі тәрбиелеудің құрылымы мен мазмұны

2. Өзін-өзі тәрбиелеудің құрылымдық компоненттері

3. Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Өзін-өзі тәрбиелеудің құрылымы мен мазмұны

 

    Өзін-өзі тәрбиелеу тұлғаның жетілуіне ұмтылу ретінде әрқашан да адамдарға тән болды, және ол өмірлік қажеттік ретінде басқа ұйымдастырылған  тәрбие түрлерімен салыстырғанда анағұрлым ерте – адамзат тарихының алғашқы кезеңінде-ақ пайда болды. Өзін-өзі тәрбиелеудің гносеологиялық тамыры алғашқы қоғам дәуірінде жатыр. Сол кезде-ақ адамдардан өмірлік қажетті қасиеттерді  (батылдық, тұрақтылық, аштыққа, суыққа төзімділік) дамытуды талап ететін салттар мен сенімдер болды.

Қоғамның дамуына байланысты өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі ертедегі ойшылдардың философиялық концепцияларына  енді, жазушы, педагог және ғалымдардың  назарын өзіне қаратты, педагогикалық, философиялық әдебиеттерде пайда болды.

Біздегі мәліметтер бойынша  алғаш педагогикалық іс-әрекетпен  терең шұғылданған Ежелгі шығыс  ойшылдары болып табылады. Қытай  тарихындағы ең алғашқы мектептердің бірі ойшыл, педагог Конфуций ашқан  мектеп болды. Ол өзін-өзі тәрбиелеуге  көп көңіл бөлген ойшылдардың  бірі. Конфуцийдің еңбектерінде  педагогикалық іс-әрекеттің мақсаты  былай делінген: «Көктің бергенінің бәрі табиғат деп аталады, табиғатқа  табыну  - бұл борыш жолы, осы  жолды  қолдап отыру оқыту мен  тәрбиелеу болып табылады, ал өз кезегінде оқыту мен тәрбиелеу  өзін-өзі жетілдіру құралы».

Б.э.д. II ғ. Үндінің ұлы  данышпаны Панаджали жасаған  йога оқуы әлі күнге дейін өз маңызын  жойған жоқ. Йогада адам жаны – нирвананың ең жоғары дәрежеге дейін жетілуіне  ерісу жолы анықталған. Йогада адамның  өз психикасы мен психофизиологиясын басқаруға көпжылдық, үздіксіз, қайырымсыз рухани және физикалық жаттығулар арқылы ерісіледі.  

Йогтар жасап шығарған өзін-өзі тану тәсілдері мен әдістері адам организмі мен психикасының жасырынған ішкі резервтерін - өзін-өзі  игеру, басқару, тыныс алуды, дене температурасын, ас қорыту қызметін  реттеу, жүрек-қантамырлар  жүйесінің қызметін, эмоционалдық жағдайды, сезімдерді, тілектерді, рухани және дене қажеттіліктерін басқаруды әрекетке келтіру мүмкіндіктерін қамтиды. Бұл  арқылы біз адам  мүмкіндіктерінің шексіз екендігін, өз үстінде тынымсыз жұмыс жасау нәтижесінде адам көптеген жетістіктерге жете алатындығына көз жеткіземіз.

Өкінішке орай, кәп нәрсе  адамның өзіне байланысты екендігін  бәріміз бірдей аңғара бермейміз. Талантты өнертапқыш Эдисонның батыл топшылауында шындық бар екені сөзсіз: «Данышпан  – бұл 1 пайыз шабыт, ал 99 пайыз  – тер төгу». Өзін-өзі тәрбиелеу  жолымен әрбір адам үздік жетістікке жетпегенімен, адамның потенциалдық күшінің зор екендігі соншалық, ол өз мүмкіндігін аша білген жағдайда елеулі өзгеріс жасай алады.

Вавилонияда, Ассирияда, Египетте, Үндістанда алғашқы мектептер шіркеулерде (абыздар үшін), сарайларда (ақсүйектер үшін) ашылды.

