Базинский говор сагайского диалекта хакасского языка

Автор работы: Пользователь скрыл имя, 14 Ноября 2013 в 10:03, дипломная работа

Описание работы

Цель: Выявить и проанализировать особенности речи жителей сел Нижняя База и Верхняя База.
Задачи:
- изучить историю исследования диалектов хакасского языка;
- описать фонетические, морфологические, лексические особенности речи жителей Нижняя База, Верхняя База;

Файлы: 1 файл

на печать.docx

— 167.80 Кб (Скачать файл)

Алынxа чоохтирuа кирек, диалект пазылбин пeтче, литературнай тiл, тiзеy, пазылып. Диалекттернеy чоохтасчатхан кiзiлер литературнай тiлнi пiлчелер, аuаа школада eгренiп алчалар. Кjбiзiн литературнай тiлнеy чоохтанчатханнары постарыныy акценттерiн (чоохтасчатхан оyдайларын) чiдiрбинчелер. Ол акцент фонетикада iле пiлдiрче, аныy eчeн, пазылuан чоохта тыy пiлдiртпинче. Диалект чооuына паза диалект акцентiне, аймах – пасха хазналарда пасхали хайчалар. Россияда амuы тусха читiре диалектнай акцент нормаа кирiлбеен дее тиирге чарир. Кjзiдiмге алза,ойынxылар, радио – телевидение хабарxылары, дикторлар, политиктер диалектнай акценттерiнеy кeресчеyнер.

Амuы тустаuы диалекттернi, чонныy чооuын eгренчеткен паза аны чарытчатхан (описательная) наука, диалектология тiп адалча. Ол амuы чоохтарнын паза алынxа диалекттернiy пасхалалчатханын диктофонuа пасхан алай чачынuа пасхан материалларны iстезiп чарытча. Прай наа, амuы тустаuы диалектнай материаллар описательнай диалектологияа кiрчелер. Амuы тустаuы описательнай диалектология теория саринаy, Москвада орныхчатхан диалектологическай школаныy iстезiглерiне тjстене пeткен. Мында Р.И. Аванесовтыy адын адирuа кирек. Ол диалект тiлiнiy теориязын паза диалекттернi хайди пасхалирын чарыт пирген.1кi диалекттi тиyнестiрзе, оларныy хайди пасхалалчатханын, iдjк прай даа пeдiстерiнде iле сыuысчатханын пасхаларына кjзiт пирген. [Аванесов, 1949, 4].

Хайдаu –да орында чуртапчатхан чонныy тiлiн eгренчеткен диалектология, оларныy тiллерiнiy фонетика, грамматика, лексика оyдайларына кjрче.

Чонныy чооuыныy jзiзiн, анын алысханын eгренчеткен пjлiк - тархын диалектологиязы тiп адалча.

Тархын диалектологиязы  – чон чооuыныy алысханын (алuаанын алай чiт парuанын), тиксi тiлнiy тархынын тjреенiнеy сыuара jзiзiн eгренче.

 

    1. Хакас диалекттерiн eгренгенi

Халuанxы 30 – 40 чылларда диалектология наука чiли eгренiлеп, тилiп пастапча. Амuы туста аныy аuырсымныu сурыuлары ам даа iстезiлбееннер. Кjзiдiмге алза, хакас тiлiнiy диалект оyдайлары ам даа читiре кjрiлбеен.

Хакас тiлiнiy диалекттерiн iстескенiн eс чардыхха чарарuа чарир:

- революция алнындаuы тус (1721 – 1917чч.);

- совет eлгeзi тузындаuы;

- саuамuы тус;

Хакас диалекттерiнеyер пастаuы  искiрiглернi пiс революция алнындаuы  источниктерде таапчабыс. ХVIII  векте Россияныy Академия науказынаy Сибирьзер экспедициялар ызылuан. Тюрк тiллерiн eгренерiнде мындаu сурыuлар турuаннар: тюрк эпиграфиказы (наука о древних надписях) паза палеография (наука о древних рукописях, имеющая своей целью определение времени и места их возникновения по внешнему виду и письму), топонимика eгренерiнде паза тiл материалларын чыырында.

Ол экспедицияларныy тiллерiн eгренiп сан пирiстер пасханнар. Ол тiллернiy санына хакастарныy тiлi кiрче.

