Бала мінезін тәрбиелеудің жолдары

Баланы рухани дүниесіне  көтерілу дегеніміз баланың дүниеге  келген күнінен бастап, оның дүние тануын, ақыл ойымен жүрекпен тануын, ең нәзік, ең шынайы, ұғыну, қабылдау, сезіну деп түсіну қажет.

Мәселен, балада алғашқы күннен бастап-ақ адамға деген  шынай сүйіспеншілік сезімі болатынын М.Жұмабаев өз еңбігінде былай суреттеп эерген: «Ананы сүю» сезімі оянады. Анасын сүю, анаға жауыздық тілемей, ізгілік тілеу деген сөз. Бірақ ес білген соң туысқандық сезімі, яғни іраласып айналасында жүрген адамдарды сүю сезімі оянады. Ол елін сүю сезімі жер жүзіндегі барлық азаматты сүю сезіміне алып барады. Бұл сөздерден ізігілік деген сөздерден дұрыс һәм толық мағынасы мынау екен: әр адамның өзін сүюі, яғни яғни жауыздықтан безіп, ізгілікке ұмтылуы, туысқандарын сүю, яғни оларға жауыздық тілемей ізгілік тілеу, өз елін сүюі, пайда келтіріп, зиян келтірмеу, һәм басқаларға да зиян келтірткізбеу, ең негізінде - біткен адамзатты дос һэм бауыр көру екен.

Міне, кімде-кім өзін сүйсе, өз елін сүйсе, әсіресе біткен адам баласын бауырым деп білсе, сол адамды ізгі деп атаймын». Сондықтан бүгінгі күннің жаңару бағыты бала тәрбиесінің арқауына ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрді халықтың рухани игілігіне пайдалану басты назарда болуы көзделіп отыр.

Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақталған дәстүрлерінің ішінде адамгершіліктің жоғары сапаларын тәрбиелеуге ықпал жасаған озық өнегелері бар. Қазақ халқының дәстүрлерінің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан оның өмірішеңдігінде, тәлім-тәрбие ісінде кең таратылғандығында. Адамның туған күнінен бастап барлық өмір жолын қамтитын әр тұрлі рәсім, дәстүр бар. Қазақтың қазіргі замандағы алуан жүйелі өмір тану жолдары соларға беру әдістері ертеден қалыптасып, бүтіндей қол үзбеген сыртқы күш қанша ықпалды болсада халқымыздың дәстүрлері мүлде жойылып кетпеген. Ендігі мақсат ата-баба дәстүрлерінің озығын жаңарту ұрпақ тәрбиесінде басты рольге айналдыру қазақтың ата-салтын, қағидасын қазіргі өмір тынысына сай пайдалану, жаңарту басты проблема.

Дәстүр - адамдардың рухани түлғасынан бөлінбейтін құбылыс. Дәстүр қоғамдық сананың барлық формаларынан орын алады. Сонымен қай халықтың болса да ұлттық үрдісі, білікті қасиетті, өзіндік эуені, тағылымды дәстүрі мәртебесін биікке бастайтыны сөзсіз киелі керемет дәстурлері арқылы ғана өзінің ұлттық бояуы мен өзінің болашақ ұрпағының төл келбетін қалыптастырады.

¥лттық рухымыздағы дәстүр жасұрпақты тәрбиелеуде тиімді деп есептейміз. ¥лт ойшылдардың, арнайы халық мұрасын зерттеушілерідің жалпы тәрбие жөніндегі идеялраы, ой пікірлері жаңа қоғамдық тарихи жағдайларда одан әрі дамытылып, әр халықтың тәуелсіздік жолындағы күресте рухани, құдіретті күшке айналып отыр.

Халық дәстүрлері мен оның үлгілерінің жоғалуы қоғамның рухани жағынан жұтандыққа ұшырауына, уақыт пен ұрпақ байланысының ыдырауына әкеліп соғуда. Көптеген адамдар өз тілін, тарихын, мәдениетін, әдебиетін білмейді, ұлттық әдет-ғұрып, кәсіп, халықтың өзіне тән тү.рмыстық көрінісі жоғала бастады.

