Базинский говор сагайского диалекта хакасского языка

Автор работы: Пользователь скрыл имя, 14 Ноября 2013 в 10:03, дипломная работа

Описание работы

Цель: Выявить и проанализировать особенности речи жителей сел Нижняя База и Верхняя База.
Задачи:
- изучить историю исследования диалектов хакасского языка;
- описать фонетические, морфологические, лексические особенности речи жителей Нижняя База, Верхняя База;

Файлы: 1 файл

на печать.docx

— 167.80 Кб (Скачать файл)

Jjнінде, ол аалларда пос чоны чуртапча, хайзында 1738 – ке чағын кізі саналча. Тиилек, том, туран, сарығ, кидегес, харғалар сjjктер анда чуртапчалар. Ол сjjктерге, мындағ фамилиялар кірчелер: Косточаковтар, Ивандаевтар, Майногашевтар, Чертыковтар паза Бабаевтар.

Пÿeнгі кÿнде, Чоuархы Пазада  ікі орама , пір переулок пар. İдöк ÿс садыг туразы, школа, аал библиотеказы, имнег туразы, мал имнеxен пjлiк, сельсовет, клуб парлар.

Индiркi Пазада: пис орама, ÿс садыu туразы, оларны алынxа чуртаuxылар азып алuаннар. Iдjк 6 классха читіре ÿгренчеy школа, аал чjбi, библиотека паза имнег туразы  тоuынчалар. Тоuыстаy сидiк тее полза, аалдаuы чуртаuxылар холларын пос тeзiрбинчелер, мал кjп тудып, пик чуртирuа кeстенчелер.

 

2.2 Пазадағыларның чооғын тапсаuлар саринаң кjрерi

Хакас тiлi, тjрт диалектке чарылча: сағай, хаас, шор паза хызылларға. Пос алынxа, олар тапсағлар, морфология паза лексика саринаң пасхалалчалар. Хызыллар чооғынаң Орджоникидзе паза Шира аймахтарында Ах паза Хара Eÿс сугларнын хазында, Ужур паза Шарып аймахтарында чоохтасчалар. Шорлар (чыс) диалектiнең Таштып аймағының Чоғархы, Индiркi Матыр, Аңxул, Хызыл суғ аалларда чоохтасчалар. Хаас диалектінің Ағбан пилтірінде, Алтай, Боград,Шира паза Пии аймахтарында чоохтасчалар. Сағай диалектінең Асхыс, Таштып паза Пии аймахтарында jткiн тузаланчалар. Ағбан пилтірінде, Пии аймахтарында, пу диалекттер хости полып, тіл саринаң аралас парчалар. Ол санда, пеер пазадаuыларныy чоохтарын кирерге чарир.

Фонетическай диалектизмнер  – ол диалекттерде паза литература тiлiнде тузалары тjjй, че тапсаuлар хоостыра сала пасхалалчатхан сjстер. Пазадаuыларныy чооuы, тапсаuлар пeдiс саринаy саuай диалектiнеy тыy пасхалалбинча.  Чоохтарында олох син гласнай паза согласнай тапсаuлар. Пазадаuыларныy чооuы, литература тiлiнеy пасхалалча. Анзын сjстернiy оyдайларын кjрiп, сизiнчебiс. Пазадаuыларныy чооuында саuай тiлiнiy оyдайлары паза хаас тiлiнiy оyдайлары пiлдiрiлче. Саuайлар тiлiнiy оyдайынаy – «О» гласнай орнына «У» гласнай килiсче; «j» гласнай орнына «e» гласнайлар килiсчелер. Хаастар тiлiнiy оyдайынxа – сjс соонда узун «ОО» пар, iдjк пазадаuыларныy: пызоо «теленок», хыроо «иней», улаада «много» сjстерде (саuайларда пызаа, хыраа, илеедi).

 Хай – пiрее тапсаuларныy позиция паза артикуляция хоостыра адалчатханнары паза пiрее пазадаuыларныy чоохтарындаuы ла фонетическай оyдайлар  диалектнайuа саналчалар.

 

2.2.1. Гласнайлар (Вокализм)

Вокализм – (латин сjзi – vocalis «голосовой») – гласнай тапсаuлар системазын, оларныy оyдайларын, теелiстерiн, теелiсчеткен оyдайларын eгренче. Хакас литература тiлiнде 9хысха паза 8 узун гласнай  тапсаu саналча (хысха: а, э, и, i, о, j, у, e, ы; узун: аа, ээ, ии, оо, jj, уу, ee,ыы).

