Қазасктан Республикасының Бюджет жүйесі және бюжет құрылымы

3) бюджеттік кредит есебінен  іске асырылатын іс-шаралардың  өзін-өзі ақтауы;

4) қарыз алушының Қазақстан  Республикасының Үкіметі айқындайтын  өлшемдерге сәйкес кредиттік  қабілеті.

Бюджеттік кредиттеу субъектілері кредитор, бюджеттік бағдарламаның әкімшісі, қарыз алушы, соңғы қарыз алушы, сенім білдірілген өкіл (агент) болып табылады. Бюджеттік кредиттеу субъектілерінің құқықтары мен міндеттері осы Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілеріне сәйкес кредиттік шартпен және (немесе) тапсырма шартымен айқындалады.

Кредитор – Қазақстан Республикасының бюджеттік және азаматтық заңдарына сәйкес бюджеттік кредит беретін кредит шартының тарабы. Республикалық бюджеттен бюджеттік кредиттеу кезінде Қазақстан Республикасының Үкіметі кредитор болып табылады.Бюджеттік кредиттеу кезінде бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган Қазақстан Республикасы Үкіметінің атынан әрекет етеді.Жергілікті бюджеттен бюджеттік кредиттеу кезінде тиісті жергілікті атқарушы орган кредитор болып табылады. Кредитор осы Кодекске және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бюджеттік кредит беруді қамтамасыз етеді, кредит шарты талаптарының орындалуын бақылауды жүзеге асырады.

Бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі бюджеттік кредиттеу кезінде кредиттік шарттың тарабы болып табылады және:

1) қаржы агенттіктерін  қоспағанда, қарыз алушы банктерді  және сенім білдірілген өкілдерді (агенттерді) конкурстық негізде  айқындауды;

2) бюджеттік кредиттердің  нысаналы және тиімді пайдаланылуының, өтелуі мен оларға қызмет көрсетілуінің бақылауы мен мониторингін жүзеге асырады.

Қарыз алушы – бюджеттік кредитті алушы, негізгі борышты өтеу және сыйақы, сондай-ақ кредиттік шартқа сәйкес басқа да төлемдерді төлеу жөнінде міндеттемелер алатын кредит шартының тарабы.

1) жеке тұлғалар – Қазақстан Республикасының азаматтары;

2) қарыз алушы банктер  – Қазақстан Республикасының  резиденттері болып табылатын  банктер мен банк операцияларының  жекелеген түрлерін жүзеге  асыратын  ұйымдар;

3) жергілікті атқарушы  органдар;

4) шетелдік мемлекеттер  қарыз алушылар бола алады.

Соңғы қарыз алушы – қарыз беруші банк оған кредитор немесе қаржы агенттігі айқындаған шарттармен беретін бюджеттік кредитті соңғы алушы.

Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар соңғы қарыз алушылар бола алады.

Соңғы қарыз алушыларды іріктеуді және кредиттеуді бюджеттік бағдарламаның мақсатына, сондай-ақ өздерінің кредиттік саясатына сәйкес қарыз алушы банктер жүзеге асырады.

1. Сенім білдірілген өкіл (агент) – тапсырма шартының негізінде кредитордың (сенімгердің) атынан және оның есебінен және оның нұсқауларына сәйкес бюджеттік кредит беруге байланысты белгілі бір тапсырмаларды жасайтын тұлға.

2. Сенім білдірілген өкіл (агент) кредитордың (сенімгердің) тапсырмасы бойынша мынадай іс-қимылдарды орындай алады:

1) қарыз алушыларды - жеке  тұлғаларды айқындау және олармен  кредиттік шарттар жасасу;

2) бюджеттік кредиттерге  қызмет көрсету;

3) қарыз алушылармен есеп  айырысу;

4) Қазақстан Республикасының  заңдарына сәйкес берешекті өндіріп алу.

 Қазақстан Республикасының  резиденттері болып табылатын, банк  немесе банк операцияларының  жекелеген түрлерін жүзеге асыратын  ұйым сенім білдірілген өкілдер (агенттер) болып табылады.

 Қаржы агенттігін қоспағанда, сенім білдірілген өкілді (агентті) бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган немесе бюджеттік бағдарламаның әкімшісі Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу туралы заңдарына сәйкес белгілейді.