Сондықтан сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасасып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып өмір сынынан өкшеленіп өткен бүгінгі өмірге жеткен әдет-ғұрып, салт дәстүрлерді білу әрбір отбасының, тәрбиеші ұстазадардың абыройлы міндеті. Қай халық болмасын өз үрпағын биік белестерден көргісі келетіні түсінікті. Бүгінгі жеткіншектердің азамат болып қалыптасуы оның туған аясында, өскен ортасында, оқыған, көрген тәрбиесіне байланысты екені дәлелдеуді қажет етпесе керек. Шырт етіп дүниеге келген күннен бастап ана тілінің әлдиін, туған халқының өнегелі тәлім-тәрбиесін, үлгілі салт-дәстүрін бойына сіңіріп өсіру керек. -Салт сананы бала бойына сіңіру көбіне отбасына байланысты.

Халық тәрбиесінде  әдеп-дәстүрлері үш тоқа бөлінеді.

1. Мінез құлық әдептері.
2. Жүріс-тұрыс әдептері.
3. Қатынас әдептері.

І. Мінез-құлық әдептері

Дарқандылық, биязылық, турашылдық, кішіпейілділік, салмақтық, пейілділік, бауырмалдық, рақымшылдық, шыдамдылық, сыйластық, ұстамдылық, білімпаздылық, ұқыптылық,  меймандостық, тындырымдылық, сыпайылылық т.б.

«Көз көргенін, көсеу түрткенін біледі» - дейді дана халқымыз. Дүниеге бала «әдеп» деп кірсе, үлкендер ықпалымен тәлім тәртібіне жаттықса жақсы мінез сол баланың бойына үйір келеді.

Халқымыздың ұлттық психологиясындағы өзгеге ұқсамас өзіндік бір ерекшелігі кең пейіл дархандығы. Ашық қолды, жомарт, тамағының дэмдісін, көңілінің дәндісін, қонаққа сақтайды. Тіпті өз талшығы өзіне жетпей отырса да жоқты намыс тұтып, барын қонағының алдына тартады. Қонағы үйінен ырзалықпен аттанбаса, бойынан ұйқы, өзегінен ас қашады. Келген қонақтың көңілі үшін астындағы жалғыз атын союға дайын тұрады. Кеңпейіл, дархандылық мінез көбіне рақымшылдыққа әкеліп саяды. Жатты туыс, бауыр түтып, жатырқамай көкірегінен итермей бауырына тартып төрінен орын беріп, төбесіне көтереді. «Өле жегенше — бөле же» - деп тапқанын қызғанышсыз ортаға салып, адамдықтың ала жібін қасиет түтады. «Сұраса келе, қасыңдағы жарың қарын бөле шығады» - деп жатты жақындатып, бауыр тұтады. Кеңпейілділігімен ұстасып, тұтасып жатады. Ақкеңіл бала мінездес, өзгеге де өзіндей сенеді. Кеңпейілділіктен, ақкөңілділік, адалдық, рақымшылдық, бауырмалдық, сыйластық туылып, батырлық үштасып жатады. Соның нәтижесінде бір эулетте қанша жан болса сенікі-менікі деп бөле жармай бір қазаннан дэм татып, үлкенді қүрметт тұтып төрге отырғызып, оның айтқан сөзін «заң» деп ұғынады. Ынтымақ, бірлік, береке төрінен орын алып, өмір ағымында біте қайнасып жатады. «Бақ қайда барасың, ынтымаққа барамын» - деген деп бірлікке, татулыққа үндеп отырады. Халқымыз мінез-құлқындағы өзіндік бір ерекшелік - шыншылдық пен турашылдық. «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» - шындықты пір тулып, дар астында да туралықты айтады.