Иy пастаuы экспедицияны таныхтирuа  кирек. Ол экспедициянаy Д.Г. Мессершмидт  устаан. 1721 – 1722 чылларда, ол амuы Хакасияныy прай чирлерiнxе чjрген.

Суuларныy паза Хакас чирiндегi география аттарын, Мессершмидт, хайди олар адалчалар саuамuы хакас тiлiнде паза аныy диалекттерiнде jjнiнде iдjк пас салтыр. Аныy пiчiктерiнде мындаu география аттары пазыл партырлар: Абакан, Уйбат, Тастып, Туран – кайа, Омай-кайа, Омай – тура паза ан.п..

Андаu оyдайнаy, 1721 – 1722чч. Д.Г. Мессершмидт амuы Хакасияныy чирiнде полып, амuы Хакасияныy прай чирлерiнxе чjрiп, география аттарын, хай – пiрее сjстернi паза терминнернi пас салuан.

1730 ч. Стокгольмда, Ф.И. Табберт – Страленбергтiy «Северная и восточная части Европы и Азии» тiп тоuызы сыхча. Анда ол пастаuызын тeрк, угро – фин паза палеоазиат тiллернiy классификациязын пирче.

Хакастарныy тiлiн iкiнxi экспедиция eгренген. Анынаy Г.Ф.Миллер устаан. Экспедиция онxа чыл полып, Сибирьнiy тархыны хоостыра улуu материал чыып алuан. Миллер сjстiк материалларын чыuан. Хакас тiлiнiy материалын Миллер 1735 чылда чыuан. Кача суuxа – хаастарныy, Eeсче – хызылларныy, Аuбанxа – саuайларныy, кjп нимес хаастарныy  паза хойбалларныy. Аннаyар «Лексикон, или лучше сказать собрание  слов татарского языка по всем онаго диалектам Сибири» сjстiкте чоохталча.

Г.Ф.Миллер хаастарныy, Хаас суu хазында (Хызылчар хыринда) хызылларныy (Eeс, Аuбан хастада), саuайларныy, хойбалларныy тiллерiнеyер материал чыыпча. Ол тоuыстыy салтары «Лексикон или лучше  сказать собрание слов татарского языка  по всем онаго диалектам по Сибири». Хакас сjстерiн «Красноярский» тiп  адынаy адалча. Андар ол, 250 латин сjзiн тeрк тiллерiне тiлбестеп кирче.

Андаu оyдайнаy, ХVIII  чeс чылларда диалекттернiy пасхалалчатханы кjрiнче. Анзынаyар Миллернiy архивiндегi рукопись киречiлепче: «Словарь татарско – арино – камашинского – коттско – бурятско – латинский». Мында ол хаастар тiлiн татар тiлi тiп адап салтыр. Пеер яриннер (чариннер), ястлар (xастиклар), бохталар, кайдиннер, тубалар, хырuыстар тiллерi кiрчелер. Пу кjзiдiлген сjjктер прайзы амuы хакас чонына кiр парuаннар. [Боргояков М.А. ]

ХVIII вектiy 60 чылларыныy халuанxызында академическай экспедиция ызылuан. Анынаy П.С.Паллас устаан. Пу экспедицияныy араласчылары, Паллас паза Георги, хакас тiлiнiy ол тустаuы хай – пiрее сjстерiн чыып алuаннар. Олар чыuан паза пасхан сjстiктернiy Сибирьxе чjрген авторларныy материаллары «Сравнительные словари всех языков и наречий» тiп, 2 томныu тоuыс пeдiрерiнде киректелген.

Пу сjстiкте племяларнаy алынxа чуртапчатхан чоннарныy тiллерiнiy пасхалалчатхан оyдайлары паза оларныy тjjй сарилары кjзiдiл парuаннар. Саuамuы x анда дж, зж  букваларнаy пирiлче.

Хакас тiлiнiy диалекттерiнiy революция  алнындаuы источниктерiнеyер чоохтаза, хакас тiлiн eгренген Н.Ф.Катановты  таныхтирuа кирек. Н.Ф.Катановтыy иy улуu тоuызы «Опыт исследования урянхайского языка». Пу тоuыста прай даа тюрк тiллерiнеyер материаллар пирiлче. Мында саuамuы  хакас диалекттерiнiy фонетика  паза морфология пiлдiрiглерi  пирiлчелер.