 Кредитор (сенімгер) тиісті  бюджет қаражаты есебінен сенім  білдірілген өкілге (агентке) тапсырмаларды орындағаны үшін сыйақы төлеуді жүзеге асырады.

Сенім білдірілген өкілге (агентке) тапсырмаларды орындағаны үшін сыйақы төлеу мөлшері тапсырма  шарттарында белгіленеді.

. Бюджеттік кредиттеу  шарттары Кредиттік шартта бюджеттік кредиттің мынадай негізгі талаптары міндетті түрде болуға тиіс:

1) берудің мақсаты;

2) мөлшері;

3) валютасы;

4)  мерзімі;

5)  игеру кезеңі;

6)  сыйақы ставкасы.

 Бюджеттік кредиттің  негізгі шарттары және қарыз  алушылардың санаты кредитордың  шешімімен белгіленеді.Кредиттік шартқа қосымша талаптар, соның ішінде бюджеттік кредитті беру тәсілін айқындайтын талаптар, бюджеттік кредитті өтеу және оған қызмет көрсету кестесі, бюджеттік кредит бойынша міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері енгізіледі.

Бюджеттік кредиттің мерзімі – қарыз алушы бюджеттік кредит алатын, пайдаланатын, оған қызмет көрсететін және оны өтейтін уақыт кезеңі.Бюджеттік кредиттің мерзімі бюджеттік кредиттің қаражатын кредитордың шотынан аударған кезден бастап есептеледі.Бюджеттік кредиттер  берілу мерзіміне қарай мынадай түрлерге бөлінеді:

1) қысқа мерзімді – 1 жылға  дейін;

2. орта мерзімді – 1 жылдан 5 жылға дейін;
3. ұзақ мерзімді – 5 жылдан 30 жылға дейін.

Бюджеттік кредитті игеру кезеңі – бюджеттік кредиттің берілу мақсаттарына сәйкес іс-шараларды іске асыру үшін қарыз алушы бюджеттік кредитті пайдалана алатын уақыт кезеңі.

Бюджеттік кредиттің пайдаланылмаған бөлігі игеру кезеңі аяқталған күннен бастап үш күннің ішінде тиісті бюджетке қайтарылуға тиіс.

Бюджеттік кредит бойынша міндеттемелердің орындалуы кепілмен, кепілдікпен, кепілгерлікпен немесе Қазақстан Республикасының заңдарында немесе шартта көзделген басқа да тәсілдермен қамтамасыз етіледі.Тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын қаржы агенттіктеріне республикалық бюджеттен бюджеттік кредиттер міндеттемелерді  орындау қамтамасыз етілмей бөлінуі мүмкін. Бюджеттік кредиттің қайтарылуын қамтамасыз ету қ±ны сыйақы сомасы ескеріле отырып,  бюджеттік кредит мөлшерінен кем болмауға тиіс.Бюджеттік кредит жөніндегі міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етуді бағалау Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге асырылады.Бюджеттік кредит бойынша міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етуді бағалау жөнінде көрсетілген қызметтерге ақы төлеуді қарыз алушы жүргізеді.

 Сыйақы ставкасы сыйақы – бюджеттік кредит берілгені үшін қарыз алушы жүзеге асыратын төлем. Сыйақы ставкасы – жылдық проценттер түрінде көрсетілетін сыйақы мөлшері. Сыйақы ставкасы тіркелген немесе құбылмалы болуы мүмкін.Тіркелген сыйақы ставкасы – мөлшері бюджеттік кредиттің барлық мерзіміне өзгеріссіз белгіленетін сыйақы ставкасы. Құбылмалы сыйақы ставкасы – қаржы рыногындағы конъюнктураға байланысты өзгеріп тұратын сыйақы ставкасы. Бюджеттік кредиттер бойынша сыйақы ставкасы, бюджеттік кредиттер бойынша қаржы агенттіктеріне сыйақы ставкаларын қоспағанда, бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган шығарған мемлекеттік бағалы қағаздардың тиісті түрлері бойынша табыстылықтың орта өлшемді ставкасынан төмен емес шамада белгіленеді.Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган шығарған тиісті мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша табыстылықтың орта өлшемді ставкасын анықтау тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

Бюджеттік кредит беру тәсілі қарыз алушының төлем құжаттарына ақы төлеу бір мерзімде не аудару кестесіне сәйкес бөліп-бөліп немесе қарыз алушының тиісті құжаттар беруіне қарай қарыз алушының банк шотына аудару арқылы берілуі мүмкін.