1. Узун гласнайлар хакас литература тiлiнде, диалекттерде, фонемалар полып, сjстiy тjстiгiнде дее, хозымында даа турчалар:

Кjзiдiмге алза, соох, хыроо, улаада.

Хысха [а]: пала «ребенок», адайах «собака», хара «черный», пари «уходит», тасхачах «сова», аuас «дерево», хада «вместе» ан.п..

Узун [аа]: улаада «много», аар «пчела» ан.п..

Хысха [о]: отрче «сидит»,  сыuбодыр « выходит», изiботршэ «зевает», отлпартыр «сломался», полuан «было», тохс «девять», ан.п..

Узун [оо]: хыроо «иней», соох «холодно», ан.п..

Хысха [j]: jскiпс «росли»,  тöрем «родился», ан.п..

Хысха [и]: ирге «замуж», икелiy «вдвоем», чистер «еда», кистiндi «сзади», кринкеде «в банке», ахтапари «кричит», ан.п..

Узун [ии]: пиидi «в Бее», Пиизер «в Бее», сиип «»,  пии «Бея», киик «косуля», ан.п..

Хысха [у]: унтсалча «забывает», уйнаxапс  «играли»,  чуртапс «жили», суuзарi «в воду», пулза « если будет», ан.п..

Узун [уу]: суулас «шум», ан.п..

Хысха [e]: eгрэ «суп»,  eрбiле «лая», eстeне «сверху», сÿргÿнҷi «в погоню», тeгi «его шерсть», чeчпарп «напугавшись», пeк «луг», eгe «сова», ан.п..

Узун [ee]: пeeр «волк», ан.п..

Узун [ээ (ее)]: ээк «подбородок», ан.п..

Хысха [э (е)]: тоғынғэм «работал», хынxэпс «любили», килпскэм «вернулся», тэxэм «говорил», ÿгрэ «суп», ан.п.

Хысха [ы]: ынабаза «если не захочет»,  тың «сильно», уйазынаy «с гнезда»,  анны «его (мест.), абазы «отец», адайаuы «его собака», хорхпарды «испугался», ан.п.

Узун [ыы]: сыын «марал» , тыытча «укрепляет», чыылыu «собрание», ан.п.

Хысха (напряженнай) [i]: тeгi «его шерсть», икелiy «вдвоем», ан.п.

Хысха (напряженнай) [ъ]: парпсхън «ушел», салпсхън «положил», ырсайпсхън «улыбнулся», удыпсхън «сломал», ан.п.

Редукция – (латин сjзi – reductio «приводить обратно, возвращать, сокращать, уменьшать») гласнай тапсаuларныy уйан адалчатханы алай  саyай тус парчатханы полча. Пу оyдай прай диалекттерде тоuасча. Прай диалекттерде i, ы, у, e гласнай тапсаuлар редуцироваться полчалар.

Форма пeдiрxеy аффикстерде аллыu нимес гласнайлар тус халчалар. Кjзiдiмге алза – ыбыс/ - iбiс идiл парuан кjрiмде турчатхан глаголныy аффикстерiнде, iкiнxi Ы паза  I гласнайлар тус халчалар.

Кjзiдiм:

Лит.т.                                                        Пазад.ч.

Парыбысхан –  Ушёл                             Парпсхън

Пирiбiскен – Отдал                              Пирпскэн

Килiбiскен – Вернулся                          Килпскэн

Салыбысхан –  Положил                      Салпсхън

Ызыбысхан – Отправил                      Ызпсхън

Сарнабысхан –  Запел                            Сарнапсхън

Ырсайыбысхан  – Улыбнулся               Ырсайпсхън

 Одыбысхан  – Сломал                          Удыпсхън 

Гармония – ол ассимиляцияныy кjрiмi полча. Ассимиляция гласнайларuа (ряд, ирiн) паза согласнайларuа теелче. Гласнайларuа теелчеткен ассимиляцияны сингармонизм (грек сjзi sin «вместе» + harmonia « связь, созвучие») тiп адалчалар. Прай хакас диалекттерiнде iкi оyдайлыu мындаu гармонияны кjрерге чарир: хурuах (небная) гармониязы паза ирiн гармониязы.

Хурuах гармониязы тiл алнындаuы  алай тiл соондаuы ла гласнайларда тоuасча. Пу гармония iдjк прай хакас  диалекттернiy jjн оyдайы полча.