Шығыстың жоғары дамыған  мәдениетінің мұрагерлері - ежелгі гректер  оны Еуропаға және бүкіл әлемге жеткізді. Ежелгі шығыс ойшылдарының бірі Демокрит (б.э.д. 460-370 жж.) болды. Оның этикалық шығармаларында мынадай ой жатыр: «өмірден саналы рахаттану – жанның жарық және қалыпты жағдайында, табиғат пен үйлесімділікте,  борышты орындауда, барлық нәрсенің өлшемінің болуында, рухтың батылдылығы мен ойлаудың өткірлігінде құрылады». Осындай жағдайға жету, - деп есептеді Демокрит, тек қана оқу мен өзін-өзі тәрбиелеу арқылы жүзеге асады. 

Сократтың өзін-өзі тәрбиелеу  идеясы оның философиялық жүйесінен  келіп шығады: адам өз іс-әрекетін үйренгеннен  кейін ғана ол өзін-өзі басқара  және жетілдіре алады.

Сократтың шәкірттерінің  бірі Платон (б.э.д. 427-347 жж.) да философиялық еңбектерінде өзін-өзі тәрбиелеу  мәселесіне назар аударған. Оның ойынша өзін-өзі тәрбиелеу адамның өмірдегі ұлы міндеттерге ерісуіндегі  құрал болып табылады.

Платонның шәкірті Аристотель (б.э.д. 384-322 жж.) еңбектерінде грек философиясы  жоғары деңгейге жетті. Оның адамгершілік тәрбиесі жайлы айтқан пікірлері  өте құнды болып есептеледі. Аристотельдің  айтуынша, адамды тәрбиелеудің негізі адамда ерік күшін, белсенділікті дамыту қажет. Адамның еркі мен мінез-құлқын қалыптастыру – оның өзінің ісі. Іс-әрекет үдерісінде ерік ақылға аффекттер мен  құмарлықтан үстем тұруға көмек  береді. Адам өзінде шыдамдылық, адалдық, жоғары интеллектуалдық сияқты қасиеттерді  дамытуы керек.

Ежелгі Элладаның соңғы  көрнекті ойшылы Эпикур болды. Демокриттің  жалғасшысы ретінде ол да өзін-өзі  тәрбиелеу мен өз үстінде жұмыс  істеу әдістемесін жасау мәселелеріне  тұрақты қызығушылық  көрсетті. Эпикурдың  пікірінше, кез келген жағдайда  адам тек қана өзіне сенуі керек, өзін қарапайым, салауатты өмір салтына  үйретуі, аз нәрсеге қанағаттануы тиіс.

  Ежелгі Римде стоицизмнің жарқын өкілдері – Сенека, Эпиктет, Марк Аврелий болды.Олардың өзін-өзі тәрбиелеу саласында айтқан пікірлері өте құнды. XVII ғ. бастап педагогикалық үдерісс заңдылықтары, педагогика ғылымының негіздері жасалына бастады. Бұлардың қайнар көзі славян педагогы Я. А. Коменскийге барып тіреледі. Ол өзінің «Өмір ережелері», «Жастық шаққа арналған адамгершілік жайлы пікірлер» еңбектерінде өзін-өзі тәрбиелеу мәселесіне тоқталып өткен. Осы кезеңнің көрнекті өкілдері Джонн Локк, Ж. - Ж. Руссо, Монтескье, Гельвеций, Дидро т.б. еңбектерінде жастар тәрбиесіне, өзін-өзі тәрбиелеуге қатысты мәселелер көтерілген.

Америка қоғамында ірі  қоғам қайраткері Вениамин Франклиннің (1706-1790) «Автобиография» атты кітабы ерекше маңызға ие болды. Онда Франклиннің  өз үстіндегі жұмысы бейнеленеді. Ол қоғамда жаппай өзін-өзі тәрбиелеуді  ұйымдастыруды армандады.

Ресей ғалымдары мен педагогтарының ішінен М.В.Ломоносов, А. Н. Радищев, А. И. Герцен, В. Г. Белинский, Н. А. Добролюбов, Н. Г. Чернышевский, т.б. атап өтуге болады.