Бюджеттік кредитті өтеу мен оған қызмет көрсету кестесі  бюджеттік кредитті өтеу және оған қызмет көрсету кестесі бюджеттік кредитті өтеу және оған қызмет көрсету жөніндегі төлемдердің мерзімдерін, кезеңділігін белгілейді. Кредиттік шартта жеңілдік кезеңін беру көзделуі мүмкін.Жеңілдік кезеңі – бюджеттік кредит мерзімінің құрамына кіретін уақыт кезеңі, бұл кезеңде қарыз алушы кредитті қайтаруды жүзеге асырмайды.

        Бюджеттік кредиттеу рәсімдері бюджеттік кредит беру туралы шешім қабылдау бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган белгілеген тәртіппен  мемлекеттік, салалық (секторлық), аймақтық бағдарламалардың іс-шараларын бюджеттік кредиттеудің, әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспары мен орта мерзімді фискалдық саясаттың мақсатқа сай екендігін  айқындауды; бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органның бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдерін бюджеттік кредиттеу арқылы іске асыру ұсынылатын бюджеттік бағдарламаның бюджеттік кредиттеу өлшемдеріне сәйкестігіне қатысты қарауын; бюджеттік өтінімді және бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органның қорытындысын бюджеттік комиссияның қарауын; бюджеттік комиссияның оң шешімі болған жағдайда тиісті қаржы жылына арналған бюджеттің жобасына бюджеттік бағдарлама енгізуді қамтиды.  

Бюджеттік кредит беру рәсімі мынадай кезеңдерді:

1) бюджеттік кредиттің  негізгі талаптарын айқындауды;

          2) қарыз алушыны айқындауды;

3) кредиттік шарт және  олармен байланысты шарттар жасасуды;

4) қарыз алушыға бюджеттік  кредит беруді қамтиды.

Бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері кезекті қаржы жылына арналған тиісті бюджеттер бекітілгеннен кейін бюджеттік кредиттердің негізгі шарттары мен қарыз алушылардың санаттары туралы кредитор шешімдерінің жобаларын бекітуге енгізеді.

 Қарыз алушыларды: Қазақстан  Республикасының азаматтарын бюджеттік  кредиттеу кезінде  тапсырма шартына  сәйкес сенім білдірілген өкіл (агент); қаржы агенттіктерін қоспағанда, қарыз алушы банктерді бюджеттік кредиттеу кезінде конкурс нәтижелері бойынша бюджеттік бағдарлама әкімшісі айқындайды. Қарыз алушы банктерді іріктеу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді; жергілікті атқарушы органдар бюджеттік кредиттеу кезінде қарыз алушылар осы Кодекске сәйкес айқындалады; шет мемлекеттерді бюджеттік кредиттеу кезінде қарыз алушылар Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес айқындалады.

 Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларда бюджеттік кредиттер алады.Қазақстан Республикасының азаматтарын бюджеттік кредиттеу сенім білдірілген өкілдер (агенттер) арқылы жүзеге асырылады. Бюджеттік кредит беру кредиттік шарт, тапсырма шарттары  және бюджеттік кредит бойынша міндетемелердің орындалуын  қамтамасыз етуді растайтын құжаттар жасалып, тіркелгеннен кейін жүзеге асырылады.Бюджеттік кредит беру кезіндегі қажетті құжаттар тізбесін бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган белгілейді.Бюджеттік кредиттер беру жөніндегі қаржылық рәсімдер Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен айқындалады.

Шет мемлекеттерге бюджеттік кредиттер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарға сєйкес республикалық бюджет қаражаты есебінен беріледі.  Шет мемлекеттерге бюджеттік кредиттер шет мемлекеттер бюджеттік кредит беру туралы халықаралық шартқа міндетті к‰ш беру ‰шін қажетті мемлекетішілік рєсімдерді ж‰ргізген жағдайда беріледі.Шет мемлекеттерді бюджеттік кредиттеудің тєртібі мен талаптары бюджеттік кредит беру туралы халықаралық шартта белгіленеді. Шет мемлекеттерге берілген бюджеттік кредит бойынша негізгі борыш шет мемлекеттердің Қазақстан Республикасы алдындағы борышын қ±райды.

