Әлеуметтік іс-әрекеттер, өзара іс-қимылдар

Адам дүниеге келісімен  екінші бір адаммен қарым-қатнасқа түсуді қажетсінеді. Мәселен, нәрестенің анасымен «тілдесу» қажетін қанағаттандырмау – біртіндеп анық қарасақ сезіледі, мейріисіз болып өсуіне, кішкентайынан айналасына деген сезімнің азаюына әкеліп соқтыратыны байқалып жүр. Сөйтіп, басқалармен қарым-қатнасқа түсу-қай жолдарға бомасын, оған киім-кешек, баспана, ұйқы, дем алу қандай қажет болса, айналадағы жұртпен арласып, дұрыс қарым-қатнас жасай білу де сондай қажет. Мәселен, адамды қамап, басқалармен арластырмай ұстау – жазаның ең ауыр түрі екендігіне шүбә келтіруге болмайды. Өзгелермен қарым-қатнас жасау-бұл тіршілікке аса маңызды ақпарат, алмасу деген сөз. Адам қарым-қатнас арқылы айналасындағы дүние жйлы мәлімет алады, еңбекпен тұрмыс дағдыларына машық тосады, адамзат жасап шығарған түрлі құндылықтарды меңгереді. Әрине, қарым-қатнас ақпарат, алумен ғана шектелмейді, оның шеңбері аса кең, бұл көп қырлы ұтым. Спектакль көрсек те, лекция тыңдасақ та, телефонмен хабарлассақ та,

дос –жарандармен сөйлессек те-осының бәрі-бәрі – қарым-қатнастың сан алуан қарлауды.

Адамдар арасындағы қарым-қатнастардың, басқалармен тікелей аралас-құралас болудың маңызды анақұрлым қажетті болатыны айдан анық. Осындай қарым-қатнастың мән-мағнасы, олардың түрлі көрністері жеке адамдар мен топтың ұйымдардың тіршілігімен жақсы байқалып отырады.

Олай болса, алдымен қарым-қатнас ұтымымен тікелей байланысты «тап», «ұжым» деген ұтымдардың сыр-сипатымен қысқа болса да таныс болғанымыз абзал.

Адам баласы жалғыз жүріп, көздеген мақсат-мұратына жете алмайды, сондықтан да ол ылғида басқалармен бірлесіп тіршілік етуі тиіс. Топтың түрлері сан алуан. Мұның бірі-нақты (реалды) топтар. Бұл ортақ мақсатты көздеп, бір кеңістік те, белгілі уақыт ішікте, бір-бірмен қоян-қолтық араласып, іс-әрекетке түсетіндер. Топтар үлкен (макро), шағын (микро), ресми, биресми, формалы, формаласу, ұйымдасқан, ұйымдаспаған, жасанды, толблти, референттік болып бірнешеге бөлінеді.

Біршама тұрақты, құрамы жағынан  саны онша көп емес, бір-бірімен тікелей қарым-қатнас жасап отыратын ортақ мақсатқа ұмтылған адамдардың бірлестігі «шағын топ» деп аталады. Мұндағылар бірін-бірі жақсы біледі, топ алдына тұрған ортақ міндетті орындай кезінде өзара қоян-қолтық қатнасы болады. Шағын топ мүшелерінің саны екі-үш адммен құралып, әрісі, 30-40 адамнан аспауы тиіс.

Әр адам топта қандай болмасын белгілі бір роль атқарады. Бірақ, оның бұл ролі тұрақты болмайды. Кісінің атқаратын ісі неғұрлым көп болса, соғұрлым ұжыммен тез байланысқа түсе алады, ол адамның ұжымға ықпал тиімдірек болады.

Адамның топқа ықпал ету дәрежесі оның жеке басының қасиеттеріне де тәуелді. Орамды ықпал, терең сезім, күшті ерік-жетер, қажыр-қайрат, қабілеттілік осының бәрі ұжым үгілікке айналса, кісінің рухани өмірі бай болса, дағды икен, шеберлікті жеткілікті болса, ол соғұрлым топ ішіне тез сіңіп, беделі де жағалары болады. Ал, адам өзін ұжымнан жоғары қойса, әсіресе оған қарсы келуге тырыса, тәкәппарлық көрсетсе, оның жұртқа ықпалы төмендеп, бара-бара беделіне айырлатын болады.