Паза Н.Ф.Катановтыy пiр улуu тоuызы «Наречие урянхайцев, абаканских татар и карагасов» тiп адалча. Пу тоuыс тiлнiy тархынын паза аныy диалекттерiн eгренерiнде улуu туза аuылча. Таныхтирuа кирек, Н.Ф.Катанов позыныy тоuызында пiр ле хакас тiлiнеyер чоохтабинча. Прай саuамuы диалекттернi ол туста алынxа племя тiллерiне санаxаy.

Революция алнындаuы материаллар, пастаuы пазылuан источниктер уuаа тузалыu полчалар. Оларныy хоостыра хакас  тiлiнiy паза аныy диалекттерiнiy тархыны  кjзiдiлче.

Совет eлгeзi тузында хакас тiлiнiy диалекттер eгредиинiy тархынын  3 этапха чарарuа чарир:

1) 20 чылдаy – 40 чылuа  читiре;

2) 40 чылдаy  пасти – 50 чылuа читiре;

3) 50 чылдаy – 90 чылларuа;

Пастаuы этап  хакас  литература тiлi тjстелерге пасталчатхан тусха килiсче. Ол туста олuаннарны паза улуuларны хакас тiлiне eгреткенiнеy,  областной национальнай  газетаны  сыuарuанынаy, литература тараанынаy хакас тiлiнiy функциялары алuып сыххан.

Iкiнxi этап  литература  тiлi аннаy андар тилеенiнеy палuалыстыu.  Мында литература тiлi чон тiлiнеy сала алынxа парчатханы кjрiлче.  Анзы тiлбестеен литература тiлiнде  паза «Хызыл аал» газетаныy тiлбестеен  материалларында iле кjрiнче. Анда  полuан на автор позыныy диалектiнеy тузалынuан, аннаyар хакас тiлiне  тiлбестелген улуu произведениелер  40 чылларда кjп хыuырыuxылар таппааннар.

1953 чылда  хакас литература  тiлi тилиирiне чарыдылuан областной  конференция иртiрiлген. Анда литературнай  тiлнiy базазы хатап кjрiлген. Андар  хаас паза саuай диалекттерi кирiлгеннер. 

Олох туста хакас диалектологиязыныy алынxа сурыuлары орыс ученайларныy Н.К. Дмитриевтiy,   Ф.Г. Исхаковтыy  «Вопросы изучения хакасского языка  и его диалектов»,  Н.А.Баскаковтыy «К истории изучения хакасского языка» iстезiглерiнде кjрiлче. 

1944  чылда ХакНИИЯЛИ  – нiy тjстелгенiнеy, диалекттернi eгренерi тiл секторыныy тоuынxыларынаy  апарылча. Полuан на сай диалектологическай  экспедициялар иртiрчелер, диалект  чоохтарын истiп, магнитофон лентазына  пасчалар. Экспедицияларныy материаллары  хакас тiлiнiy диалекттерiнiy оyдайларын  пiлiп аларuа туза полчалар.

Хакас тiлi кjп диалекттiг  тiл полча. Анынаy чоохтасчатхан кiзi кjп тее полбаза, саuамuы туста тiл тjрт диалектке чарылча: хаас, саuай, шор паза хызыл.

Орыс ученайларнаy пасха, хакас тiлiнiy диалекттерiн орындаuы  ученайлар iстескеннер. Олар, диалекттернi eгренiп, кандидат диссертацияларын арачылааннар: хызыл диалектiнxе Н.Г.Доможаков – «Описание кызыльского диалекта хакасского языка» 1948 чылда  [Доможаков, 1948], саuай диалектiнxе А.И. Инкижекова – Грекул – «Сагайский диалект хакасского языка» 1948 чылда [Инкижекова-Грекул,1948], хаас диалектiнxе Д.Ф.Патачакова – «Качинский диалект хакасского языка» 1965 чылда  [Патачакова, 1965] паза шор диалектiнxе Н.Н.Межекова – «Описание шорского диалекта хакасского языка» 1973 чылда [Межекова, 1973].