Пазадаuыларныy чооuында [и] тапсаu гласнайларныy гармониязын сайбапча.

Кjзiдiм:

Лит.т.                                                  Пазад.ч.

Пасча – Пишет                                 Пасчи

Парча – Идёт                                    Парчи

Атча – Стреляет                             Атчи

Итче – Делает                                  Итчи

Одырча – Сидит                               Удырчи

Ойнапча – Играет                            Уйнапчи

Хасча – Копает                                 Хасчи

Хатыu тjстiктiг, iле нимес  формада турчатхан гласнайларда [э] тапсаu, тузаланып, небнай гармония сайбапча.

Кjзiдiм:

Лит.т.                                                         Пазад.ч.

Аалирге – Гостить                                  Аалиге

Сарнирuа –  Петь                                      Сарниге

Аyнирuа – Охотничать                           Аyниге

Палыхтирuа –  Рыбачить                        Палыхтиге

Теерерге –  Собирать                                Теереге

Ирiн гармониязы пазадаuыларныy чооuында сайбалбинча. Пазадаuыларныy чооuында хурuах гамониязын полчатхан тус хозымы сайбапча: отрче, пахче ан.п.

Литературнай тiлдегjк  чiли, ирiн гласнайларныy соондаuы  аллыu нимес ы паза i гласнайлар ирiн у, e гласнайларuа айлан парчалар.

Лит.т.                                                                         Пазад.ч.

Тус – Соль

  1. Туз – ым – моя соль                                     Туз – ум
  2. Туз – ыy – твоя соль                                  Туз – уy
  3. Туз – ы – его соль                                        Туз – у

Тeс – Сон

  1. Тeз – iм – мой сон                                          Тeз – eм
  2. Тeз – iy – твой сон                                        Тeз – ey
  3. Тeз – i – его сон                                              Тeз – e

Кjп сан формазында ирiн  варианттыu аффикстер чох таа  полза, гласнай э призвук алылча.

Кjзiдiм:

Лит.т.                                                                  Пазад.ч.

Пус – тар –  Льдины                                          Пус – тър

Пулут – тар  – Тучи                                         Пулут – тър

Тeлгe – лер  – Лисы                                            Тeлгe – л’эр

Тeс – тер  – Сны                                                Тeс – т’эр

Хар – лар –  Снега                                              Хар – лър

Пала – лар  – Дети                                             Палъ – лър

Хус – тар –  Птицы                                           Хус – тър

Э фонема прай фонемалар анализiнде чоuыл.

Пу адалuан аффикстерде, пасха, прилагательнайларныy сjс пeдiрxеy аффикстерi–лыu/-лiг, -ныu/-нiг, -тыu/-тiг существительнайларныy тjстiктерiнде ирiн гласнайлары пар полза, ирiн пол парчалар.

Кjзiдiм:

Лит.т.                                                                    Пазад.ч.

Пулут – тыu –  Облачный                                   Пулут – туu                  

Хур – лыu –  С поясом                                          Хур – луu

Хум – ныu –  С песком                                          Хум – нуu

Хулун – ныu –  С жеребенком                             Хулун – нуu

Гласнай  тапсаuларныy килiсчеткенi:

Тeрем (пазад. ч.ч.)   e   <j тjреем (лит.)

пулxъy (пазад. ч.ч.)       у< о полxаy (лит.)

туусхъм (пазад. ч. ч.)  уу<оо тоосхам (лит.)

кeп (пазад. ч. ч.)          e<j кjп (лит.)

улаада (пазад. ч.ч.)      аа<ее илеедi (лит.)

кjнэ`к (пазад. ч.ч.)        е<i кjнiк (лит.)

 

2.2.2. Согласнайлар (Консонантизм)

Пазадаuыларныy чооuында согласнай  тапсаuларныy чыындызы литературнай тiлдегi согласнай тапсаuларына килiсче.

Консонантизм – (латин. сjзi – сonsonans, consonantis «согласный звук») согласный тапсаuларныy системазын, оларныy оyдайларын, теелiстернiy, теелiсчеткен оyдайларын eгренче. б, г, u, д, з, й, к, л, м, н, y, п, р, с, т, х, ч, xсогласнай тапсаuлар прай диалекттерде пар.  Тиксi хакас литературазында18 согласнай тапсаu саналча, орыс тiлiнiy кiрген тапсаuларны санuа албаза (без заимствованных).