Зерттеу нәтижесіне қарағанда, мектеп сыныптардағы адамның ішінен тек үш-төрт оқушы ғана басқалардан айрықша белгілі болады екен. Себебі : олардың төл мүшелерінен қатынала жасай білу қасиетінің жоғарылығында, яғни басқаның «жүретіне жол таба» біліп, қашанда көпшілікке жақын, белгілі болатындығында. Адам өз орнын жалбақтау, жалғампаудану жолынан емес, өзінің табиғи балнасымен, қадір-қасиетімен, ашық мінезімен табады. Сөйтіп, адамның топ ішінде белгілі болуы анық басқалардың жағдайын түсіне білуі негізінде қалыптасады екен. Екіншіден, ондай адам білімділігі, ікерлігі, өз білгенін басқалардан аямай, олармен риялсыз бөлісуге, көмектесуге әзір тұрушылығымен де ерекшеленеді. Үшіншіден, кісінің сырт бейнесі мен келбет-кескінін, яғни дене күші факторын да ескермеске болмайды.

Топ мүшелерінің көпшілігі  өзара тату-тәтті тіршілік еткенмен алдағы әр адамның өзгелерден гөрі жиі байланысқа түсетін, яғни мүддесі бір, әңгімелері жарасқан ортақ істі құлшына орындайтын жолдастың, достық қатнастағы адамдары да болады.

Топ басшының, яғни жетекшісіз болмайды. Кез келген топтың өздері сайлап алған, не жоғарыдан тағайындалған басшысы болады. Топ әрекетінің нәтижелі болуы жетекшіге байланысты.

Топта «маралдың психологиялық ақуал» дейтін ұғымның да мәні зор. Бұл – топ, ұжым мүшелерінің өзара қарым-қатнасындағыортақ тәртіп пен жауапкершілік, яғни жетекшімен оның қарамағылардың бірін-бірі түсінісе алуы, топтың үйренсе алуы, топтың үйреншікті жұмыс стилі, онда ортақ пікірдің орнауы, т.б. Топтың көтеріңкі көіңіл-күйі ұжымдық міндеттің нәтижелі орындалуына қолайлы әсер етеді. Білек сыбанған құлшыныс, өзара жарасқан янтямақ, өзара сыйластық, ұжым мүддесін қастерлейтін болса да жеңіл атқарылады. Мұндайда еңсені болар ауыртпалық сезілмейді, сары уайым, жабырқау, түңілу, жалғызсырауға орын қалмайды.

Еңбектің қандай түрі болса да құрметті және қадірлі, жаман еңбек болмайды. Тұрлаулы, нәтижелі еңбек шыдамды, іске ұқыпты адамның қолынан ғана келеді. Жалқау, кереносу адамда шығармашылық еңбек болмайды. Адам еңбек етуге биеталы болып қызығатын болса, оның ысыратына жолбермейді. Мұндағы берекесіздікпен аяусыз күресіп отырады.

Еңбек әрекетінің адам жанына қолайлы әсер етіп отыратындығының сан алуан мәселелерін «еңбек психологиясы» қарастырады.

Еңбек психологиясының басты  міндеттерінің бірі – жастарды кәсіптік бағдар, оларды жеке икемділіктеріне қарай ірістеу, тиісті кеңестер беру, әртүрлі мамандықтарды психологиялық жағынан сипаттау, бұлардың профессияграммасын жасау, әр жастағы адамдардың еңбектің түр-түріне қабілеттіліктерін ажырату, еңбек экспертуасының мәселелерін қарастырып, шешу сияқты жайттармен байланысып жатады.

Эмоция деп айналадағы заттар мен. Құбылыстарға жағымды, я жағымсыз сәулеленуін айтамыз. Эмоциялар шындықтық жүйеде сәулеленуінің айрықша бір түрі.

Эмоциялар өзіне іс-әрекетті босандырмайды, ол оның қозғалысының механизмі және нәтижесі болып табылады.

Эмоциялар ішкі белгілердің  функциясын атқарады, ал олар заттық іс-әрекеттің тікелей психикалық бейнесі болып табылмайды. Мотивтер және жетістіктер арасындағы қатынастарды бейнелеу эмоциялардың ерекшелігінен тұрады. Сонымен қатар бұл жерде осы қатынастардың рефлекциясы жайлы емес, олардың тікелей сезімдік бейнеленуі, күйзелістері жайлы сөз болып тұр. Сөйтіп, олар мотивтің актуалдануынан есебін және субьектінің өзінің іс-әрекетін ұсынады бағалауына дейін пайда болды.

