Бастауыш сыныптардағы қазақ тілі сабақтарының дүниетанымдық мазмұнын қалыптастыру әдістемесінің тәжірибелік көрінісі

Сабақтың негізгі бөлімінде  оқу бағдарламасына және сабақ міндетіне  сәйкес білім беру, тәрбиелеу және сауықтыру міндеттері орындалады. Жаңа материалды меңгеру секілді күрделі  міндеттері сабақтың негізгі бөлімнің басында орындалады, сонан соң  дене қуаты қасиетін дамытатын жаттығулар беріледі. Бұл бөлімде алға қойған міндетті орындау үшін әрбір сыныпта оқубағдарламасында белгіленген дене тәрбиесі жаттығулары кеңінен қолданылады. Негізгі бөлімнің ұзақтығы оқу сабағында 30-35 минутке, жаттықтыру сабақтарында 90 минутке дейін созылады.

Сабақтың қортынды бөлімінде  организмнің функционалдық белсенділігі ақырындап төмендейді. Снарядтарды  жинау, сабақ аяғында сапқа тұру сияқты әрекеттер жаттығуларды жайландырады, ауыр жаттығудан соң біраз бой  жазуына септігін тигізеді. Қорытынды бөлімге организмді тез бастапқы қалыпына келтіретін массаж және су процедуралары да жатады. Қорытынды бөлімде орындалатын жаттығулар сипаты: жүру, мүсін түзулігі және босаңсыту жаттығулары, жай қарапайым сипаттағы ойындар т.б. Оқушылардың қимыл белсенділігін арттыратын үй тапсырмаларын әрдайым беріп отырған дұрыс.

 

 

Бастауыш  сыныптардағы қазақ тілі сабақтарының дүниетанымдық мазмұнын қамтамасыз ету жолдары

 

Мұғалімнің басшылығымен жүргізілетін оқу сабақтары оқушылардың  өздіктерімен орындайтын жұмыстарымен ұштастырылып отырады. Балаларды өздіктерімен жұмыс жасауға үйретуде негізінен екі түрлі мақсат көзделеді:

1. кітаппен жұмыс жасауға дағдыландыру;
2. тапсырманы өз беттерімен орындауға үйрету;
3. өз еңбектерінің жемісін көру.

Өздігінен орындайтын жұмыстың негізгі мазмұны оқушылардың  ой белсенділігін арттыру.

Мұғалім оқу кітабындағы  материалды толық оқып шығып, оның қандай бөлігіне басшылық керек, ал қандай бөлігін  балалардың өздіктерімен орындауларына беруге болатынын анықтайды. Өздіктерінен орындайтын тапсырмалардың түрлерін, оның сабақтағы орнын белгілейді, мақсатын түсіндіреді, орындау барысын тексереді.

Тапсырманы ауызша да беруге болады, бірақ егер жұмыс  бірнеше этаптан тұратын болса, онда ол жұмыстың орындалу тәртібін көрсетіп, тақтаға жазады.

Мысалы, 2 - сыныптарына  арналған қорытынды сынақ тапсырмаларын  қарастырайық. Бұл қорытынды сынақ  тапсырманы жасау кезінде балаларды  ойлау, қабылдау, есте сақтау, зейінділік тәрізді қабілеттерінің даму ерекшеліктері мұқият тексеріледі. Тіл дамыту осылардың бәрінің басын біріктіретін негізгі мәселе ретінде қарастырылады.

Мұның өзі оқушыларды түсініп оқуға, еркін сөйлеуге және сауатты жазуға үйретуді көздейді. Жас ерекшеліктеріне лайықты  мағлұматтар береді. Оқушылардың тілін байытып олардың сөйлей білуге ынтасы мен оқуға деген сүйіспеншілігін арттырады. Бұл қорытынды сынақ тапсырма оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты құрылған.