Оларнаy пасха диалекттердеyер М.И. Боргояков пасхан паза оларны iстескен. Ол саuай диалектiнiy пилтiрлер чооuын чахсы чарыт салuан «Хакас тiлiнiy диалекттерi » (1973 ч.) тiп тоuыста. Ол революция алнындаuы тюркологтарныy тоuыстарына тjстенiп, пурунuы «пилтiр наречиезiнеy» jjн сариларын чахсы чарыт салuан. Анда пилтiрлернiy тархынынаyар паза фонетика, морфология, лексика оyдайларынаyар пасча. Аннаy пасха О.В. Субракова пилтiр говорыныy падежiнеyер пасча «Хакасская диалектология» (1992 ч.) тiп чыындыда. Паза аннаy даа пасха iстезiгxiлер диалекттернi iстес парчалар.

Д.Ф. Патачакова хакас тiлiнiy диалекттерiнеyер материаллар кjп  чыuан (амuа читiре аныy чыuан материаллары иy не тeзiмнiг тiп саналча) паза диалекттер лексиказыныy алынxа сурыuларынаy илееде айuасхан. Iди «Eгредiглiг пiчiктерде»  сыххан «Хакас тiлiнiy лексиказын eгренерiне материаллар» статьязында ол туста  кjп пiлдiзi чох сjстерiнiy этимологиязы чарыдылча. Кjзiдiмге алза: чаuа – марха, олuан – узах, хараuат, пала – парха паза пасхазы. «Формирование признаков диалектного членения хакасского языка» тоuыста ол сjс соондаuы узун гласнайлар - оо/ - jj, - аа/ - ее (кeзjj, хыроо, морчоо, сjрjjн- кeзее, хыраа, морчаа, сиреен), хайдаy сыuып, хайди тилееннерiн кjзiтче. Пу узун гласнайларныy ирткен чолы хырuыс тiлiнеy палuалыстыu: мыныy алнында кeзегe, хыраuу, морчагу полuан u, г тапсаuлар соонаy в (п) тапсаuа айлан парuаннар, ол оyдайнаy –агу/ - егу, - аву/ - еву тiп адалxаyнар, анаy ирiн согласнай «в»- ныy сылтаанда а/ - е гласнай –о/j – гласнайларuа айлан парuаннар, iди – аву/ - ову, – еву/ - jвe пол парuаннар. Фонетика саринаy улуu алызыuлар полып, хаас паза хызыл диалекттерiнде – оо/ - jj узун гласнайлар сых килгеннер. Че саuай паза шор диалекттерiнде – агу/ - егe пастаuы гласнайнаy палuалызып – аuу/- аа, - егу/ - ее пиргеннер.

Андаu оyдайнаy, Хакасияда  диалектология науказыныy тjстегxiзiне Д.Ф. Патачакова саналча. Аныy кандидат диссертациязы- «Хаас диалектi хакас тiлiнде» - улуu тоuыс. Олох «Хакас тiлiнiy хызыллар диалектi» eгретчiлерге пособие тимнеп салuан. Пу тоuыстарында ол, диалект тiлiнеy пасти хакас тiлiнiy сурыuларын eзeрерiне тиреy кiрiп, пасха тeрк паза моол тiллерiнеy аллыu тиyнестiрiп, улуu материал кjрче.

Саuамuы туста диалектология  хакас тiлi науказыныy чардыuы полып, пeeнгi дее кeнде актуальнай полча. Амды В.А.Боргояковтыy  тоuыстары диалектологияа чарыдыл парuаннар. Кjзiдiмге алза, аныy статьяларын «Лексика, связанная с охотничьим промыслом на парнокопытных животных (по материалам диалектов хакасского языка)», «Хакас тiлiнiy диалекттерiндегi хай - пiрее чистектер аттарынаyар», «Хакасская диалектология» ан.даа п.

Iдjк О.В. Субракова диалекттернi eгренiп айuасча. Кjзiдiмге алза, аныy тоuыстарын «Падежная система в бельтырском говоре хакасского языка», «К вопросу определения бельтырского говора сагайского диалекта как самостоятельного диалекта хакасского языка».

М.А.Медведеваныy тоuыстарында  диалект сjстерiнiy тузалынчатханын  таапчабыс. Кjзiдiмге алза, ол хакас  писательлернiy хоос произведениелерiнде  тузаланылчатхан диалектизмнернi чарытча.