Біздің еліміздің көпұлтты мәдениетінің тарихында қазақ ағартушылары Ы. Алтынсарин (1841-1889) мен А. Құнанбаев (1845-1904) маңызды орын иелейді. Олар өз халқының мүмкіндіктері мен қабілеттеріне, сарқылмас күшіне сенді, мәдениет пен ағартушылыққа өздерінің күш-жігерлерін  жұмсады.

Ы. Алтынсариннің ойынша адам тек еңбек тек еңбек арқылы ғана бақытқа еріседі. Еңбекке деген  сүйіспеншілік оның адамгершілігін нығайтады.

Өз халқының еркіндігі  мен мәдениеті үшін А. Құнанбаев  жалынды күрес жүргізді. Оның шығармашылық мұраларында біз оның «Қара сөздер»  философиялық-этикалық пікірлерін табамыз. Оның ойынша, өмірдегі басты мақсат – рухани қасиеттер, тірі жанмен мейірімді  жүрек, адамның қайғысына ортақ  болу.

Келтірілген адамзат тарихының  барлық кезеңдеріндегі ойшылдар мен  ағартушы-ғалымдар, педагогтар, ақын-жазушылар  мен қоғам қайраткерлерінің зерттеулері  мен ой-пікірлері өзін-өзі тәрбиелеудің адамның жеке тұлға болып қалыптасуында, жалпы оның өмірлік іс-әрекетінде өте маңызды орын иелейтіндігі мәлім  болды. 

Өзін-өзі тәрбиелеуге  бағытталған жеке тұлғаның белсенділігін  қарастыра отырып, өзін-өзі тәрбиелеу  туралы айтылған біршама философиялық-педагогикалық  тұжырымдарды кездестіруге болады. Өзін-өзі  тәрбиелеудің әрекетті болуы жеке тұлғаның жан-жақты дамуына септігін тигізеді. Адам өз алдына өзімді-өзім тәрбиелеймін деген мақсат қоймаған күннің өзінде де, өзіне тән жеке дара қасиеттерін  қоршаған ортасындағы адамдармен өзара  қарым-қатынасқа түсуі барысында, не болмаса, мәдениеттің, тағы да басқа  факторлардың әсерінен өзгертуі мүмкін. Сондықтан өзін-өзі тәрбиелеу  жеке тұлғаны өзгертуге әкеп соқса  да, кез келген өзін-өзі өзгертуді  өзін-өзі тәрбиелеу дей беруге болмайды.

Өзін-өзі тәрбиелеу түсінігін  анықтау үшін алдымен осы үдерістің  мақсатқа бағытталған сипатын ескеру керек. Мақсат адам іс-әрекетіндегі қажетті  жағдайларлардың бірі болғандықтан, бұнда негізгі рөл атқарады. Яғни, «мақсат қана адам іс-әрекетінің әдісі  мен сипатын заң секілді анықтайды  да, өзіне ерікті бағындырады. Өзін-өзі  тәрбиелеудегі мақсатқа бағытталған  жұмыстарға әсіресе психологтар  мен педагогтардың зерттеулерінде үнемі назар аударыла бермейді. Кейде  бұл түсінікті адамның шын  көңілмен қандай да бір шығармашылық еңбекке ниет қылуы, яғни өзіндік  іс-әрекет деп санайды. Мәселен, А. И. Кочетовтың пайымдауынша, жасөспірімдер  «қажырлылық пен еңбекқорлық  таныта отырып, тоқуды, тігуді тамақ  дайындауды арамен ағаш кесуді, өрнек  салуды үйренгісі келеді, ал бұл  өзін-өзі еңбекпен тәрбиелеу болып  табылады». Ю. А. Самарин, В. А. Немировская  және т.б. да дәл осындай көзқарасты құптайды. Бірақ та ықыластың өзі  өзін-өзі тәрбиелеудегі мақсат әсерінен туындамаған болуы керек.