1. Бірінші теориялық тапсырмалар байланыстырып сөйлеу мен ауызша сөйлеуге негізделген. Байланыстырып сөйлеудің күнделікті өмірдегі мәні мен қажеттілігі.
2. Ауызша сөйлеу мен дыбысталып оқылатын жазба тілі арасындағы (байланыс) айырмашылық. Дауыс күші – ауызша сөйлеудің мәнерлеуші құралы.
3. Мәтін. Мәтіндегі тірек сөздерді табу. Мәтін тақырыбын анықтау, негізгі ойды анықтау, оны рқуға дауыс ырғағын пайдалану.
4. Сөйлеу мәдениеті. Пікір алған кезде мәдениетті сөйлеу. Сыпайы сөздерді көп қолдану.

1-тапсырма

1. Дыбыс пен әріп деген не? Айырмашылығы  қандай? Мысал келтір.
2. Сынып ішіндегі заттарға қатысты сөздерге жұрнақ пен жалғау жалғап жаз.
3. Сан есімдер бар жұмбақ жаз.

2-тапсырма

1. У дыбысының дауысты және дауыссыз айтылуы. Мысал келтір. Түсіндір.
2. Я, Ю әріптеріне байланысты сөзді жаз.
3. «Жаз» тақырыбына әңгіме жаз.

3-тапсырма

1. Ү, И, Й, Я, Ю жазылуы. Мысал келтір. Түсіндір.
2. Я әрпінен басталатын сөздер жаз.
3. Тазалап деген сөзге фонетикалық талдау жаса.

4-тапсырма

1. Дауыссыз дыбыстар және олардың түрлері
2. Сын есімге үш сөз жаз.
3. Жуан және жіңішке дауысты дыбыстары бар сөздер жазып, айтылуын түсіндір.

5-тапсырма

1. Сөйлем деген не?
2. Кез келген сөзге жалғау, жұрнақ жазып, түсіндір.
3. Орнын ауыстырған сөздерден сөйлем жаз. Дүкеннен, Әсел, әкелді нан кітап, мен оқыдым.

6-тапсырма

1. Дауыссыз п мен г дыбыстары. Айырмашылығын түсіндір.
2. Адам аттарын жазып, жуан және жіңішке дауысты дыбысты астын сыз.
3. Үш хабарлы сөйлем жаз.

7-тапсырма

1. Дауыссыз л мен р дыбыстарының айтылуы. Мысал келтіріп дәлелде. 
2. Ы Алтынсарин кім? Қандай өлеңін білесің?
3. Сөз таптарының схемасын сыз. Айырмашылығы қандай?

8-тапсырма

1. Дауыссыз н мен ң әріптері. Сөздер ойлан. Жазылу ерекшлігін түсіндір.
2. Кім? Кімдер? Сұрақтарына сөйлемдер жаз, астын сыз.

9-тапсырма

1.Мәтін дегеніміз не? Оның түрлері. Мәтінді бөліктерге  бөл. 

2.Ыдыс-аяқ түрлерін  жазып, оны зат есімнің көпше  түріне айналдыр.

3. Қалам мен қарындаш сөздеріне дыбыстық таладу жаса.

10-тапсырма

1. Зат есім және оның сұрақтары. Мысал келтір
2. Хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдерді айырмашылығын түсіндіре отырып, сөйлемдер құрастыр.
3. Сөйлем жазып, сөйлемдегі сөздердің байланысын  көрсет.

11-тапсырма

1. Етістік және оның сұрақтары. Мысал келтір.
2. Құстардың аттарын жазып, зат есімнің көптік жалғауын жалғап жаз.
3. Сын есімдері бар мақал жаз.

12-тапсырма

1. Сан есім деген  не? Оның сұрақтары, мысал келтір.

2. Дара етістіктен  құралған үш сөйлем жаз. 

