Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі қазіргі кезеңдегі өзекті мәселелер және оны шешу жолдары туралы қазақша

Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі қазіргі кезеңдегі өзекті мәселелер және оны шешу жолдары туралы қазақша реферат

«Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» Қазақстан халқына Жолдауында Елбасы үкімет алдында қазақстандықтардың өмір сүру сапасының өсуіне және бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталған бірқатар маңызды стратегиялық міндеттерді қойды, оның ішінде салық жүйесіндегі мәселелер шешудегі бағыттар да аталып өтті.

Қазіргі кезеңде Салық жүйесінде мынадай проблемаларды шешу қажет:

—     салық төлеушілерді есепке алуды жүзеге асыру және жеке шоттарын жүргізу кезіндегі мәселелер;

—     салық есептілігін электрондық түрде берген және жеке шоттарға қашықтықтан қатынауды ұйымдастыру кезіндегі мәселелер;

—     ҚҚС бойынша электрондық камералдық бақылауды жүзеге асыру кезіндегі мәселелер;

—     «Салық аудитін электронды бақылау» (САЭБ) біріктірілген салықтық ақпараттық жүйенің (БСАЖ) мамандандырылған құраушының көмегімен салық тексерулерін жүргізу және тексеру рәсімдерін құжаттандыру кезіндегі мәселелер;

—     Жұмыс істемейтін салық төлеушілердің банктік шоттарында ақшалай қорлардың қозғалысы туралы ақпаратты алу жөнінде екінші деңгейдегі банктермен жұмыс істеу кезінде автоматтандырылған өзара іс-әрекеттің болмауы болып табылады;

—     Салықтық әкімшілік жүргізудің ақпараттық жүйелерін қолданудың тиімділілігіне теріс әсер ететін ақпараттық технологияларды ағымдағы пайдалану кезіндегі мәселелер;

—     Салық жүйесінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселесі;

—     Салық органдарының салықтар мен төлемдер бойынша берешекті бюджетке өндіріп алу жөніндегі мәселелер;

—     жалған кәсіпкерлік қызметін анықтап, тексеру кездеріндегі туындайтын мәселелер;

—     Трансферттік бағаны қалыптастыру туралы заңнаманы сақтау жөніндегі бақылау жұмысының тиімділігін көтеру [18].

Салық органдарының төлемдер бойынша берешекті бюджетке өндіріп алу жөніндегі жұмысы Үкімет тарапынан салықтар мен дереу шешуді талап ететін салықтық әкімшілік ету саласындағы маңызды мәселелердің бірі болып табылады.Қаржы Министрлігінің Есеп комитетінің бағалауынша, салық органдарының бюджетке берешекті өндіріп алу жөніндегі қолданып отырған шаралары тиімсіз.

2010 жылдың бас кезінде салық берешегі 100,3 млрд. теңгеге жетіп, 2009 жылдың бас кезімен салыстырғанда 19,4 млрд. теңгеге немесе 24%-ға өскен. Аталған кезең ішіндегі берешектің жалпы сомасы айыппұлдар мен өсімпұлдарды қоса есептегенде, 1,8 есе ұлғайып, 192,3 млрд. теңге болды. Бұл ретте берешегі бар салық төлеушілердің саны 38%-ға өсіп, 2010 жылдың бас кезіне 228 мыңнан асып кетті.

2007-2009 жылдары салық органдарының салық төлеушілерді банкрот деп тану туралы жалпы сомасы 133,6 млрд. теңгеге берген 7 мыңнан астам талап арызы нәтижесінде шамалы ғана салық берешегі, атап айтқанда, 291 млн. теңге өтелген. Мұны конкурстық массаны бөлу кезінде бюджеттің бар болғаны төртінші болып кезекте тұрғандығымен түсіндіруге болады. Осы ретте салық төлеушілердің жеке шоттарынан 95,3 млрд. теңге көлеміндегі берешек есептен шығарылған.

Есепті жылы салық органдарының тексеру нәтижелері бойынша қабылдаған шешімдерінің заңдылық деңгейі төмендеген. Салық төлеушілердің шағымдарын қарастырудың қорытындысы бойынша салықтар мен өсімпұлдардың азайтылған сомасы 153,3 млрд. теңгені немесе қосымша есептелген сомалардың 33,5%-ын (2007 жылы – 0,5%, 2008 жылы – 11%) құрады. Соның нәтижесінде салық органдарының заңға қайшы актілері бойынша сот шешімдерін орындауға бағытталған Үкімет резервінің қаражаты 342,4 млн. теңгеге ұлғайып, осы мақсаттарға қарастырылған қаржының 76,2 %-ын құрады.