Адамды жақсылыққа бастайтын  үш жолбасшы бар - дейді халқымыз. Ар, Намыс, ұят. Әр адамның бойында ар, ұят, намыс эділдікпен біріксе, бұл одақтан күші асар ешнәрсе болмайды, егер бұл төртеуі нысап, эділет, мейірім, яғни үжданмен біріксе мұндай адам имандық нүрын шашқан алып сәулеге айналады.

Мінез әдептерінің келесі көрінісі бұл кішіпейілділік пен қарапайымдылық.

Кішіпейілділік ұлылықтың белгісі - дейді ғұлама Махмут Қашқари. Адам бойындағы қүдай берген дарынға немесе байлығына, не қызметіне мақтанып немесе бұлданып менмен, тәкаппар болса, бұл ақылсыздықтың ең төмені.

«Адам баласы адам баласынан  ақыл, ғылым, ар мінез деген нәрселермен жарайды» - дейді Абай. Әр адамның серігі ақыл, жетелеушісі ғылым, көңіліне сәуле шашар жарыгы ар, мінез болса, одан өткен жақын адам болмайды. Әр істі ақылға салган адам өзіне жақсы төреші бола алады, өзгегеде қазылыққа жарайды. Олай болса баланы кішіпейілділікке үйрету, қарапайымдылыққа үндеу халық педагогикасының құдіретті қаруы.

Халқымыз «¥л өссе ұрпақ, қыз өссе өріс» - деп ұрпақтарының болашағына жауапкершілікпен қарап, әрбір ата-ана олар алдында жауапты екенін асқақ сеніммен сезініп келеді.

Ежелгі қалыптасқан дәстүр бойынша отау тігудің бірден-бір жолы құда түсіп, қалың малын төлеп үйлену арықылы жүргізіледі. Қалың малға алынган малды ата-ана дүние деп есептемейді. Өйткені алынған малдың үстіне ата-ана өз жанынан тағы қосып бойжеткенге отау мүліктерін жасап, не керектің бәрін әзірлеп жастардың қиналмай өмір сүріп кетуіне толық жағдай туғызып отырды. Жаңа қосылған жастардың қиналмауы, оларға қажетті заттардың екі ата-ананың әзірлеуі, қамтамасыз етуі босаға беріктігіне, және болашақ ұрпақтың жақсы жетіліп дүниеге келуіне негіз болды. Құда болуда екі жақты қатынасты жастар қосылғанға дейін ата-ана сыр алысып, бір-бірінің мінезін біліп, екі жақ та қуаныш көріп, жастардың болашақ өміріне негіз қаланады. Олардың қүйрық-бауыр жесуі, қүда тарту, қүдаларға үн жағу, ақ бата беру, ілу апару, есік ашар, ентікпе беру, шатыр —байғазысы, балдыз көрімдігі, т.б. кәделері жастар көңілін бір-біріне жақындатып отаудың баянды болуының басты жолы болды.

Болашақ перзентінің  дене бітімі дұрыс жетіліп, оыың күшті ақылды, парасатты бодужггхгшқымыз баланың ананың күрсағындағы дәуірден ойластырды. Мұндай аналар ерекше күтімге алынып, олардың ауыр жүк көтеруіне, түнде далада жалғыз жүрмеуіне, бөлмеде жалығыз жатуына тыйым салынды. Оқыс қимылдардан сақтандырып отырды, тыныш үйықтауына, жақсы демалуына жағдай туғйзып, әсіресе ананы шошытпау жағынан қарастырып, бүкіл ел қамқорлыққа алды.

Нәресте дүниеге келген соң кырық күн толғанда баланы қырқына:; шығарады. Қырық қасық жылы суды қасықпен өлшеп құйып баланы шомылдырып, тырнағы, шашы алғаш алынады. Тырнағы мен ша лын дарынды, дуалы ауызды адамдарға немесе шещен, ақын, әнші, сері адамдарға алдырады. Өйткені жасын берсін, енерін, ақылын берсін деп ырым жасайды. Ал шын мәнінде халық ырымы қате кетпейді.