Осы тұрғыда айта кететін  бір жәйт, өзін-өзі тәрбиелеу мен  өз бетімен жұмыс істеу түсініктерін салыстыра қарау әдепкіде қисынды  көрінеді. Бірақ адам іс-әрекет барысында  өз тұлғасын өзгертеді, өзін-өзі тәрбиелейді, ал өз бетімен жұмыс істеу әрдайым  өзін-өзі тәрбиелеуге бағыттала  бермейді және өз бетінше күш-жігерін билеуі арқылы өзгертілген тұлға өзін-өзі тәрбиелеу болып саналмайды. Неше түрлі бағытқа бағытталған адамның іс-әрекеті өзін тәрбиелеуге адам ұмтыла ма, жоқ па, оған қарамай-ақ оның тұлғалығында көрініс беріп отырады.

А. Г. Ковалев өзін-өзі  тәрбиелеу түсінігін басқаша  түсіндіреді: «Өзін-өзі тәрбиелеу  дегеніміз – жеке тұлғаның қазіргі  және болашақтағы іс-әрекетінің жемісті  болуы үшін өз бойындағы жаңа қасиеттерді  қалыптастыру мен жетілдіру мақсатында өзімаен жүйелі, жоспарлы, саналы түрде  жұмыс істеуі». Бұл анықтамасында  ол өзін-өзі тәрбиелеудің мақсатқа бағытталған сипатын осы үдерістің  негізін дұрыс бейнелеу үшін, әрине, орынды түрде берген, бірақ А. Г. Ковалев  өзін-өзі тәрбиелеу түсінігіне, біздің пайымдауымызша, болмашы көрсеткіштерді, атап айтқанда, өзін-өзі тәрбиелеудің құрамына жүйелі және жоспарлы түрде  өз бетімен жұмыс істеуін қосқан. Сондықтан да оның берген анықтамасы әлі де жеткіліксіз, нақты түрде  берілген деп айта алмаймыз. Себебі өзін-өзі тәрбиелеу әрқашан да жүйелі және алдын-ала құрылған жоспармен  іске аса бермейді. Бұның біршама  себептері бар. Біріншіден, адамның  әлдебір қасиеттерін тәрбиелеуге, не болмаса, кейбір кемшіліктерін жөндеуге жұмсаған іс-әрекеті оны қоршаған жағдайларға байланысты. Мысалы, бір  адамды оның қылығын әшкерелеу үшін жиналысқа салды делік. Сөйтіп оның өз мінез-құлқына тән жауапкершілігінің  аздығын сынға алды. Ал әлгі адам бұл кемшілігін түсінеді де,  оны  жөндеуге күш жұмсайды. Бірқатар уақыт  өткен соң ол өз кемшілігін жойып, өзін-өзі тәрбиелеуін тоқтатады. Тек жаңа қылыққа ие болғаннан  кейін және жолдастарының сынынан  өткен соң ғана ол өзін қайта тәрбиелеумен айналысады. Міне, осылайша, тәрбие жағдай өзгерсе, өзін-өзі тәрбиелеу  үдерісі  де үзік-үзік өтеді. Екіншіден, өзін-өзі  тәрбиелеу адамның ішкі жан дүниесіне  байланысты. Мысалы, адам ерік-жігерінің  жасық болуы салдарынан өзін-өзі  тәрбиелеумен жүйелі және жоспарлы түрде  айналыса алмайды. Оның өзін-өзі тәрбиелеуге  жұмсаған іс-әрекеті біресе белсенді күйге еніп, біресе әлсірейді. Үшіншіден, өзін-өзі тәрбиелеу оның міндетіне  де байланысты. Мәселен, қандай да бір  жағымсыз дағдыға айналып кеткен қылықты түп тамырымен өзгертуге  немесе қандай да бір өте маңызды  жағымды қасиеттерді қалыптастырғанда әдетте ұзақ та күнделікті бақылау  мен күш-жігер қажет. Ал егер қандай да бір кішкентай кемшілікті жөндеу керек болса, онда соншалықты аса  көп күш-қайрат жұмсалмайды. Сонымен  қоса, егер өзімен жүйелі және жоспарлы жұмыс істеуді өзін-өзі тәрбиелеудің басты ерекшеліктері деп санасақ, онда көптеген сыртқы әсерлерді және барлық өмірлік жағдайларға жауап  беру қабілетін ескермей кетуге болмайды.