Трансферттік бағаны қалыптастыру туралы заңнаманы сақтау жөніндегі бақылау жұмысының тиімділігі төмен деңгейде екені байқалады. Есепті кезеңде бар болғаны 9 салық төлеуші тексерілсе, соның ішінде құқық қорғау органдарының бастамасымен 6 салық төлеуші тексерілді. Тексеру нәтижелері бойынша қосымша есептелген 21,1 млрд.теңге бюджетке өндіріп алынбаған.

Салық есептілігін 6 айдан аса бермеген ҚҚС төлеушілер есептен уақтылы шығарылмағандықтан, олардың контрагенттерінің есебінен алынып тасталмаған ҚҚС сомасы 401,7 млн. теңгені құрады.

Механикалық көлік құралдары мен оларға тіркемелердің мемлекеттік техникалық байқаудан өткенін растайтын куәлік үшін 2009 жылғы 1 қаңтардан бастап мемлекеттік баж салығын алуды көздейтін Салық кодексінің нормасы іс жүзінде 2009 жылғы ақпаннан бастап қана іске асырыла бастаған. Соның нәтижесінде бюджет 108,9 млн. теңгеге зиян шеккен.

Салық органдары заңды тұлғалардың арасында 4 мың айлық есептік көрсеткіштен асатын қолма-қол ақшалай операцияларды жүргізу жөніндегі материалдарды қаржы полициясы органдарына беруді қамтамасыз етпей отыр. Мұндай фактілер Ақтөбе, Жамбыл және Қызылорда облыстарында анықталды, олардың жалпы сомасы – 2,4 млрд. теңге.

Қолданыстағы заңнамада салық төлеуден жалтаруға қарсы алдын алу шараларын қолдануға мүмкіндік беретін тиімді нормалардың болмауы, сондай-ақ салық заңнамасын бұзу фактілерін анықтау бойынша жүйелі рәсімдерді салық органдарының жеделдетіп қолданбауы салықтық әкімшілік жүргізуде кездесетін проблемалар болып табылады. Қалыптасқан жағдайда, теріс пиғылды салық төлеушілер салық төлеуден жалтарудың түрлі схемаларын қолданып келеді[19].

Салық комитеті экспорт-импорт операциялары бойынша мәліметтерді салыстырып тексеретін автоматтандырылған процесті енгізудің мерзімін созып жібергендіктен, өздерінің салық есептерінде 638,8 млн. теңгенің операцияларын көрсетпеген Алматы қаласының 44 салық төлеушісі мәліметтерді өңдеу басталғанға дейін салықтық әкімшілік ету шараларынан жалтарып кетуге мүмкіндік алды. Осының салдарынан, бюджет 191,6 млн. теңгеге зиян шекті.

Салық кодексінде жалған кәсіпкерлік қызметін барынша төмендетуге бағытталған нормалардың болғанына қарамастан, бюджеттің шеккен шығыны азаймай келеді. 2009 жылы 180 шаруашылық жүргізуші субъект жалған кәсіпорын деп танылды, олармен жасалған мәмілелер бойынша шығыстарды шығындарға жатқызудың нәтижесінде контрагенттер төмендеткен салықтардың сомасы 101,2 млрд. теңгені құрады. Бұрын жалған кәсіпорын деп танылған 378 кәсіпорын 81 млрд. теңгеге зиян келтірген. Салық органдары келтірілген шығынның бір бөлігін ғана қалпына келтірген: 2009 жылы – 21,3 млрд. теңге, 2008 жылы – 11,7 млрд. теңге.

Таратылған кәсіпорындарға салық тексерулері жүргізілген кезде мекенжайларында болмай шыққан салық төлеушілермен жасалған операциялар бойынша шығыстарға үстеме тексеру жүргізілместен, тексерулердің аяқталып отырғаны анықталды. Есеп комитетінің бағалауынша, республикалық бюджетке төленбеген салықтардың жалпы сомасы 1,4 млрд. теңге болды.