Бала қаз-қаз жүре бастағанда бала өмірінде сүріншек болмасын деген ниетпен абысын-аржындарды жинап той жасап арнайы баланың тұсауын кеседі. Халықымыздың салтында көктей қаулап көгерсін деп көк шөппен, біреудің ала жібін аттамайтын әділ бол деп    ниетпен, яғни осы үш тілектің біреуімен баланың тұсауын кеседі. Ғасырлар бойы халықтың емеуірінен өткен ырымдардың қатесі жоқ, киелі. Мұны баларға үйрете отырып, өзімізде жауаптылықпен қарауға тиіспіз.

Атамыз қазақ нәрестенің дүниеге келу салтанатына осылайша көңіл бөліп, қасиетті дәстүрлерді сақтауды езінің бала алдындағы парызы деіі біледі. Осындай игі дәстүрлерді, ізгі қасиеттерді кішкентайынан бала бойына сіңіріп, ата-ананың ұлағатты ісін жалғастырушы етіп қалыптастырып отырды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Балалардың  мінез-құлқын қалыптастыруда ата-аналармен жүргізілетін жұмыстың мәні

Сынып мұғалімі мен ата-аналар оқушының негізгі  тәрбиешілері болып табылады. Сондықтан да педагог жүргізетін тәрбие жұмысының нәтижелелрі оның ата-анларымен жұмыс істей білуіне, олармен ортақ тіл тауып, олардың көмегі мен қолдауына суйене білуіне байланысты. Мұғалім мен ата-ананың қарым-қатынасында бастауыш рольді педагог атқарады. Өйткені тәрбие жұмысы оның негізгі мамандығы. Оның арнаулы дайындығы бар, әр тұрлі педагогикалық ситуацияларды іскерлікпен қолданатын тәрбие құралдарының бай арсеналына ие.

Педагогтың ата-анамен қарым-қатынасының стилі дегеніміз - балаға тәрбиелік ықпал жасаудың белгілі бір принциптеріне негізделген жұмыс әдістерімен құралдарының тұрақты жүйесі. Педагог та, ата-ана да әрбір оқушыға оның бойындағы одан әрі дамытуға болатын жақсы жақтарына деген оптимистік сеніммен қарауға тиіс. Баланың өз күшіне сенуіне көмектесу - мұғалім мен ата-ананың міндеті. Өзіне өзінің сенуі оқушыны тәрбие субъектісіне айналдырады, ол біртіндеп езінің алдына әр тұрлі міндеттер қойып, оны шешудің жолдарын іздеп табатын болады. Мұғалім ата-аналармен жұмыс істей жүріп, балаға оның қылықтарына, оқудағы табыстары мен ұтылыстарына, өз міндеттеріне, кезқарасына, тағы басқаларға баға беріп отырады. Мұғалімнің ата-аналармен өзара түсінісу жайы оның дұрыс және бұрыс бағаларды беру дәрежесіне байланысты. Бұл жерде педагог үнемі мына жайды есте ұстауға тиіс: әр жолы баланың жеке басына емес, оның нақты қылығына баға беру керек, міндетті тұрде ата-аналармен бірлесе отырып, әрбір жағдайдан шығудың, оны түзетудің жолдарын табуы қажет.

         Екіншіден, мұғалім балаға теріс баға беру арқылы еріксізден-еріксіз ата-анаға да баға береді. Оның үстіне ата-анаға әрі әке-шеше, әрі тәрбиеші ретінде баға беріледі. Мұғалімнің балаға және ата-аналардың тәрбиелік ықпалына дұрыс талап қойып, дұрыс баға беру педагогикалық тұрғыдан мақсатты, әділетті формада болуға тиіс. Сонда ғана педагог пен ата-аналардың арасында дұрыс қарым қатынасқа қол жететін болады.