Балалардың өздігімен  орындайтын жұмыстарының түрлері:

1. Кітаптың мазмұнымен (кітаптың ең соңында берілген материалдың тізімі) таныстыру: оқу кітабында қандай бөлімдер бар? Үй жануарлары туралы не оқығандарыңды  кітаптың мазмұнынан белгілеңдер.
2. Шығарманы балалардың іштерінен оқуы. Әдетте мұндай сұрақтар ойлап табады, белгілі бір оқиғаны суреттейтін үзіндіні табады, мәнерлеп оқуға дайындалады.
3. Жоспар жасау жұмысы: мәтіндерді  бөлікке бөлу, қандай суреттер салуға болатынын ойластыру, мәтінді  мұғалімнің  қойған аттары бойынша бөлу т.б.
4. Тапсырманы өңдеу. Мақаланың жоспарын жазу,  жаңа сөздерді жазу, шығарманың қорытындысын жазу және т.б.
5. Оқушылардың үйден орындайтын жұмыстарына көңіл аудару. Үйге мәтіннің  мазмұнын қайта оқып шығуды бермей, шығармашылық тапсырма беру керек. Мысалы «(жыл мезгілдері, табиғат құбылыстары, жан – жануарлар, жер – су т.б.) туралы айтылған жерлерді табыңдар, мәтінге  қандай сұрақтар қоюға болатынын ойластырыңдар» және т.б.

 Оқушылардың өздіктерімен  орындайтын жұмыстарына көңіл  бөлу – олардың белсенділігін  көтереді. 

Бастауыш сынаптарда өздігінен атқаратын  жұмыстарды барлық сабақ барысында жүзеге асырылады. Бұл орайда оқушылардың жас ерекшелігі мен білім қабілеті ескерілуі  шарт. Қабілеті жоғары оқушылар тапсырманың  мақсатын түсініп, оны қандай жолмен орындауды бірден біледі. Кейде олардан берілген тапсырманы тезірек орындауда талап етіледі.

Оқушылардың өздігінен  істейтін жұмыстарын қазақ тілі сабағында  түрлендіре іске асыруға болады. Өздігінен  жұмыс жүргізудің мақсаты – тіл  сабағында оқушылардың жүйелі оқуға, ойды талдауға, ережені саналы түсінуге дағдыландыру. Бұл жұмыстар жаттығу, түсіндіру, бекіту, білім тексеру барысында жүзеген асады. Өздігінен жұмыс істеуге дағдыланған оқушы кездескен қиындықтарды жеңе алатыны, өз ісіне тыңғылықты, алға қойған мақсатына жетпей қоймайтыны сабақтардан байқалады.

Қазақ тілі сабағында  «мына сөйлемдегі сөздер қай ережемен сәйкеседі? Сөйлемді оқып, қатесіз жаз. Сөйлемдегі қатеңді өзің түзет. Мына өлеңді жаз!» тағы басқа тапсырмаларды  орындауға болады.

Жаңа сабақты бекіту кезінде түрлі карточкалар, тесттер, дидактикалық материалдар арқылы өздігінен жұмыстар жүргізіледі.

Көп  жылғы тәжірибесінің  нәтижесінде өздік жұмыстар арқылы оқыту шәкірттерге білімді саналы да терең меңгертудің, әр сабақтың сапасын  артыру тиімді жолы екендігі дәлелденіп келеді. Оқушылардың өздік жұмысы – арнайы бөлінген уақыт ішінде мұғалімнің тапсыруымен, бірақ тікелей көмегінсіз орындалатын жұмыс. Оқушы тапсырмада қойылған мәселеге ақыл-ой мен күш жігерін саналы түрде жұмсай отырып шешеді, әрі өз жұмысының нәтижесін көрсетеді.

Оқыту үрдісінде жүргізілетін өздік жұмыстың мазмұны мына талаптарға сай болуы шарт:

• тапсырма мазмұны сынып оқушыларының жас және өзіндік ерекшеліктеріне сай ескере отырып жасалуы керек;
• оқушының бұған дейін алған біліміне сәйкес құрылуы тиіс.
• тапсырма түсінікті, мазмұны қызықты болуы қажет;
• орындалу тәртібі мен тапсырма мазмұны бірте-бірте күрделене түседі.

