Жыраулық Поэзия

Қазақ әдебиетінің қайсыбір кезеңі болмасын бәрі де белгілі тарихи әлеуметтік жағдайларға байланысты дамиды.ΧV–ΧVІІІ  ғасырлардағы көркем әдебиеттің жайын  халық әдебиетінің жетістіктерінен  де жете аңғарамыз.Бұл кезде ауыз әдебиетінде көркемдік дәрежесі жоғары көптеген эпостық жырлар туды.Осы  жырлар негізінде,әдеби тіліміз  де дами түсті.Бұл кезең – қазақ  хандығы құрылып,тайпалар бірлестігінің  дербес мемлекеттің нығая бастаған дәуірі.Осы кезден бастап қазақ халқы  мәдениетінің де өзіндік беті айқындала  түсті.Ол, әсіресе, халықтың тілінен, әдебиетінен  айқын сезіледі.Кейбір жазба ескерткіштерінің осы кезде таза қазақ тілімен  жазылғандығы соның дәлелі.Бұған  Қадырғали Қосымұлының «Шежірелер жинағын»,Әбілғазының «Түрік шежіресін» алуға болады.  
Заманалар жасаған көркем сөз кестелері,асқақ арман,ұшқыр қиял жемістері – халық өнерпаздары жасаған өлмес,өшпес мәңгілік мұра.Әр халық өзінің рухани мәдениетінің деңгейін көркемөнер туындыларының нәрлі қорлары,сан–салмағы,сән-сәулетінің аумағымен өлшейді,бағалайды.  
Атадан балаға ауысқан,үрім-бұтаққа мұра болып жеткен «шебердің бізі,шешеннің тілі»туғызған өнер құдіреттерін рухани байлығынан санайды.Берік материалдық негізде дамыған рухани мәдениет адам баласы қоғамының жетіле түсуінде шешуші рөл атқарады.Адам баласы өзінің өсіп  
өркендеу жолында өмір сүруі үшін тікелей қажет нәрселерді алып қоймайды,соған қоса рухани азық болатын өнер мұраларымен де сусындап отырады.Барлық материалдық және рухани байлықтардың нағыз иесі халық кемеңгерлігі деген қағиданың маңызы да осындай заңдылықтарын таныта білгендік болса керек.  
Қоғамдық құрылыстың дамуымен бірге әлеуметтік қайшылықтар да айқындала береді. Әр топ өз көзқарасын тарату мақсатында идеологиялық құрал іздейді.Кейбір үстем тап өкілдерін әдебиет осы мақсатта пайдалануға әрекет жасады,оған сый – сыйапат көрсетіп,өз пікірлерін таңып, қошаметшіл поэзиясының кейбір түрлерін туғызды.  
Қара күш біреудің беделін күшейтеді,екінші біреуді төмендетеді.Поэзия әлемінде бір адамның екінші біреуді қалай жеңгенін,қандай олжа түсіргенін жырлау пайда болды.Жеңімпаздар жеңілгендерді өзіне бас идіреді және өздерінің құқықтарын мойындатады.Осы тұста поэзияда қошеметшіл жырлар туады.Ал,кейнірек, жеңімпаздар озбырлығы күшейе келе,жеңілгендердің күңкілі,үні естіле бастайды,олар наразылық білдіреді. ΧІІІ–ΧІVғасырлар – моңғол шапқыншыларының зардапты дәуірі.Бұл кезде әдебиеттің дамуына қолайлы жағдай болмады.Әлеуметтік сипаттағы халықтық әдебиет тоқырап,тіршілік қызығынан түңілген сопылық поэзия өріс алды.Қазақ хандығының дербес өмір сүруіне байланысты бұл тұста оның әдебиеті, әдеби тілі қалыптасуға бет алды. Ілкі шығармаларда жоқтау сияқты салт жыры ертегі – аңыздар басында болса, кейін жеке адамды дәріптеген туындылар көбейіп, әдебиеттің мақсаттары айқындала бастады. Әуелі қиял – ғажайып аңыздар туды, онда адамның әртүрлі ғаламат күштерге қарсы күресі бейнеленді. Бұл жағдай тарихи сюжеттерді өмірге әкелді. Қолбасы батырлар не хандар дәріптеліп, олардың қаһармандық бейнелері жасалды. Халықтық туындылардың ол кезде шығарушылары шешендер мен жыраулар еді.  
Әр тұста ағаштан түйін түйіп, қышпен тасқа ою ойып, мәрмәрдан мүсін салған шеберлер сияқты сөз кестесін құра білген, тіл құдіретін игерген асыл сөз шеберлері болған. Оларды халық әртүрлі атаулармен атап қадірлеген. Айталық, қапияда сөз тауып, өз сөзінің жүйелі логикалы күшінің арқасында асқынған дауды шешкен, бітіспес жауды бітімге жүгіндірген,жүрместі жүргізген өнерпазды халық – шешен деп атаса, заманының қоғамдық ойын жүйелеп, түйінді пікір айтып, асыл сөзді термелеп, афористік ақылдарға толы жыр шығарған сөз өнерпаздарын – жырау деген атауға ие еткен.  
Жыраулық поэзия – ΧV–ΧVІІІ ғасырдағы қазақтың халық поэзиясы.  
Біздің дәуірімізге негізінен ауызша жетті. ΧV ғасырдың орта шеңінен бастап қазақ халқының төл мәдениеті өркен жая бастады. Көне, ортақ арнадан бөлініп, қазақ халқының дербес әдебиеті қалыптасты. Жыраулар поэзиясы қазіргі Қазақстан қоныстанған ежелгі тайпалар туғызған бай рухани қазынадан нәр алады. Ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар игеру, жаңа мазмұн қалыптастыру нәтижесінде кемелденеді. Қазақ әдебиетінің ортақ арнадан оңаша жол тартқан алғашқы қадамдарының өзінен – ақ кемелдікті көркем келісімді аңғару қиын емес. Жыраулық поэзия сұлулық пен сезімнің шеңберінде шектелмеген. Содан да болар жыраулық поэзияда мейлінше терең танымдық ойлар буырқанып, ұдайы философиямен шеңдесіп жатады. Онда өмір мен болмыс, заман мен адам туралы толғанады. Қоғам, дін, этика, адамгершілік, қарыз бен парыз, ерлік пен ездік, байлық пен кедейлік жайлы сан – салалы ойлар тоғысқан философиялық туындылар жыраулық поэзияның терең дүниетанымдық сипатын аңғартады.  
Жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы – туған елі,оған деген  
сүйіспеншілігі,елдің бірлігі,бүтіндігі.Халқына жайлы қоныс,ырысты жер іздеген Асан Қайғының “Желмая мініп жер шалсам,тапқан жерге ел көшір” деген ақылгөй сөзі сол елінің қамын ойлаған жүрек сөзі.Сол сияқты Қазтуған жырау да “Қайран менің Еділім!” деп еңіреп өткен, “Еділдің бойын ел жайлап, шалғынына бие біз байлап” деп Доспамбет жырау армандаған, “Ауылдан топыр үзілмей, ошақтың оты өшпесе, май жемесе қонағым он кісіге жараса,бір кісіге асқан тамағым” деп Ақтамберді жырау еліне ырыс, молшылық тілеген, бейбіт,тыныштық өмірді өмірді қалаған.  
Жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері, кезінде бүкіл Дешті Қыпшаққа  
даңқы кеткен Сыпыра жырау, Асан Қайғы, Қазтуған, Бұқар, Шалкиіз жыраулар жаңа әдебиеттің ізашарлары ғана емес, көне мұраны жалғастырушылар деп саналады. Елге,ер – азаматқа ақылгөй болған жыраулар қазақ поэзиясының болашақта ұмтылар бағыт – бағдарын, идеялық тұғыры мен көркемдік биігін айқындап кетті.Осы тұста өмір сүрген және әдеби мұралары бүгінгі күндерге там – тұмдап болса да жеткен ақын – жыраулар творчествосы сол заманның тұтас бір шежіресін құрастырады.Оларда ел өміріндегі елеулі оқиғалар,феодалдық қоғамның ащы шындығы,халықтың әдет – ғұрып,салт – санасы бейнелі тілмен көрініс тапқан. Демек,жыраулар поэзиясы - халқымыздың неше ғасырлық өмірін өнер өрнегіне,ақыл сөзіне бейнелеп түсірген, өшпес,өлмес мұра.  
 

САН ҚИЛЫ ТАРИХИ ОҚИҒАЛАРДЫҢ СӘУЛЕСІН БОЙЫНА СІҢІРГЕН – ЖЫРАУЛЫҚ ПОЭЗИЯ!  
1.1 Толғамды ой – пікірлермен зерттелген жыраулық поэзия.  
“Жырау” сөзінің мәні, жыраулар өнері туралы В.В Радлов,Г.Потанин, Ш.Уәлиханов және кейінгі дәуір зерттеушілері сан пікірлер айтып, халқымыздың табан асты суырып салып өлең шығарғыш қасиеттерін таңдана сөз еткен.  
Жыраулар поэзиясының құндылығы неде? “Бұл дәуірдегі әлеумет тіршілігінен, - дейді М. Әуезов, - ең шешуші мәселесін әдебиет жүзіне түсіріп , алғашқы рет қалың ел қамын ойлап, күңіренген қария – Асан.Бұл заман сыншысы сөйлесе,шешілмеген жұмбақ,түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді,өзі туған заманның белгілерін қарап, келешек заман не айтарын болжайды.Сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйленеді.Айтпақ жайларын ашып,ұғымды қылып айтып бермейді,әдейі көмескілеу, жұмбақ қып айтады.Жыраудың сөзі мақсатсыз айтылмайды.Не айтса да көптің мұңы,көптің жайы туралы немесе көпке арналып ақыл,өсиет есебінде айтылады”.Ғалымның осы ғұламалық пікірінде жыраулар поэзиясының идеялық – көркемдік мәні терең ашылған.  
Халқымыздың осы зергерлік сөз тұнығына әрі ақын, әрі ғұлама Шәкәрім де ден қойған.Ол “Ескі ақындық” деген өлеңінде халық мұрасын, ауыз әдебиетін, “Жыраулар поэзиясын” аса жоғары бағалаған.  
Тақпақ пен мақал тағы артық,  
Суырыпсалма жағы артық,  
Айтады олар ойланбай,  
Сыпыра жырау, Шортанбай,  
Үмбетей мен Марабай  
Алды – артына қарамай,  
Соққанда жырды суылдап,  
Жел жетпейтін құландай.  
Шәкәрім ескі ақындар поэзиясында “терең сыр” барын таниды.Олардың жырында “қыран құстың ұшқаны”, “ақбөкеннің жүрісі”, “жайдақ желдің желісі”, “мөлдір судың аққаны”, “жел жетпейтін құландар жүйріктігі”, “адам жанының жайма шуақ кезеңі” – баршасы,көшпелі қазақ өмірінің бүкіл әлеуметтік, рухани тіршілігі бейнеленген деп керемет ой түйген.  
Жыраулар поэзиясын айтулы сөз зергері Мағжан Жұмабаев та “Батыр Баян”поэмасында:  
Бұқар мен Тәтіқара жырлағанда  
Толқынды тұңғиық боп төгілді жыр, -  
деп аса қадірлеген.Демек, жыраулар поэзиясы халқымыздың неше ғасырлық өмірін өнер өрнегіне, ақыл сөзіне бейнелеп түсірген,өшпес,өлмес мұра.  
Профессор Е.Ысмайлов жырау мен ақындар ерекшеліктерін жете зерттеп берді.Ол жыраулар да ақын,көркем сөз шығарушы өнерпаз,қазақ әдебиетінің көне өкілдері деп танытты. Жыраудың ақыннан өзгешелігі – шығармаларының сарыны мен тақырыбы бірыңғай болып келуінде.Адам баласы басындағы қайғыны,зарды, ел ішіндегі ауыртпашылықты толғау, әлеуметтік,елдік мәселелерді көтеру,тағы басқа әр түрлі өткен – кеткен күйлерді шерту, болашақты болжап,ақыл айтып,батагөйлік ету,шешендік түйіндер жасап,терең ой қозғау – жыраулардың дәстүрлі ерекшеліктері. Бірыңғай тарихи тақырыптарды,әлеуметтік –қоғамдық мәселелерді,қолбасы батырлар мен елбасы хандар ісін,халықтың жай – күйлерін,қонысын, өткені мен болашағын толғап,осы мәселелер төңірегіндегі өкініштер мен өксіктерге бой ұра, кейде тіпті олар өздерінің болжамдарын,ақыл - өсиеттерін қобыздың зарлы үніне қосып ұзақ толғаған.  
Ә.Дербісәлин қазақ әдебиеті тарихын байыпты зерттеп, толғамды ой-пікірлер айтумен тынбай, көне дәуір әдебиеті туралы ғылыми құндылығы жоғары кітаптар жазып, кейінгі ұрпақтарға мұра етіп қалдырды. 1982 жылы шыққан “ХV-ХVІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясы” атты кітапқа байыпты алғы сөз жазды.  