Бюджеттік кредитті пайдалану қарыз алушы бюджеттік кредит қаражатын бюджеттік бағдарлама паспорты мен кредиттік шартта көзделген мақсаттарға ғана пайдаланады. Бюджеттік кредит өз нысанасында пайдаланылмаған жағдайда қарыз алушы Қазақстан Республикасының заңдарына сєйкес жауаптылықта болады.

Бюджеттік кредитке қызмет көрсету –  бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті органның немесе сенім білдірілген өкілдің (агенттің) бюджеттік кредит қаражатының пайдаланылуын есепке алу және қарыз алушының кредиттік шарттың талаптарына сәйкес негізгі борышты, сыйақыны және басқа да төлемдерді өтеуге төлемдер  жасауды жүзеге асыру жөніндегі қызметі.Негізгі борыш – ол бойынша есептелген сыйақы, комиссиялық төлемдер, т±рақсыздық төлемдері (айыппұлдар, µсімдер) сомасы ескерілмей алынған және өтелмеген бюджеттік кредит сомасы. Негізгі борышқа қызмет көрсету – кредиттік шарт талаптарына сәйкес, белгілі бір уақыт кезеңіндегі сыйақының, өзге де төлемдердің жиынтық төлемдері.

Берешек – бюджеттік кредитті (кредиттік шартты) өтеу және оған қызмет көрсету кестесіне  сәйкес мерзімі басталған, қарыз алушы төлемеген төлемдер сомасы.Сыйақыны есептеу кредитордың шотынан бюджеттік кредит аударылған күннен бастап ол толық өтелген күнге дейін бюджеттік кредит бойынша негізгі борыш сомасына қойылған сыйақы ставкасы бойынша жүргізіледі. Сыйақыны есептеу тәртібі кредиттік шартта белгіленеді.Сыйақыны есептеу үшін жылдың 360 күні және айдың 30 күні есепке алынады.Төлем мерзімі басталған кезде қарыз алушы негізгі борыш пен сыйақы бойынша тиісті бюджетке төлем тапсырмасымен ақша аудару арқылы кезекті төлемдерді жүзеге асыруға міндетті. Берешек пайда болған кезде бюджеттік кредитке қызмет көрсету төлемдердің мынадай кезектілігімен жүзеге асырылады:

1) есептелген т±рақсыздық  төлемі (айыппұлдар, өсімпұл);

2) есептелген сыйақы;

3) негізгі борышты өтеу.

Бюджеттік кредитті өтеу - кредиттік шартқа және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бюджеттік кредит бойынша негізгі борышты қарыз алушының µтеуі. Бюджеттік кредиттен қарыз алушылардың кредитормен немесе сенім білдірілген өкілмен (агентпен) келісім бойынша кредитті мерзімінен бұрын өтеуге құқығы бар. Қарыз алушы кредиттік шарттың талаптарын бұзған кезде кредитордың  немесе сенім білдірілген өкілдің (агенттің) тапсырма шартына сәйкес кредитті мерзімінен бұрын өтеуді талап етуге құқығы бар. Қарыз алушыда бюджеттік кредит бойынша берешек пайда болған кезде кредитор немесе сенім білдірілген өкіл (агент) тапсырма шартына сәйкес Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен кредиттің өтелуін қамтамасыз ететін шаралар қабылдайды. Бюджеттік кредит бойынша берешекті өтеу есебінен өндіріліп алынған мүлік Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен өткізілуге және (немесе) мемлекеттік меншікке айналдырылуға жатады.Бюджеттік кредитті өтеу есебінен мемлекеттік меншікке айналдырылатын мүлікке бағалау ж‰ргізуге арналған шығыстар тиісті  бюджет қаражаты есебінен төленеді. Бюджеттік кредит бойынша берешекті өтеу есебінен мүлікті мемлекеттік меншікке айналдыру кезінде кредитор талаптарының мµлшері мүлік құнының сомасына кемітіледі.