Қаржы министрлігі тарапынан бақылау тиісті дәрежеде жүргізілмегендіктен, 2009 жылы табиғат пайдаланушылардың қоршаған ортаға келтірген зияны үшін төлеген 3,3 млрд. теңгесі республикалық бюджетке аударылудың орнына қоршаған ортаға эмиссия төлемі ретінде Атырау және Маңғыстау облыстарының бюджеттеріне аударылған.

Есеп комитеті Қаржы министрлігінің Салық комитетімен бірлесіп жүргізген бақылауы барысында жер учаскелерін сату және жылжымайтын мүлікті бағалау жөніндегі мәмілелерге әкімшілік жүргізу саласында бірқатар проблемаларды анықтады. Сөйтіп, алымдар мен төлемдерді төлеу бойынша бюджеттің шеккен шығыны 3,1 млрд. теңге болды.

2009 жылдың қаңтарынан бастап салық органдарына есептемелерді ұсынудың  жаңа ақпараттық жүйелері – салықтық есептемелерді өңдеу жүйесі (СЕӨЖ) және  салық  төлеуші  кабинеті  енгізілген  болатын. СЕӨЖ — есептемелерді ұсынудағы қағазбастылықты электронды жүйемен алмастыруды  көздесе, салық төлеуші  кабинеті  салық төлеушіге барлық есептемелерді  арнайы  электронды   кілтті  қолдана  отырып,  үйден, офистен  шықпай-ақ ұсынуға мүмкіндік береді.

Салық төлеушілер мен көптеген экономистер, қаржыгерлер жаңа жүйелерді енгізуде асығыстық жасалған дейді. Мәселен, салық төлеушілердің 20 пайызға жуығы аталмыш жүйенің толық жетілдірілмеуі салдарынан салықтық есептемелерді дер уақытында өткізбеген болып есептеліп, айыппұлдар төлеуге тура келген.

Біріншіден, жүйені енгізбес бұрын оны сынақтан өткізіп алу керек еді. Екіншіден, орталық жүйеде ақау болмас үшін ақпараттық жүйені әзірлеушіні таңдау рәсіміне өте қырағылықпен қарау қажет.

Бүгінгі күннің ең негізгі талабы «Көлеңкелі экономика мен сыбайластық жемқорлықпен» күрес жүргізу барысындағы қоғамдық даму заңдылықтарын орындау. Ол үшін әрқашанда бақылау жүйесіндегі тексеру, талдау әдістерін кеңінен қолдана біліп оны тек құқықтық негізде жүргізе білу қажеттілігі туындап отыр. Осындай көлеңкелі экономиканың келеңсіз әрекеттерінен еліміздегі күнделікті тұрмыстық қажеттіліктерге аса зәру болып отырған тұрғындардың бөлігі көп зардаптар шегуде. Екінші жағынан, салық салынатын базаның кемуінен, экспорттаушы емес экономиканың басқа салаларында қызмет атқарып отырған кәсіпорындарға жүктелетін салық ауыртпалығы арта түсуде.

Санақ комитеті 2010 жылы мемлекеттік қаражатты шығындау кезінде жалпы сомасы 221,4 миллиард теңгені құрайтын қаржылық заң бұзушылықтарды анықтаған. Бұл алдыңғы жылдың сәйкес көрсеткішінен 1,6 есеге көп. Жымысқы әрекеттердің көбейгені Қаржылық бақылау комитетінің есептерінен де көрінеді. 2010 жылы олар 230 миллиард теңгенің заңсыз жұмсалғанын әшкереледі. Бұл 2009 жылмен салыстырғанда тіпті 57 пайызға көп. Былай қарасаңыз, өткен жылдар ішінде біздің экономикамыз айтарлықтай өсті. Бірақ мұнымен бірге көлеңкелі экономиканың да өсіп келе жатқанын да түсіну керек. Алайда статистикалық мәліметтерге сәйкес, оның экономикадағы үлесі соңғы жылдары бірқалыпты, шамамен 20 пайыз деңгейінде болып отыр. Көлеңкелі экономика өссе, түспей қалған төлемдер де өсуі керек. Алайда Қаржы министрлігінің хабарлауынша, жалған кәсіпорындарды санамағанда, түспей қалған төлемдер бар-жоғы 4,2 пайызға өсіп, биылғы жылдың басында тек 59 миллиард теңгені ғана құрапты [20].