Жалпы қазақ әдебиетінің тарихы соңғы жылдарға дейін көбінесе XVIII ғасырдың соңғы тұсынан бастап зерттеліп кел гендігі мәлім. Яғни, қазақ әдебиетшілері арасында осы мәселе тұрғысында екі түрлі пікір қалыптасты. Көптеген зерттеушілер қазақ әдебиетінің тарихын Бұхардан бастап, оған дейінгі әдебиетті жоққа шығарды. Ә.Дербісәлин “ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы” атты кітапта қазақ әдебиеті тарихында айтарлықтай үлесі бар, бірақ көптеген еленбей, ескерілмей кеткен ақындар шығармашылығын сөз еткен. Әсіресе, қазақ деп аталатын халықтың бір ұлыс құрамында қауымдасқан кезінен бастап қазақ атымен аталатын дербес әдебиеттің алғашқы өкілдері Асанқайғы, Қазтуған, Шалгез жыраулардың поэзиясына ерекше тоқталған. Ең алдымен сөз болып отырған дәуірдің поэзиясы фольклор емес, алғашқы тұстан бастап фольклордан іргесін бөлектеп, кәсіби әдебиет жасауға бағыт ұстаған, баяу да болса өзгеше бір көркемдік іздену, даралану, жолы, әрине, өмір мен өнердің даму заңдылығынан туған жыраулар мұрасы жаңаның басы емес, көненің жалғасы екендігін танытады.  
Осы дәуірде өмір сүрген жыраулар поэзиясының өзара тұстастық, салғастық күйде дамығандығын көрсетеді. Көне дәуір әдебиетін, зерттеу барысында Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев, М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Қ.Сыдықов құрастырған “Ертедегі әдебиет нұсқалары” жинағы мен М.Мағауиннің “Алдаспан” еңбегін ерекше атайды. Ә. Дербісәлин әсіресе, “Ертедегі әдебиет нұсқалары” жинағында терең көрсеткен. Бұл еңбек екі бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімде V-ХVІІІ ғасырлар поэзиясы сөз болады. 1-бөлімде зерттеушілер “Орхон-Енисей” жазбаларынан бастап Рабғузидың “Қиссас-сул-әмбия” кітабына дейінгі жазба деректердің қазақ тіліне, мәдениетіне қатысы туралы айтылады, “Себебі, бұл жазба ескерткіштерге дейін ,бір халыққа телініп келді. Ал, біз, болсақ осы аймақты мекендеген ру-тайпалар жеке-жеке халық болып топтасқанға дейінгі дәуілерде пайда болғандықтан, бұл ескерткіштерден тіл, тарих, этнография тұрғысына қаншалықты ортақтығымызды айқындауға қажетсіз”, — деп келелі пікір қозғайды.  
Сыпыра жырау жөнінде өмірдің алдын болжау, көріпкелдік-қасиеті болғандығын айта келіп, осы жыраудан басталған бұл қасиет кейінгі көп жырауларға тән ерекшелік болғандығын айтады. Асанқайғы туралы жазба деректерді салыстыра келіп, Ш.Уәлихановтың, К.Халидовтың, С.Сейфуллиннің еңбектерінен мысалдар келтіре отырып, Асанды Ормамбет заманына жақындату - кейінгі дәуірдің қосымшасы деп болжам айтады. Асан мен Қазтуған атына байланысты өлең-әңгімелерге, аңыздарға ортақ мәселе, өзекті ой - жайлы жер, жақсы қоныс іздеу. Осы жайды Ә. Дербісәлин екі түрлі объективті себеп арқылы түсіндіреді. Алғашқы объективтік себепті Қазақстан жеріндегі сұрапыл шапқыншылықтар, үздіксіз жорықтардан іздейді. Өйткені XV ғасырға дейінгі алты-жеті ғасырлық өмірі де осы өңірдегі мемлекеттердің сан түрлі өзгеріске ұшырап, Шыңғыс, Ақсақ Темірлердің қантөгіс соғыстары кейбіріне әсер бетінен жоқ қылып жібергендігі белгілі. Яғни осы сан ғасыр бойы кейінгі ұрпаққа қалдырған өсиетіндей тыныш, бейбіт өмір туралы арманды Асан аузы арқылы берілетіндігін айтады. Бір жағынан жанға сая, малға жайлы мекенді поэзия тілімен дәріптеу байырғы заманнан келе жатқан дәстүр екендігін айта келіп, Орхон жазуларымен, XII ғасырдағы жазба деректермен ұштастыра отырып талдайды. Сонымен бірге, тағы бір ескеретін жағдай Асан атымен тараған өлеңдер ауызша сақталса да, көне замана стилінен мүлдем өзгеше. Мұның себебін Ә. Дербісәлин былайша түсіндіреді: «Халық аузында сақталған өлең толғауларында кейінгі кез үшін түсініксіз сөздер мен ақындық тәсілдерді көп сақтай бермей, оларды жаңа заманның рухында ұстартып, көркемдік жағынан жаңғыртып, ширата түсіп отырған. Асан өлеңдерінде осы жағы басым. Бұдан әрі Дербісәлин Асан өлеңдерінде композициялық бітімі жағынан талдау жүргізеді. Асан поэзиясында жиі кездесетін параллелизм, аллитерация секілді өлеңдік формаларды түркі тілдес елдердің классикалық поэзиясымен салыстырады. Асан поэзиясына кеңінен шолу жасай отырып, дала табиғатының көріністерін тізіп көрсету, немесе дидактикалық түйіндер жасау қазақ ақындарында Асаннан басталғандығын атап көрсетеді. Ал Асаннан біраз кейін өмір сүрсе де, көне дәуірдің белгілерінен арыла алмаған Шалгез жырауды толғауларының бізге көне нұсқасында жетуін онын шығармаларының жазбаша түрде жетуімен түсіндіреді. Алғашқы жинақ басушылар Т.Сейдалин, С.А. Жантөрин, В.В.Радловтың жинақтарын атап өтеді де, Шалгез толғауларының туу тарихын сөз етеді. Себебі бұл зерттеушілер тек шығармаларын жинап басқаны болмаса, өлеңдерінің байыбына тереңдей жете қоймаған.Ә.Дербісәлин ақынның “Шағырмақ бұлт жай тастар”, “Балпаң-балпаң басқан күн”, “Аспанды бұлт құрсайды” толғауларының шығу тарихына талдау жасайды. Жыраудың өзі, өнері, заманы жайында тұжырымды пікір қорыта отырып, толғауларының көркемдік сипатын өмірді бейнелеу тәсілдерін атап көрсетуге тырысады. Шәлгездің өз ұғымын синтездік тәсілі арқылы бере отырып, өзінше бейнелі тапқыр көркемдік тәсіл жасағандығына түсінік береді. Жырау өз толғауларында образды сөздер, көркемдік ізденісті танытатын бейнелі теңеулер келтіре отырып, халқымыздың көркемдік дүниетанымыздың өсу сатыларын, жолдарын танып-білуге ұмтылады. Автор XV ғасырдағы Сыпыра жыраулардан бастап Шал ақындардың дәуіріне дейінгі қазақ әдебиетіне шолу жасай отырып, табиғи жалғастықты, творчестволық өсудің бір-біріне тигізген әсерін айқындайды. Халқымыздың бірнеше ғасырлық поэзиялық тәжірбиесінің кейінгі әдебиет үшін қайнар бұлақ болғандығын көрсетуге тырысқан.  