Осы айтылғандардан мынадай  қорытынды шығаруға болады: өзін-өзі  тәрбиелеу дегеніміз – адамның  өзін-өзі жетілдіруге жұмсаған мақсатты іс-әрекеті.

Кейбір авторлар өзін-өзі  тәрбиелеу түсінігін адамның  санасында дұрыс бағаның болуы  деп санайды. Мәселен, А. Я. Ареттің  пікірінше, өзін-өзі тәрбиелеу дегеніміз  бұл адамның өзі немесе ұжымның  көмегі арқылы өзінің жағымды қасиеттерін  дамытуы және де жағымсыз қасиеттерін  өзгертуі. Бірақ өзін-өзі бағалау шынайы қалыптасып жатқан қасиеттердің объективті маңыздылығымен ұдайы сәйкес келе бермейді. Тіпті кейде сол қасиеттерді басқа адамдар жағымсыз деп тануы мүмкін. Негізінен, А.И.Кочетовтың тұжырымына сенсек, өзін-өзі тәрбиелеудің жағымсыз мотивтері болмайды, егер өзін-өзі дамытудың жағымсыз сипаты болса, онда бұл тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуі емес, жоғалтуы, бұзуы.

Олай болса, өзін-өзі тәрбиелеу дегеніміз – адамның өз бойындағы жағымсыз қасиеттерін жеңіп, жағымды қасиеттерін жетілдіру және дағдыға айналдыру жолындағы жүйелі де саналы іс-әрекеті.

Тұлғаның өз бетімен қабылдаған шешімдерін тұрақты орындауы, күнделікті іс-әрекетіндегі кездескен қиыншылықтарды жеңуі, өзіне көп не аз мөлшерде болсын талап қоюы өзін-өзі тәрбиелеуге  итермелейді. Өзін-өзі тәрбиелеудің алғашқа элементтері мектеп жасына дейінгі сәбилер мен естияр балаларда  байқалады. Бұл кезеңде баланың  өз қылығына қоршаған ортасындағы ересек адамдар негативті реакция берген жағдайда ғана оны өзгертуге деген  талпыныс пайда  болады. Бұл уақыттағы  үдерістің басты ерекшелігі сол, бала мінез-құлықтың нақты формасын, яғни тұлғалық қасиеттерін емес, тек  сыртқы көріністерін өзгертуге ниеттенеді. Себебі психологтардың пайымдауынша сәби өз бойындағы тұлғалық қасиеттерін  саналы түрде сезіне бермейді. Сондықтан  өзін-өзі тәрбиелеуді тудыратын  түрткілерді – олардың іс-әрекетіндегі, яғни ойын ойнау барысындағы еріктерін, өзін-өзі ұстай алуын дамыту керек. Сонымен қоса сәбилерді өздігімен  жұмыс істей алуға қолайлы  формада үйрету керек. Себебі мінездік қалыптар жеткілікті деңгейде қалыптасқан  жасөспірімдік кезеңде ол қажетіне жарайды.

Жасөспірімдік кезеңнің басты  ерекшелігі тұлға ересек адамдарға  еліктеп, өз қылықтарын түсінуге, өз ісінің дұрыстығын дәлелдеуге ұмтылады, яғни жеке қылықтары арқылы қасиетін танытады. Осылайша өзін-өзі тәрбиелеудің алғашқы  міндеттері алдынан шығады.

Балаң жастағы бала үшін өзін-өзі тәрбиелеудің негізгі мотиві «өзіңді-өзің жаса», әлеуметтік және кәсіптік қарым-қатынасты толық өзін жүзеге асыруға қажеттілігін қамтамасыз ету  болып табылады. Осы кезеңдегі  тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуге деген  қызығушылығын педагог қолдай отырып, өз тәрбиеленушілерінің құлықтық тәрбиеге деген сенімін бекітеді.