Бұл жерде не байқалады? Салық комитеті салықтық басқару ісінің жылдан-жылға жақсарып келе жатқанын, табыстар жоспарының жылда артығымен орындалып жатқанын айтады. Бірақ басты факт — экономика өссе де, мемлекеттік табыстары экономикадан озық өсім көрсетпейді. 
Мұның екі-ақ себебі болуы мүмкін: не көлеңкелі экономика өспей отыр (бұған сену қиын), не салық басқармасы оның табыстарын қадағаламай отыр. 
Көлеңкелі экономиканы қаржымен демдеп отыратын түрлі каналдар бар.

Біріншіден, бұл — мемлекеттік бюджеттің шығындары. Екіншіден, қаражат көлемі өсіп келе жатқан шикізаттық сектор. Шикізаттық сектордағы жалақылар еңбек өнімділігінен жылдамырақ қарқынмен өседі. 
Өкінішке қарай, қазір мемлекеттің көлеңкелі экономикаға қарсы күресті тиісті деңгейде жүргізбей отырғанын айтуға мәжбүрміз. «Көлеңкедегілерге» қарсы шабуыл жасауда ең маңызды күш — тиімді салықтық басқару болуы керек. Қазір Қаржы министрлігі берешектердің көбеюін жалған кәсіпорындардың әрекетіне тосқауыл қоюға белсенді түрде кіріскен фискалды және құқық қорғау органдарының жұмысымен байланыстырады. Алайда жалған кәсіпорындармен байланысты бұл берешектерді өндіріп алу мүлдем үмітсіз. Олардың төлеушісі де жоқ, төлеуші болса да, оның қаражаты да,еш мүлкіде жоқ. Елбасы сол кезде «ақпараттық жүйелердің саралау бөлімін күшейту» керек екенін тікелей айтқан болатын. Ал қазір Қаржы министрлігінің ақпараттық жүйелерін енгізу қалай жүргізілуде? «Эксперт» журналында жарияланған бірқатар мақалаларда Қаржы министрлігінің басшылығы «Электрондық қаржы министрлігін» құру жоспары жайында әңгімелейді. Бұл реформа есеп-бухгалтерлік басқаруды оңтайландыру мен қолданыстағы қазіргі процедураларды жеңілдетуге бағытталған, салық қызметкерлерінің жұмысын ықшамдап, салық төлеушімен тікелей бетпе-бет кездесуді азайту үшін жасалуда. Автоматтандыру үшін автоматтандыру жұмысы жасалуда. Бірақ сапалы өсім де болуы керек қой. Босаған еңбек ресурстары Салық комитетінің саралау жұмысын күшейтуге бағытталуы тиіс.

Алайда Қаржы министрлігінің мақалаларында саралау жұмыстарын күшейту жайында жеңіл-желпі ғана жазылған. Шыны керек, салық қызметкерлерінің басты құралы — тәуекелдерді басқаратын интеллектуалдық жүйе. Берешектерді өндіру үшін жұмысты тікелей күшейту бизнеске салқынын тигізуі мүмкін. Қазір Салық комитетінің тәуекелдерді басқаратын интеллектуалдық жүйесі мүлдем мінсіз емес болып отыр. 2010 жылғы салық тексерулерінің нәтижесінде 495,6 миллиард теңгенің салығы мен төлемдері қосымша аударылды. 2010 жылы енгізілген тәуекелдерді басқаратын интеллектуалдық жүйе қоса аударылған сомаларды өндірудің тиімділігін арттыруға айтарлықтай әсер ете алмады. Мәселен, анықталған заң бұзушылықтар бойынша бюджетке 28,7 миллиард теңге немесе 5,8 пайызы өндірілді, бұл алдыңғы үш жылда өндірілген қарыздардан көп емес: 2009 жылы — 5,7%, 2008 жылы — 5,4%, 2007 жылы — 5,8%.

Салықтық бақылау бойынша, салық төлеуден жалтарған салық төлеушілердің кесірінен келген бюджет шығыны 2010 жылы 246,1 миллиард теңгені құрады.