Ә. Дербісәлин толғау жанрының да туу тарихы мен дамуын, қалыптасуын, өсу жолын толғау жанры хақында зерттеу еңбегінде терең айқындайды. Бұл зерттеуінде автор жеке ақындар творчествосының ауыз әдебиетінен бөлініп шығуы мен жанрлық ерекшеліктеріне тоқталған.Орыстың халықтық поэзиялық мұраларымен салыстыра отырып, тууы, дамуы жолдары арасынан бірлік, заңдылык іздейді. Толғау жанрының түп негізіне күрделі эпикалық жырларды ала отырып, өзінше тың тұжырымдар, жасайды. Қазақ әдебиетіндегі толғаудың қай жанрдан бөлініп шығуы мүмкін дей келе, батырлар ғасырынан бастау алуының себебін былайша түсіндіреді: “Ең алдымен толғау өзінің даму тарихы бойынша өлеңдік түр жағынан негізінен жырға ұқсас болса (поэзиядағы ең көне түр жеті-сегіз буынды жыр өлшемінің әр түрлі еркін, шұбыртпалы ұйқастары негізінде, туғаны белгілі), екіншіден - мазмұны жағынан да сол жырдан, әсіресе батырлар жырынан алшақ кетпейді, көбіне-көп елдік, ерлік тәрізді қоғамдық-әлеуметтік маңызы зор мәселелер негізінде туып, өріс алады. Толғау деген сөздің төркінін былайша түсіндіреді: әуел баста толғау деген бұйрық рай түріндегі етістіктен шыққан деп тұжырым жасайды. Түр жағынан да, атқаратын қызметі жағынан мұның кәдімгі сөйле деген сөзден еш айырмасы жоқ, тек оның ақындық өнері бар адамға арналуында дей келе, Қ.Жұбановтың да осы сөздің этимологиясы жөніндегі пікірін келтіреді.Толғау жанры жөніндегі С.Мұқановтың, Е.Ысмайыловтың, М.Ғабдуллиннің, З.Ахметовтың пікірлерін келтіре отырып, барлығының ойы, тұжырымы бір арнаға тоғысатындығын айтады.  
 
 
 
1.2 Жыр және жыршылық қасиет.  
Ерте-ерте заманда, ешкі кұйрығы келте заманда жер бетін мекендеген халықтардың ешқайсысы ән дегеннің не екенін білмепті. Өлеңсіз өмір — тұл.Қасиетті өлеңнің сарынын естіп көрмеген адамзат күлкісіз, қуанышсыз күн кешіпті. Ол кездерде жиын-той, ойын - сауық деген болмапты. Жұрттың бәрі тұнжырап жүреді екен, өйткені қайғы келсе, қаза келсе көңілді серпілтер сырлы өлең ол заманда әлі адамньң қолына түсе қоймаған екен. Бір рет көңілін мұң шалған адам, бір рет қасіреттің дәмін тартқан адам сол мұңлы күйінде, сол қасіретті күйінде өмірден өксіп өтеді екен, өйткені ол кезде қасиетті өлең жер бетінен аулақта жүрген екен. Ол заманда қайнардан шықса да, жиегін көгал көмкерген қиыршық малта тасты бойлай ақса да бұлақ сылдырламапты, самал жел соққанда тоғай сыбдырламапты, көкжиектен құлан иектеніп даланың әсем таңы атқанда боз торғайлар шырылдамапты, бүкіл даланы басқан өлі тыныштықты тек гулеген жел ғана бұзады екен, өйткені ол заманда құдіретті өлең әлі көкте екен, оның әлі табиғатпен бауырласа қоймаған кезі екен.  
Ақыры, күндердің бір күні сырлы өлең, сұлу өлең, қасиетті, құдіретті  
өлең, әлде жеті қат көктің ең биігінде тұра беруден жалығып, кең даланың үстіне төңкерілген көк күмбездің аясында сайран салғысы келді ме, әлде қуаныш, сүйініштен ада, көңілдерін кір басқан сорлы адамзатқа жаны ашып, бір қайырымды тигізейін деді ме, әйтеуір өзінің ежелгі мекенін тастап, әлемнің төрт бұрышын түгел араламақ болып сапарға шығыпты. Өлең өзінің көңіл-күйіне қарай кейде жерге жақындап ұшады, кейде қыран қалықтар биікте, ал кейде тіпті жоғарыда шарықтайды екен. Өлең жерге жақындап ұшқанда сол маңайды мекендеген елге оның бар сазы, бар сарыны, әні, күйі, жыры тегіс анық естіледі екен де, жұрт қолма-қол қағып алып үйрене қояды екен. Өлең биігірек ұшқан жерлерді мекендегендер де жырдың мән-мағынасын біршама ұғып үлгеріпті. Ал өлең тіпті шырқап ұшқан жерлерге оның сарыны жетпей, ол жерді мекендеген халықтар ән-күйден, жырдан мүлде мақрұм қалған екен.  
Өлең қазақ даласының үстімен жер бауырлап өтіпті дейді, қазақтардың ақындығының сыры осында көрінеді. Бұл — қазақтың көп аңызының бірі. Алайда, ол халқымыздың өлең-жырды қаншалық қадірлегенін көрсетеді, көркемөнерге көзқарасынан елес береді. Г.Потаниннің сөзімен айтқанда, бұл аңыз қазақтардың ақындық өнердің ерекше құдіреттілігі, қасиеттілігі жөніндегі түсінігін бейнелейді.  
Жыр — қазақтардың жан серігі. Жай қарапайым адамдардың өзі суырып салып айтуға бейім тұрады»,—дейді П.И.Пашино.Қазақтар сөз өнеріне жетік келеді. Бұл — жұрттың бәріне: “оқыған адамдарға да, әліпті таяқ деп білмейтіндерге де, байға да, жарлыға да тән қасиет”,— дейді А.Брем.Сөз өнеріне мұндай мән берілген жерде ғылым-білімнің төмендігіне қарамастан поэзия дамып, биік өреге жетуі заңды кұбылыс.  
Ал, енді осы бай жырды тудырушылар кімдер?  