Халuанxы тустарда сыхчатхан  илееде iстезiг тоuыстарын «Ежегодник» журналда таап аларuа чарир.

Филология паза культуралар  аразындаuы палuалыс институдыныy eгретчiлерi хакас диалекттерiн eгренчеткеннернiy санына кiрчелер. Iдjк Н.Ф.Катановтыy адынаy Хакас хазна университедiнiy Филология паза культуралар аразындаuы палuалыс институдында конференциялар, чыылыuлар иртiрiлче.

Саuамuы туста диалектология  хакас тiл науказыныy чардыuы полып  киректелче. Ол пjлiктiy фонетиказыныy, грамматиказыныy паза сjстiг пайыныy кjп сурыuларына нандырыu табарuа полысча. Iдjк хакас  тiлiнiy халuанxы тустарда тузаланылчатхан  функциялары илееде алuыдыл парuан сылтаанда, диалекттер хакас тiлiнiy сjстiг пайын  алuыдарuа полысчалар.

Ол оyдайнаy, хакас диалектологиязы  саuамuы туста eгренiлче, че iстесчеy сурыuлар  ам даа кjп.

 

 

II чардых. Пазадағыларның чооғыныy оyдайлары

2.1. Паза аалдаyар 

Iстесчеткен аалныy чооuынаyар пасчатханда, аныy тархынын пiлерге кирек тiп саuынчам. Аалныy тархынын улуuларныy чоохтарын истiп, чыыл парuан тоuыстарнаy пасхам.

Пазада чуртапчатхан улуuларныy чооuында, мындаu кип – чоох чjрче: «Кjп чыллар мынаy алнында, хайдаu – да аyxы аyны сeртiр... Пазынаy атсам – Паза ползын, табанынаy атсам – Табат ползын, пилiнiy атсам – Пии ползын, iстiнiy атсам – Ис ползын…». Кем пiлче, сын ма ол чоох, алай тайма ба. Че Пазадаuылар пу кип – чоохха киртiнчелер.

Чоонда аалны – «Индiркi паза» паза «Чоuархы паза» тiп  адапчалар. Ол тjстiлген амuы тусха  теере хай син чон анда чуртабаан, хайдаu ла киректер,  алызыuлар полбаан. Оларныy хайзылары улуu частыu улуснаy хада кjместеy парып одырчалар.

Паза – тың улуғ нимес аал, ол уuаа сiлiг чирде орныхча. Асхыстаң кидеркі саринда чатча (отыс киломметрxе). Ол аалuа тjрт кiчiг аалыxах кiрче: Индiркi Паза, Чоғархы Паза, Паза Пиизі, ідjк Паза Пилтірі. Ол аалыxахтарнын аразында Пии паза Паза суuлар ахчалар. Iдjк, ол аалларны Тигей, Абатай, Хазыy салбаuы, Хамутхан, Чiрiк – Пил, Саар тjзi, Пулуy чазы таuлары ибiрчелер. Суu хоостыра аныy хазында орныхчатхан аалларuа  мындаu аттар пирiл парuаннар: суu чоuархызы – Чоuархы Паза, суu индiркiзi – Индiркi Паза, суu пилтiрiндегiзi – Паза Пилтiрi. Чоuархы Пазадаy таu азыра Паза Пиизi аалычах орныхча.

 Полған на аалл мының алнында пасха – пасха адалчаy. 1956 чылда, карта сыхтыр. Ол картада, индiркі Паза – улус Суханов, чоғархы Паза – Зимник, Тилаков тіп – паза Пиизі пазыл партырлар. Аалларныy аразы eс киломметрxе. Сигiзон чыллар мынаy алнында, Индiркi Пазада, Сухан Толмашов пай кiзi чуртаптыр. Ол чылларда, аал аныy адынаy хоостыра улус Суханов адал партыр. 1962 чылда, аал пай  кізінің  адын ал чöрчеткен ÿчÿн, чох идiлген. Анын соонаy Индiркi Паза аал пол парған. Н.Ф. Катанов, Чоuархы Пазада істізіглер апарып, Зимник Майнагашев кізінең хада чоох туттыр. Аннаң сығара даа арса, Чоuархы Паза картада Зимник тіп пазыл парған полар.

Информация о работе Базинский говор сагайского диалекта хакасского языка