Педагогикалық тұрғыдан дұрыс қарым-қатынас орнату үшін мұғалім мен ата-ана тәрбиенің мақсаттары мен міндеттерін бірдей дәрежеде түсінуі, балалардың дамуына бірдей көзқараста болуы, әр баланың дамуының перспктивалары мен қиындықтарын коре білуі қажет. Өкінішке орай, ата-аналар жиналысында немесе оқушының әкесімен не шешесімен қысқа әңгіме кезінде мұғалімнің балаға наразылығын, оның теріс қылықтарын асығып-аптығып айтып салып жатқанын байқауға болады. Мұғалімнің бұл ойы түсінікті де: ол уақыты аз болғандықтан, ата-ана назарын бірден тәрбие ісіндегі ең басты, ең қиын жайға аудармак болады. Ал, ата-ана болса, мұндай кездесуден ләззат ала алмайды, олар: «Мұғалім менің ұлымның (немесе қызымның) бойындағы жақсы жақтарын, ширақтығын, жаңалыққа құштарлығын, жолдастарына жақын тұратынын қалайша байқамайды  екен» - деп ойлайды. Осыдан келіп дұрыс қарым-қатынас орнамайды, ата-ана мұғалімге сенімсіздікпен қарайды. Әсіресе үлгермейтін және тәртіпсіз оқушылардың ата-аналардың жағдайы қиын. Іскерлікпен әңгімелесудің орнына мұғалім барлық ата-аналардың көзінше әлгіндей оқушы туралы ашуланып айтып береді, оны күлкіге айналдырады. Ал ол баланың ата-анасы болса ұялып, өкініп, реніш үстінде екіншілей мектепке келмеуге бел байлайды. Сондықтан да мектепке тәртібі мен үлгерімі жақсы оқушылардың ата-аналарының үй ішін әлекке салатын баллардың ата-аналарынан гөрі жиірек және ықыластана келетініне тандануға болмайды.

Педагог пен ата-ана  қарым-қатынасының адамгершілік стилінің негізгі белгісі бір-біріне деген  терең сенім және шыншылдық болса керек. Ата-ана өзінің мүгалімге айтқан дүдәмалы, қорқынышы немесе баланың мінез-құлқы мен бейімділігіне берген бағасы өзінің ұлы мен қызына зияндық жасамайтындығына сенімді болуға тиіс. Мұғалім де, ата-ана да өздеріне сеніп айтқан құпияны жария етпеуге міндетті. Үлкендер баланың мүддесі үшін бұл құпияны бір-біріне айтуы мүмкін. Алайда, мұны баланың білмеуі шарт. Көп ретте баланың өзі айтқан құпиясының жария болғанын біліп қоюы мұғалім пен ата-ананың, мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынасының бүзылуына әкеп соғады.

Мұғалім мен ата-ананың қарым-қатынасы басқа қарым-қатынастарға да әсер етеді. Егерде мұғалім мен ата-ананың қарым-қатынасы сәтті болмаса, өкінішке орай, мұғалім кейде баланы жек көреді.  Бұл – педагогикалық тұрғыдан аса үлкен кемшілік және мұндай жағдайда балаларды тәрбиелеуде жақсы нәтижеге қол жететініне сенуге болмайды. Немесе мұғалім мен оқушы белгілі бір мерзім ішінде өзара тіл табыса алмады дейік. Ата-ана кейде өзара түсінбеушіліктің айыбына барып жатпастан, баласының жағына шығады да, бәріне мұғалімді кінәлайды, сөйтіп өзара қарым-қатынастарын бұзып алады. Педагогтың ата-аналармен жұмыста әрқашан және кез-келген істе педагогикалық нормалары мен мәнерді сақтауға, балалардың бойында өзі қалыптастыруға тиісті адамгершілік қарым-қатынаста мұратын берік ұстауға міндетті екенін және бір ескерткен жөн.