Қазақ сөз өнерінің өкілдері ескіде өздерінің репертуарларына және орындайтын шығармаларының сыр-сыйпатына қарай ақын, жырау деп бөлінген.Бұлардың өзіндік ерекшеліктері жайында әдебиетші ғалымдарымыз біраз пікірлер айтқан.Олай болса мен жыраудың творчестволық тұлғасы және олардың жырларындағы өзгешеліктер жайына тоқталсам.  
Жырау - өз жанынан жыр шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын және халық поэзиясының өкілі.Жырау деген атаудың өзінің «жыр» сөзінен шыққандығы күмән туғызбайды. Жырау сөзін Қырым татарлары тек ақын деген ұғымда ғана емес, сәуегей, балгер мағынасында қолданады екен.Соған қарағанда сәуегейшілік, батагөйшілдік, яғни абыздың кейбір функцияларын атқару осы заманда жасаған жыраулардың бәріне ортақ қасиет болуға тиіс. Бұл — қазақтың ғана емес, Европаның ертеректе жасаған сөз өнері өкілдерінің де басынан өткен жай. Мәселен, көне Англиядағы англо-сакстардың жыраулары скоптар мен глимендер тек акын, жыршы ғана болмаған, олар табиғат кұбылыстарына сүйене болжам айтады екен, кейде тіпті зікірші, арбаушы қызметін де атқаратын болған.  
Махмұт Қашқари «жырау» сөзін «йырағу» - олең шығарушы,музыкант деп түсіндіреді.Дәстүрлі қазақ қоғамында жыраулар халықтың рухани көсемі, қоғамдық пікір қалыптастыратынын көпшілікке білдіріп отырған.Жыраулар жаугершілік заманда жорықтарға қатысып,кейде батыр,қолбасы бола жүріп,ел қорғау,азаматтық тақырыптарға арналған жырлар туғызған.Сәуегейшілік, батагөйшілік, түс көру,ырым айту,табиғат құбылыстарына тағы басқа жайларға қарай болжамдар жасау – көне дәуір жырауларына тән қасиет.Әйткенмен жыраулар бағзы замандардың өзінде,ең алдымен, сөз зергері ретінде танылды.Туындылары адам көңілін дөп басар әсерлілігімен,өмірдің оғындай өткірлігімен,аз сөзге көп мағына сыйғызған нақтылығымен,қиыннан қиыстырған көркемдігі және қуатты серпінділігімен ерекшеленеді. Жырау — өз тайпасының рухани тірегі, ақылгөй ақсақалы. “Патриарх, ақын әрі халық мүддесін білдіруші жырау топ алдына өте сирек, аса қажет жағдайларда ғана шығады. Халық қадір тұтқан ақсақал жыраудан жұрт толқыған, халық дағдарған,ел шетіне жау келген кездерде ғана кеңес сұрайтын болған. Мұндай реттерде жырау жұртшылықты абыржымауға шақырып, оларға дем беріп, істің немен тынатыны жайлы болжамдар айтып отырған”, — деп жазады академик Ә.Марғұлан жыраудың қоғамдық рөлі жөнінде.  
Жыраудың ең сүйікті жанры — толғау. Толғау, осы сөздің өзінен де көрінетіндей, «толғану, толғаныс» деген ұғымды білдіреді. Бұл сөздің ойға да, сезімге де қатысы бар. Сондықтан да толғаудың өзін ойға кұрылған толғау, сырға құрылған (лирикалық) толғау деп жіктеуге болар еді.  
Ой толғауларда жырау — ең алдымен философ. Мұндай толғаулар нақыл, тақпақ, афоризм түрінде келеді. Атақты жыраулардың толғауларында кездесетін афористік сөздердің көбі мақал-мәтелге айналып кеткен. Сонымен бірге жырау өзінің замана жайындағы түйгендерін, мораль, этика хақындағы ойларын баяндайды, қоғамдық мәселелерді көтереді. Сол сияқты, әлем, болмыс, тіршілікте, табиғатта болып жататын өзгерістер, оның мән-мағынасы жайындағы түсініктерін де білдіруі мүмкін.  
Мұндай толғаудың үлгісі ретінде Шалкиіздің “Шағырмақ бұлт жай тастар”, “Асқар, асқар, асқар тау”, “Ор, ор қоян, ор қоян”, Бұқардың “Айналасын жер тұтқан”, “Ақсаңнан биік тау болмас”, “Ай заман-ай, за-ман-ай”сияқты туындыларын келтіруге болады.  
Ал сыр толғаулардағы негізгі жүкті көтеретін — сезім, эмоция. Жырау ел басына түскен ауыртпалыққа, немесе басқадай белгілі бір оқиғаларға өзінің реакциясын білдіреді.Лирикалық толғаулардың үлгісі ретінде Қазтуған мен Доспамбет шығармаларын, Шалкиіздің “Балпаң, балпаң басқан күн”, Бұқардың “Кіші қара қалмақ бүлерде” сияқты жырларын атауға болады.  
Жырау репертуарынан әр түрлі тақырыптағы арнау жырлар да үлкен орын алады. Мұндай жырлар әдетте әмірші атына қарата айтылады. Оның белгілі бір іс - әрекетін мадақтап қостау, я даттап наразылық білдіру, немесе белгілі бір оқиғаға байланысты ақыл, кеңес беру тұрғысында келеді.  
Арнау жырларының үлгісі — Шалкиіздің би Темірге наразылық ретінде айтқан “Аспанды бұлт құрсайды” және оны хан сапарынан тоқтау үшін айтқан “Қара бас күшпен шалдырып” деген сөздермен басталатын шығар-малары, Жиембеттің Есім ханға айтқан өлеңі, Бұқардың “Абылайды орыспен соғысам дегенде айтқаны”, Байтоқ, Жанұзақ жырлары.  
Өзі де жорықтарға қатынасып отырған, кейде тіпті батыр, қолбасы да болған жыраулар әскери тұрмысқа қатысты сан алуан жырлар туғызуға тиіс еді. Біздің заманымызға жеткен бұл тақырыптағы шығармалар батырдың өзіне, атына, қаруына мадақ, немесе жауынгерлерді ерлікке, жаудан тайсалмауға шақырған өр ұран, я болмаса қайрау бермеген қара қанжардай қайтпас ерлерді мадақтау түрінде келеді.  
 
 
ІІ ТАРАУ.  
2.1 Жыраулар поэзиясындағы әдеби – көркемдік дәстүр.  
Жырау поэзиясы ішкі мазмұнымен ғана емес, сыртқы формаларымен де өзара ерекшеленеді.Жырау поэзиясының өзіндік ерекшеліктері бұл мұраны жасаған жыраулар заманының көнелігінен, оның үстіне сол жыраулар ұстанған дәстүрлік көнелігінен туады.  