Мұнда «тұрмыс және міндеттердің»арасындағы  қатынастың эмодиялық тәуелділік фактісін білдіретін түрлі болжамдарды талдауға тоқтала алмаймыз. Тек эмоцияларды жүзеге асыратын әрекеттерге немесе операцияларға емес, ол әрекеттердің релеванттылығына назар аудару керек. Сондықтан түрлі әрекетті жүзеге асыратын процестер әр түрлі, сондай-ақ қарама-қарсы эмоциялардың түсін жоя алады. Басқаша айтқан да, жағымды немесе жағымсыз «санкциялаудың » ролі мотивпен берілген күшті әсерге байланысты эмоциялармен жасалады. Қандай да бір әрекеттің сәтті жасалуы әрқашан жағымды эмоцияларға жеке бермейді, ол сондай-ақ тұлға үшін жетекші мотивтің жоғынан жеткен табысқа психологиялық ұмтылу болып табылатындай белгі беретін жағымсыз эмоцияны да туғызуы мүмкін. Бұл қарапайым бейімделуші реакцияларға да қатысты.

Эмоционалды күйлердің көптігі  және күрделілікті, танымдық және аффективті мотивтері бірлескен алғашқы  сезгіштіктің бөлінінің нәтижесі болып табылады. Бұл бөлінуде эмоцияланады күйлер дүниедегі заттардан тәуелсіз тіршілік етеді деп ойлауға болмайды. Заттың жағдайларда пайдалы болып, олар осы жағдайларда және обьектілерді белгілейді. Заттың өзіне келмесе жеке адамдарға эмоцияланады белгілі «аффиктивті жинақтар» деп аталатын қарапайым құблысқа көз тастау жеткілікті. Сөз басқа туралы, ал нақтырақ айтқанда оның заттың мазмұнның бейнесінде өзгешіліктің болуы және оның эмоциялды реңі туралы және адаміс-әрекетінің күрделі жанамалау жағдайларында обьектілердің аффектенді өзгеру мүмкіндігі туралы. Ал ең маңыздысы адамда эмоцияналды процестердің және күйлердің зіне тән жағымды дамуы бар.

Адамның эмоциялдық күйлерінің өзіндік тарихи, дамуы бар.Сонымен қатар олардың функциялары мен жіктелуі өзгереді, сөйтіп олар әр түрлі деңгейлермен салыстыра да қалыптастырады. Бұл кездейсоқ және еріксіз пайда болатын аффектілер, әрі қарай бұл күй эмоцияларға – индеаторлық және жағдайға орай болды, яғни тұрақты затта кристалданған заттық сезімдер. Стендальдің көңіл-күйлер - өзінің тұлғалық функциясы бойынша, өте маңызды субьективті құблыстар.

Эмоциялдық құблыстардың әртүрлілігі, олардың өзара байланыстарынан  және нәтижелерінің күрделігі субьективті түде өте жақсы алынады. Бірақ психология феноменкологияны жоғалтқан кезде, оның тек ең дөрекі күйлерді ғана зерттеуге қолы жетеді.Дәл осындай периферриялық идеялар да болды, сондай-ақ қазіргі психологиялық тұжырымдамаларда да кездеседі.

Эмоция мәселесіндегі  тағы бір бағыт тұлға құрылысын сипаттайтын «мотиватцияаралық» қатнаста зерттеуден және жанамалайтын эмоционалдық қайғыру аймағынан тұрады.

Адам іс-әрекеті үшін техникалық бастыаманы – бұл мотивтер мен мақсаттардың сәйкес келмеуі болып табылады. Ал, керісінше олар сәйкестенсе, нәтижесінде еркін түрткі болатын күші бар мақсатқа ие болу немесе оларды мотив-мақсатқа айналдыратын, мотивтерді саналы түсіндірудегі екінші ретті құблыс пайда болады.

Мотивтердің мақсатын ерекшілігі – оларды субьекті жете түсінбейді. Мысалы, біз белгілі бір әрекет жасағанда, оны тудыратын мотивтер туралы ойланбаймыз. Бірақ біз оған онай дәлелдер келтіре аламыз.