Қаржы министрлігі көптен бері электрондық шот-фактураларын енгізу қажеттігі жайында айтып келеді. Осылайша олар тәуекелдерді басқару жүйесінің көмегімен жалған кәсіпорындардың әрекеттеріне тосқауыл қоймақ. Әрине, егер олардың жалған кәсіпорындары ешқандай қаражатпен, мүлікпен қамтамасыз етілмеген жағдайда. Үкіметтің кеңейтілген отырысында Қаржы министрі осы мәселені айтып, ұзақ мерзімді болашақта бұл бағытта жұмыстар жасалатынын айтты. Үкіметтің кеңейтілген отырысында Мемлекет басшысы тағы бір өзекті ой жеткізді, өкінішке қарай, оған ешкім тиісті мән бермеді.

Бұл түрлі мемлекеттік органдардың деректерін салыстырып, экономикалық сараптама негізінде салықтардағы сәйкессіздіктерді анықтау. Әлемде кеңінен қолданылатын бұл шешім Қаржы министрлік саласында әлі де қолданылмады.

Салық органдары неше түрлі қаптаған есептерімен «бизнесті» үрейде ұстап отыр, өз жұмысының басым бөлігін бизнесті тексерумен өткізіп, көп жағдайда бизнестің дұрыс жұмыс істеуіне кедергі болуда. Бұл жерде тағы да жұмысқа келгенде ең алдымен бухгалтерлік-есептік көзқарастың белең алатыны байқалады. Туындайтын сұрақ: жұмыстың интеллектуалды мазмұны қайда? Салық комитетінің қазіргі әдістері бүтін бір салалардың салықтан жалтаруына жағдай туғызуда. Бұрын мұндай міндеттер мемлекеттік жоспар арқылы шешіліп, салааралық баланстар қаралып, соның негізінде сараптама жүргізіледі. Қазір сәйкессіздіктерді анықтауға көмектесетін осы әдістерді Қаржы министрлігі де, Үкіметтің бүкіл экономикалық блогы да қолданбайды. Мысалы, бір саладағы кәсіпорындар қосымша құн салығын төлейді делік. Сол сомаға қарап, кәсіпорынның қосқан құнын анықтауға болады, әрі оны кәсіпорын экономикасының өзге көрсеткіштерімен де салыстырып көруге болар еді. Өз кезегінде, кәсіпорынның негізгі экономикалық көрсеткіштеріне сүйене отырып, корпоративтік табыс салығының сомасын анықтап, оны ұсынылған көрсеткішпен салыстыруға болады. Әлеуметтік салықтарды да тура солай анықтауға болады. Тіпті кәсіпорындардың көрсеткіштерін бүкіл саладағы орташа статистикалық (базалық) көрсеткіштермен салыстыруға болады.

Алайда мұндай салыстыру қазір жүргізілмейді. Мұның бір себебі — салық қызметкерлерінің кәсіби аясының тар болуына да байланысты болуы мүмкін. Қазір салық қызметкерлерінің бір бөлігі корпоративтік табыс салығымен ғана айналысса, екіншілері тек қосымша құн салығымен ғана айналысады. Екеуінің арасындағы өзара әрекеттесуі мүлдем аз.

Осындай технологияларды қолдану үмітсіз берешектер базасын азайтудың тиімді тетігін құруға мүмкіндік берер еді. Елбасы өз сөзінде дәл осы мәселені көтерген болатын. Бұл проблема әсіресе, Бірыңғай экономикалық кеңістік жағдайында үлкен маңызға ие. Қазақстан Ресеймен салыстырғанда біршама жайлы инвестициялық ахуалға ие. Мұны Дүниежүзілік банктің «Бизнес жүргізу» рейтингі де растайды. Мұндай жағдай Ресей мен біздің көршілес елдеріміздегі бизнестің бір бөлігінің Қазақстанға көшіп келуіне мүмкіндік туғызады. Заңды бизнеспен бірге көлеңкелі бизнес те келеді. Осылайша тиімді салықтық басқарудың жоқтығынан Қазақстанда экономиканың көлеңкелі секторының айтарлықтай өсуімен байланысты қатерлер туындауда. Сол себепті әсіресе, Қазақстан экономикасындағы қазіргідей тепе-теңдіктің жоқтығын есепке алсақ, Мемлекет басшысының осы мәселеге қатысты айтқан сөзі өте маңызды [21].