Жыраулар троптардың сан түрін қолданады, алайда, бұлардьщ ішінен ең көне көп пайдаланылатыны — параллелизмдер. Әдебиет теориясы мамандарының айтуынша, параллелизмдер — қай халықтың поэзиясында болмасын ұшырасатын көркемдік әдістердің ең көнесі.  
Жыраулар психологиялық параллелизмдерді өздерінің көңіл-күйлерін білдіру үшін, немесе өмірде кездесетін белгілі бір құбылыстың мәнін түсіндіру үшін пайдаланады.Мәселен, Шалкиіздің:  
“Жауынды күні көп жүрме,  
Жар жағасы тайғақты!  
Жаманға жақыным деп сыр айтпа  
Күндердің күні болғанда,  
Сол жаман өз басыңа айғақты!”  
деген жолдарында жетесіз жанға сыр айтудың қажетсіз, тіпті зиянды екендігін ұғындыру үшін оған табиғатта кездесетін жай — жауынды күні жардың жиегімен жүрген адамның тайғанап құзға кұлайтыны параллель ретінде алынады. Шалкиіздің жоғарыда келтірілген «Аспанды бұлт құрсайды»,—деп басталатын шумағының құрылуы да осы іспеттес. Жыраудың:  
“Жағаға жақын қонғанда.  
Жайылып сулар алмас па,  
Жаманға дос болғанда  
Жазымда басың қалмас па,  
Жат туғанды өз еткен  
Жақсының ғұмыры аз-ақ болмас па!” —  
деген жолдары да психологиялық параллелизм негізінде жасалған. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.  
Ал синтаксистік параллелизм сирегірек қолданылады.Бұл:  
“Жаман туған бар болса,  
Жаман жолдас көп болса,  
Жазаны содан көрерсің,”-  
(Шалкиіз).  
деген сияқты жасалуы тым қарапайым бірді-екілі жолдар.  
Өлеңнің дыбыстық жағына, яғни аллитерация, ассонансқа және басқы рифма, ішкі ұйқасқа ерекше мән берілуі — көне түрік әдебиетіне тән кұбылыс. Айтылмыш көркемдік әдістердің қайсысы болмасын жыраулар творчествосындағы алатын орны ерекше.Жыраулар туындыларында ассонанс әдетте “А” әрпінің қайталануы арқылы жасалады. Бұл заңды да. Жырау өлеңдерінің рухы — ерлік, өр ұран. Мұндай өршіл рухты басқа дауыстылардан гөрі “A” дыбысы әсерлірек береді.  
“Арқаның кұба жонында  
Арыстан ойнар шарқ ұрып,  
Атайы ердің тұсында  
Тұлпары тұрар тарп ұрып.”  
(Шалкиіз).  
“Арқаға қарай көшермін,  
Алашыма ұран десермін,  
Ат құйрығын кесермін,  
Алыста дәурен сүрермін!»  
(Жиембет).  
Ал, аллитерация негізінен қатаң дауыссыздар арқылы жасалады.  
“Соқса бір жілік сындырған,  
Көк қоянның қос құлағын тұндырған  
Көгілдірдің жез қанатын сындырған  
Тегеурінді болат темірдің  
Тегеуріні өзіңсің”.  
(Шалкиіз).  
“Тал шарбаққа мал сақтап,  
Тас қалаға жан сақтап,  
Тасқан екен мына хан”.  
(Жиембет).  
Кей реттерде аллитерация мен ассонанс қабат қолданылады да өзара астасып, өлеңге ерекше көрік береді.  
“Еділден шыққан сызашық  
Біз көргенде тебінгіге жетер-жетпес су еді,  
Телегейдей сайқалтып  
Жарқыраған беренді  
Теңіз етсе тәңірі етті!  
Жағасына қыршын біткен тал еді,  
Жапырағын жайқалтып,  
Терек етсе тәңірі етті!  
Тебінгінің астынан  
Ала балта суырысып,  
Тепсінісіп келгенде  
Тең атаның ұлы едің, —  
Дәрежеңді артық етсе тәңірі етті!”  
(Шалкиіз).  
Бұл үзіндіде дауыстылар мен дауыссыздардың әлденешеуі іріктеліп алынған. Әйткенмен басқаларынан гөрі өктемірек шығатын дыбыстар — а, е.Өлеңді өзгеше көркем, ырғақты етіп тұрған -дыбыстардың теріліп қолданылуы ғана емес: бұл үзіндіде аллитерациялық негізде жасалған басқы ұйқас та бар:  
“жарқыраған — жағасына — жапырағын: телегейдей — теңіз етсе — терек етсе — тебінгінің—тепсінісіп — тең атаның.  
Жырау поэзиясында басқы рифманың қолданылуы — әдепкі құбылыс.  
“Темір еді биіміз,  
Теңіз еді-ау халқымыз  
Тебірлерге қалғанда  
Теңселер сойды ауыр ноғай жұртыңыз.”  
Шалкиізден алынған бұл мысалдағы өзара ұйқасуға тиісті: биіміз — халқымыз — жұртымыз — деген сөздер, бәрі де тәуелдік жалғауында тұр демесек, мүлде ұйқаспайды. Алайда жоғарыдағы жолдарды өлең ретінде қабылдаймыз, мұның бірден-бір себебі онда басқы рифманың болуы.  
“Тоғай, тоғай, тоғай, су,  
Тоғай қондым, өкінбен.  
Толғамалы ала балта қолға алып,  
Топ бастадым, өкінбен.  
Тобыршығы биік жай салып,  
Дұспан аттым, өкінбен,  
Тоғынды сарты нар жегіп,  
Көш түзедім, өкінбен,  
Ту құйрығы бір тұтам  
Тұлпар міндім, өкінбен,  
Туған айдай ңұрланып,  
Дулыға кидім, өкінбен!”  
(Доспамбет).  
Төгіліп тұрған поэзия. Ал шындығында, бұл жолдарда қазіргі түсінігіміздегі ұйқас атымен жоқ. Бірақ біз оқыған, я тыңдаған кезімізде жырда сол ұйқастық бар-жоғын аңғармай да қаламыз. Мұның сыры — басқы ұйқастың аса шебер пайдаланылғанында.  
Көне заман жыраулары басқы рифмаға ерекше мән берген, тіпті оны көркемдіктің өлшемі деп қарағанға ұксайды. Сондықтан кейде басқы ұйқас пен кәдімгі ұйқас қабат қолданылады.  
“Салп-салпыншақ анау үш өзен  
Салуалы менің ордам қонған жер.  
Жабағылы жас тайлақ  
Жардай атаң болған жер,  
Жатып қалған бір тоқты,  
Жайылып мың қой болған жер.  