Қазақ тілі сабақтарында өздік жұмыстарды төмендегідей мақсаттарға  байланысты жүргізуге болады:

• оқушылардың өздігінен білімін толтыра, жетілдіре отырып, жаңа білім алу;
• оқушылардың бір - бірімен білім алмасуына дағдылану;
• білген білімін пысықтау;
• оқушының білімін тексеру, бақылау;
• шығармашылық қабілетін арттыру;
• сөздік қорын байыту және тілін дамыту.

Білімді меңгеру  – тек қана оқу материалын, ережелерді, заңдылықтарды, грамматикалық ұғымдарды есте сақтау арқылы емес, оны оқушылардың өзі логикалық талдау жасай отырып, орынды пайдалана білу арқылы жүзеге асады. Қазақ тілі сабағында оқушыларға өздігінен орындауына берілетін жұмыстар ойлау қабілетін арттыруға, берілген тапсырмалар бойынша өз бетімен шешім қабылдануға талпындыратындай болуы тиіс.

Оқушылардың өздік жұмыстарын деңгейлік тапсырмалар жалпыға бірдей міндетті стандарт білімді негізге ала отырып құрастырылады. Академик В.П.Беспалько оқушылардың оқу материалын меңгеруін төрт деңгейге бөліп қарастырады.

1 - деңгей – оқулық  деңгей. Мұнда оқушыға аса ойлануды  қажет етпей, тез жауап бере  алатындай сұрақтар мен тапсырмалар  беріледі, яғни, оқулықта бар мәселелер  қамтылу керек. Қазақ тілі сабағында бұл деңгейге лингвистикалық ережелер, анықтамалар, оқушы жадында қалу үшін берілетін тапсырмалар, сөйлем ішінен көрнекті грамматикалық көрсеткіштерді тану, мысал келтіре алу т.б. сияқты тапсырмалар мен срақтарды жатқызуға болады.

2 - деңгей – алгоритмдік деңгей. Бұл деңгейдегі берілетін тапсырмалардың мақсаты айқын болып, ал ол мақсатқа жету үшін тапсырмалардың орындалу жолдарын табу оқушыдан талап етіледі. Оқушы бұл кезде мұғалімнің түсіндіруімен қабылданған ақпаратты пайдаланады. Мысалы: таблица толтыру, схема сызу т.б.

3 - деңгей – эвристикалық деңгей. Мұндағы тапсырмалар оқушыдан ізденуді қажет етеді. Оқушы бұрын алған білімнің негізінде және қосымша әдебиеттердің көмегімен ой еңбегін іске қосу арқылы шеше алады.

4 - деңгей – шығармашылық деңгей. Мұнда әр оқушы өзіндік шығармашалық жұмыспен айналысады. Қазақ тілі сабағында тіл дамыту жұмыстарымен – шығарма, әңгіме, ертегі құрастырып жазу, белгілі бір тілдік ұғымға байланысты реферат жазу, бір-бірінің шығармашылық жұмысына  пікір жазу сияқты тапсырмаларды жүргізу болады.

Қазақ тілі пәнін үйретуде ұстазға қойылатын талаптардың  ең бастылары тек қана ауызекі  еркін сөйлесе, жаза білу дағдыларын меңгерту ғана емес, халқымыздың бай  мәдени, әдеби, тарихи мұрасын, тәрбиелік  мәнін жеткізіп, егеменді еліміздің жерін, дәстүр - салтын сүйетін және оны  бағалап, көзінің қарашығындай қорғай білетін болашақ ұрпақты тәрбиелеу.

Орфографиялық ережені түсіндіруден бұрын балалардың алдына олар шешуге тиісті мәселе қойылуы  керек (мысалы, отпен ойнама, от пен судан сақтан мысалдарының арасында қандай айырмашылық бар? «пен» қайсысында бөлек, қайсысында бірге жазылуға тиіс? сияқты). Мұндай жұмыс балалардың зейінін сабаққа жұмылдырып, бұрын оқығандарын еске түсіруге көмектеседі?