Бірақ мотивтер санадан бөлектенбек  Тіпті мотивтер саналы түсінілмесе  де олар өзіндік ерекшелер психалық формада бейнеленеді.Мысалы, эмоциялдық беллтан әрекет тұлғалық мән ұғымы мен эмоция ұғымының ажыратылуын талап ететін арнайы функцияны атқарады. Бұл сәйкессіздік адаміс-әрекетінің даму барысындағы мотивтер функциясының қосарлануы нәтижесінде туындайды,

Мұндай қосарлану іс-әрекет міндетті түрде көп мотивті болғанда, яғни бір уақытта бір немесе бірнеше мотивтерге жауап бергенде, пайда болады. Адам әрекеті әрқашан бірнеше қатнас жиынтығын обьективті орындайды, мысалы, дүниедегі заттарға қоршаған адамдарға, өз-өзіне, қоғамға деген қатнастар. Сонымен еңбектік іс-әрекет қоғамдық мотивтелген, бірақ олар матиралдық мадақталған мотивтермен басқарылады. Осы екі мотив бар болса, олар әр түрлі жауықтықтарда жатар. Әлеуметтік қатнастар жағдайында еңбек мәні жұмысшы үшін қоғамдық мотив болып табылады. Материалдық мадақтауға келсек, адам үшін іс-әрекеттің орнам басса да, ол ықпал ету функциясын ақтарады, бірақ ол негізгі мағына құрастырушы функциясынан айырылған болып саналады.

Сонымен, бір мотивтер іс-әрекеттерді тудырып, оларға тұлғалық мағына береді. Біз оларды мағына құрушы деп атаймыз. Бұдан басқалар, мысалы : эмоцианалдылық, аффиктивтілік, мағына құрастырушы функциялдан айырылған тудырушы фактор қызметін атқарады. Біз оларды шартты түрде стимул – мотивтер деп айтамыз. Олардан тән қосшеттер : адам үшін тұлғалық мәнді іс-әрекетжүзеге асуы барысында күшті эмоционалды болатын кешірулерді тудыратын жағымсыз әсерлер мен кездесе, онда оның тұлғалық мағынасы бұдан өзгермейді ; көбінесе басқаша болады, яғни туындаған эмоцияның психологиялық сенімсіздігі тең өседі. Бұл белгі эмоционалды бастан кешірулердің тұлғалық мағынаға қатынасы туралы ойлаңдар.

 

 

Қарым-қатынас[1] – адамдар арасында бірлескен іс-әрекет қажеттілігін туғызып, байланыс орнататын күрделі процесс; екі немесе одан да көп адамдардың арасындағы танымдық немесе эмоционалды ақпарат, тәжірибе, білімдер, біліктер, дағдылар алмасу. Қарым-қатынас тұлғалар мен топтар дамуының және қалыптасуының қажетті шарты болып табылады.[2]

 

Қарым-қатынас барысында  адамдардың танымдық хабарлармен, ақпаратпен, тәжірибемен, біліммен, дағдылармен  алмасуы және өзара түсінісуі, бірін-бірі қабылдауы жүзеге асады. Қарым-қатынастың интерактивті, коммуникативті, перцептивті деген үш жағы және мезо, макро, микро, рухани, іскер, т.б. деңгейлері болады. Негізгі қызметі:

 

    1) ақпараттық-коммуникативтік  (ақпарат алмасу және адамдардың  бірін-бірі тануымен байланысты);

    2) реттеуші-коммуникативтік  (адамдардың іс-әрекетін реттеу  және біріккен әрекетті ұйымдастыру);

    3) аффективті-коммуникативтік (адамның эмоционалдық аясымен байланысты).

 

Адамдар арасындағы қарым-қатынастың басты мақсаты – өзара түсіністікке қол жеткізу. Қарым-қатынас жасауда қатынасқа түскен адамды тыңдап, түсіне білудің маңызы зор. Бұл басқа адамның ішкі жан дүниесін түсініп, оған өз ойын дұрыс жеткізуге мүмкіндік береді. Адамдар басқаларға өз ойлары мен көзқарастарын түсіндіре отырып, түсініспеушілік, ұрыс-керіс пен дау-жанжал секілді жағымсыз құбылыстарды болдырмауға әрекет жасайды. Адамдармен жақсы қарым-қатынас орнатуға мынадай ережелердің орындалуы көмектеседі: барлық адамдармен тең дәрежеде, дөрекілік пен жағымпаздықсыз қарым-қатынас жасау; сұхбаттасушының жеке пікірін сыйлау; бұйрық емес, өтініш деңгейінде қарым-қатынас жасау; басқа адамның пікірін сыйлау және тәжірибесін қабылдай білу. Қарым-қатынас мәдениетін меңгерген тұлға өзімен қатынас жасайтын адамға құрметпен қарап, сыйластық білдіреді. Адамға сыйластықпен қарау жақсы қарым-қатынас жасаудың негізгі өлшемі болып табылады.