Жарлысы мен байы тең  
Жабысы мен тайы тең,  
Жарыменен сайы тең”  
(Қазтуған).  
Кейде басқы, аяққы рифмалармен бірге ішкі ұйқас та көрнекті орын алады.  
“Қара бас күспен шалдырып,  
Көк теңіздің үстінде  
Көтеріп желкен аштырып,  
Жүк тиедің кемеге,  
Ниет еттің тәңірінің үйі кебеге!  
Жүк тиесең — кетерсің,  
Ниет етсең — жетерсің,  
Жетсең — тауап етерсің!”  
(Шалкиіз).  
Біз жоғарыда басқы рифмаға ерекше мән берілуі, кейде тіпті оның жалаң өзінің ғана қолданылуы — шығарманың көнелігінің белгісі дедік. Бұл — өткінші құбылыс еді. Сондықтан заман оза келе басқы ұйқас бірте-бірте ығыстырылып, оның орнын аяққы ұйкас алады. Негізгі салмақты да сол атқаруға тисті болады.  
Бұл ағымның XVII ғзсырда-ақ өз шешімін тапқандығы көрінеді: Жиембет, Марғасқа жыраулардың толғаулары тегіс аяққы ұйқас негізінде жасалған. XVIII ғасырдан қазақ поэзиясынан да осы жайды аңғарамыз.  
“Құлаты тауға қол салып,  
Садақтың оғын мол салып,  
Бетпақтың ен бір шөлінен  
Төтелеп жүріп жол салып,  
Қолды бір бастар ма екеміз!  
Майданда дабыл қақтырып,  
Ерлердің жолын аштырып.  
Атасы басқа қалмақты  
Жұртынан шауып бостырып,  
Түйедегі наршасын,  
Әлпештеген ханшасын  
Ат артына мінгізіп  
Тегін бір олжа кылар ма екеміз!”  
(Ақтамберді).  
Бұл жолдар да жыраулық пюэзия дәстүрінде жазылған. Алайда мұнда аяққы ұйкасқа ерекше мән беріледі. Өлеңнің өлеңдігін көтеріп тұрған да осы: қол салып — мол салып — жол салып: қақтырып — аттырып — бостырып: наршасын — ханшасын — деген ұйқастар. Басқы ұйқастар ара-тұра Бұқардан да ұшырасьш қалады, әйткенмен Бұқар жырлары тегіс аяққы ұйқас негізінде жасалған.  
Көне жыраулық поэзияның өзіндік ерекшеліктерінің бірі — өлең жолдарында алғашқы сөздердің, кейде тіпті сол алғашкы сөздердің басқы буындарының қайталануы. Бұл қайталаулар — толғаудың құлақ күйі іспеттес.  
“Алаң да алаң, алаң жұрт,  
Ағала ордам қонған жұрт”  
“Салп-салпыншақ анау үш өзен  
Салуалы менім ордам қонған жер”  
(Қазтуған).  
“Тоғай, тоғай, тоғай су,  
Тоғай қондым, өкінбен”  
 
“Сере, сере, сере қар..»  
(Доспамбет).  
“Алп, алп басқан, алп басқан  
Арабы торым өзіңсің”  
“Ор, ор қоян, ор қоян,  
Ор қоян атлы бір қоян”  
(Шалкиіз).  
Жырау поэзиясының бұл нақысы ескі эпоста кеңінен қолданылады Жырау туындыларындағы тармақтар өздерінің буын саны жағынан алғанда үнемі біркелкі болмайтыны мәлім. Және бұл кездойсоқ құбылыс емес, жырау поэзиясының өзіндік ерекшеліктерінің бірі.  
Жалпы, қазақ поэзиясында тармақтарындағы буын саны үнемі 11-ден артық болып бірқалыпта отыратын өлеңдер ұшыраспайды. Бұл салт бізге белгілі ескерткіштердің ішінде бір-екі жерде ғана бұзылады.  
 
Әдетте 15—16 буынды жырларда тармақтың тым ұзақтығынан өлеңдегі ұйқастың әсері өте әлсіз түрде сезіледі. Ал мына жерде бұл жай байқалмайды. Оның себебі — ырғақтың күштілігіне және ішкі рифманың барлығынан.  
Жоғарыдағы мысалда екінші, үшінші тармақтар ІІ буыннан, бірінші төртінші, бесінші, алтыншы тармақтар біркелкі 15 буыннан тұрады. Яғни бұл өлең жолдарындағы буын сандары әр түрлі болғанымен, бірыңғайлық белгілі бір жүйе бар. Алайда бұл — жыраулар поэзиясында кездесетін жекелеген ғана жай.  
Шумақтың буын саны әр түрлі жолдардан құрылуы— соңғы дәуір поэзиясындағы әдепкі құбылыс. Мәселен, Абайдың «Сегіз аяғы» осындай. Бірақ мұнда қатаң заңдылық бар: барлық шумақтар бір үлгімен: тармақтары 5, 5, 8, 8, 5, 8, 8, 8 буын түрінде, ұйқасы а-а-б-в-в-б-г-г түрінде келген.  
Ал, жыраулар поэзиясында тармақтардың ұзынды-қысқалы болып келуінде мұндай жүйе жоқ. Әйткенмен, буын сандары қалай өзгеріп жатса да өлеңнің өлеңдігінің ең басты қасиеттерінің бірі — ырғақ жойылмайды.  
 
“Бала, бала, бала деп,  
Түнде шошып оянған,  
Түн ұйкысын төрт бөліп,  
Түнде бесік таяған”  
Қазір мектеп оқулықтарынан түспейтін, әркімге-ақ жасынан таныс осы халық өлеңін Түркі тайпалары әдебиеттің нұсқаларынан ұшыраттық. Оны В.Радлов Қырым ноғайларынан жазып алған.  
Тортмалы бесік таянған,  
Таңмағында оянған,  
Түн ұйқысын төрт бөлген,  
Түнде тұрып ас берген  
Әрине, сөзбе-сөз келмейді, қанша дегенмен уақыт өз таңбасын салған.  
Жыраулар шығармаларының өзінің алғашқы қалпын сақгауының тағы бір сыры — олардың сөздерінің көркемдігі және нақыл, афоризм түрінде келетіндігі. Мұндай берік жасалған өлең жолдарын бұза қою қиын, тіпті мүмкін емес.Ал мақал сөздер қай халық әдебиетінде болмасын өзінің формасының тұрақтылығымен көзге түседі.  