Б: одырбалп «сидя», нимiдбалп «сделав», кeрбодырxаyнар «смотрели», бала « ребенок», кeбiзi « множество», кiрбинче «не входит», табан «пятка», халбан «не осталось», кис балтыр «надел» паза ан.п.

Г: тÿлгÿ «лиса», чeгeрткилп «прибежав», пиргленер «давали», кчiг «малой» ан.п.

u: оғырлана «воровали», сuбалп «выйдя», полuанар «были», суғ «вода», палаxаuы «дитя», хатыu «жестокий, твердый» ан.п.

Д: андада «тогда», тудынче «держится», харындас «брат», идiбiзiyер «сделайте», одырбалп «присев», тiпчодырлар «говорят» ан.п.

З: пзо «теленок», пизелiy «впятером», полза «если будет»,  ол сахинзер «в ту сторону», хызыл «красный» ан.п.

Й: хайдағ «какой»,  адайына «собаке», той «собаке»,  тeй «похожий», ойнапсыyар «сыграйте»  ан.п.

К: кiзi «человек», кринкi «банка», искiр «расскажи», чпуска «цыпленок», покстынарuа «хулиганить», пÿрк «шапка» ан. п.

Л: полған «было», чалапча «гонит», чарылчалар «расходятся», аал «деревня», тeрдол «четыре сына» паза ан.п.

М: мында «здесь», маймахтар «обувь», мынiзi «этот», имнэр «лекарства», парғам «шел», пулбадым «не смог» ан. п.

Н: наңмыр «дождьа, анда «там», пурны «нос», покстынарuа « пакостить» ағырбан «не болел», сметен «сметана» ан.п.

Y: маyнынмаxаy «не успевал», наyмыр «дождь», аyдарлп «падая», минiң « у меня», , адайаuынаy «с собакой» ан.п.

Р: кiчiглерi «младшие», оuырлана «воровали», кeрбодырxаyнар «смотрели», ир «мужчина», имнер «лекарства», сыuбодыр «выходит» ан.п.

С: сыға «выходя», сикс «восемь», сыuбодыр «выходит», iсем «пью», аuасха «дереву», парпстiр «ушел», саңас «рябина», олаuас «мальчик», iлгixэпс «сеяли» ан.п.

Т: той «свадьба», таблтр «нашел», тутп «держа», схилтр «вышел»,  ит «мясо, делай» ан.п.

Ч: чоғархы «верхний», чураха «суслик», чeкрпари «побежал», тiпчодырлар «говорят», пeчeре;

X: апарылбаxаң «не носилось», тасхаxах «сова», маyнынмаxаy «не успевал» ан.п.

Ш: турше «стоит», пахлаботрше «смотрит», одырботршелер «сидят», чeкршэ «бежит» ан.п.

Ф: чjрфскэм «ушла, вышла» ан.п.

В, Щ, Ц: пасха тiлдеy кiрген сjстерде учурапчалар.

Ассимиляция – (латин сjзi – assimilatio «уподобление») ол тапсаuларныy сjсте алай сjс пiрiгiзiнде пасха тапсаuларны позына тjjй итчеткенi. Согласнай тапсаuларныy   iкi оyдай кjрiлче: прогрессивнай ассимиляция паза регрессивнай ассимиляция.

Прогрессивнай ассимиляция – ол алнындаuы тапсаu соонxа парчатхан тапсаuны позына тjjй итчеткенi. Аннаyар хакас тiлiнде хозымнарныy варианттары пар: -лар/-лер/, -нар/-нер, -тар/-тер (кjп сан хозымы), ан.п.: туралар, палалар, кiзiлер, аuастар.

Пазадаuыларныy чооuында кjп  сан хозымнарында халuанxы согласнай  буква тeс парча:

К-ге алза:изенее, парчеле, чохтанчале,ан.п.

Регрессивнай  ассимиляция – ол соонxа парчатхан тапсаu алнындаuы тапсаuны позына тjjй итчеткенi. Пу оyдай хакас тiлiнде тоuасча.

К – ге: хат – хады.

  1. Согласнай тапсаuларныy алысчатханы (чередование)

Прай хакас диалекттерiнде  сjс соондаuы согласнайлар алысчалар. Мында туных  согласнайлар eннiглерге айлан парчалар: тис – тизiгi, полыс – полызаuа, ит – идэгэ, пас – пазаuа, сап – сабаuа.

Информация о работе Базинский говор сагайского диалекта хакасского языка