Қазір тілімізде қолданылып жүрген: “Адам аласы ішінде, жылқы аласы тысында”, “Аштық не жегізбейді, тоқтық не дегізбейді”, “Бар — бақыр, жоқ — алтын”, “Құрғақ қасық ауыз жыртар”, “Түйе сілкінсе есектік жүк қалар”,“Тау тауға қосылмайды, адам адамға қосылады”,«Адам сөйлескенше, жылқы кісінескенше”деген мақал – мәтелдермен өзіндік көркемділікпен ерекшеленеді.  
Осылайша жыраулар қолданған көркемдік тәсілдер оның поэзиясының ішкі мазмұнымен орайлас келіп,жыраулар поэзиясының көркемдік сапасын айқын аңғаруға болады.  
 
2.2 Ғасырлар белестері.  
Туған әдебиетіміздің түп негізі көне дәуірге —түрік тайпалары әлі жеке-жеке халық болып жіктелмеген, ортақ мұра жасап жүрген кезеңге барып тіреледі. Ал туыстас түрік руларының бір тобы қазақ деген атпен бөлініп, өз мемлекетін құрумен байланысты XV ғасырдың орта шеңінен бастап дербес, қазақ атымен аталатын әдебиетін қалыптастырды.  
Әлбетте, қазақ әдебиетінің ортақ арнадан оңаша жол тартқан алғашқы қадамдарының өзінен-ақ кемел өре көркем келісімге жетуі заңды болса керек. Қазақ атымен аталатын дербес әдебиеттің алғашқы өкілдсрі — өз кезінде бүкіл Дешті-Қыпшаққа даңкы жеткен Асан Қайғы, Қодан-тайшы, Қазтуған жыраулар мұрасын біз жаңаның басы ғана емес, көненің жалғасы деп те қарауға тиіспіз. Бұлардың біздің заманымызға жеткен шығармаларынан Көк Орда ұлысындағы бүліншілік, қазақтар көтеріле көшіп, тәуелсіз ту көтерген қилы кезең көрінісі бедер тапқан. Сонымен қатар, халықтың өз кезіндегі елеулі тарихи оқиғаларға берген бағасы да танылғандай. Елге ұйтқы,ер-азаматқа ақылгөй болған жыраулар қазақ поэзиясының болашақта ұмтылар бағыт-бағдарын, идеялық тұғыры мен көркемдік биігін де айқындап кетті.  
Кейінгі ұрпақ әулие танып,аңыз кейіпкеріне айналдырған, ал Шоқан Уәлиханов «көшпенділер философы» атаған Асан Қайғы өз заманының үлкен ойшылы еді. Ол көптеген нақыл сөздердің, афористік, философиялық толғаулардың авторы. Керей, Жәнібек хандардың ақылшы биі болған Асан қазақ руларының орда көтеруін жақтайды, қазақтар Шу, Сарысу бойына орналасқан соң ел іргесі берік, ағайын ұжымы күшті болуын үңдейді. Өз өлең, толғауларында хандық үкіметті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажетін насихаттайды. Жәнібек ханды табысқа мастанбауға, елдің түбегейлі болашағын ойлауға шақырады. Феодалдық қоғамдағы әдет-ғұрып, мінез-құлық мәселелерін көтереді. Өзінің ақындық күшін туыстас руларды бір орталыққа, қуатты мемлекет етіп ұйымдастыру жолына арнайды. Біздің заманымызға жеткен толғауларында Асанның қилы кезең табиғатын жыға танығаны, тіпті, Алтын Орданың кезінде пайда болған хандықгардың сарынын құрып бітетініне дейін болжай алғаны көрінеді.  
Сақара эпосын тудырушылардың бірі — ірі эпик, ерлік жырларын шығарушы жорық жырауы болған Қазтуған өз артына өмір туралы, атамекен, туған ел жайлы және әскери тақырыптағы еш алуан мазмұнды туындылардан құралған мол мұра қалдырады.Қазтуғанның біздің дәуіріміз-ге жеткен жырлары табиғат аясындағы көшпендінің болмыс,тіршілік, өзін қоршаған орта туралы түсінігін бейнелейді. Жырау қиялының байлығы, суреттеу тәсілдерінің кемелдігі мен әсемдігі көне дәуірдегі қазақ поэзиясының биік өресін, өзіндік сыйпатын танытады. Қазтуғанның ұлттық бояуы қанық, афоризмдерге, көркем тіркестерге бай, өр рухты толғаулары туған әдебиетіміздің таңдаулы үлгілері қатарына жатады.  
Орта ғасырлардағы қазақ поэзиясында жыраулар жетекші рөл атқарды. Жырау шығармалары әдетте нақыл, қанатты сөздерден құралған философиялық толғаулар түрінде келеді. Толғауларда жырау өзінің адам және заман жайында түйгендерін. тіршілікте, табиғатта жүріп жататын өзгерістер, оның мән -мағынасы жөніндегі түсініктерді баяндайды. Жыраулар поэзиясының дамып, өркендеуіне Доспамбет пен Шалкиіз өнернамалары айрықша әсер етті.  
Жорық жыршысы болған Доспамбет жырау шығармаларынан ортағасырлық жауынгер көшпендінің ер тұлғасы, ерлік кейпі көрінеді, оның асқақ рухы, өмірлік мұраты танылады.Көне дәуірдегі қазақ әдебиетінің ең көрнекті өкілі - Шалкиіз жырау (шамамен 1465—1560). Өзінің ұзақ өмірінде Дешті-Қыпшақтың төрт бүрышын түгел шарлаған, заманының бірінші ақыны танылып, үлкен даңқа бөленген жырау бүкіл өмірін күрес үстінде өткізеді. Өз тұсындағы әміршілердің ешқайсысының да шашбауын көтермейді, турашылдығынан танбайды. Жыраудың ғасырлар көгінен өтіп, біздің дәуірге жеткен шағын көлемді, шымыр толғауларынан көне заман таңбасы — түз тұрғынының дүние танымы, адамдық табиғаты мінез ерекшеліктері, моральдық, этикалық қағидалары айқын аңғарылады. Жырау дуниеде мәңгі, тұрақты ештеңе жоқ деп біледі. Әлем бір қалыпта тұрмайды. Сол сияқты, адам да тіршілік те талай қилы кезеңдерді өткермек. Алайда жырау өмірдің өтпелілігін табиғат заңы деп біледі, тіршілік мұраты еркін, азат ғұмыр деп санайды.Адам үшін ең қымбат нәрсе — Отаны. Жырау өнернамасынан ерлік рухқа, асқақ романтикаға толы жырлар да өзекті орын алады. Жорықшы жырау ғана емес, батыр жауынгер де болған Жырау аламандарды дұшпаннан именбеуге, қанды ұрысқа тайсалмай кірісуге шақырады, ерлікке үндейді. Шалкиіз қазақ поэзиясын керкемдеу тәсілдері, өлең өрнегі саласында да айрықша байытты. Жырау мұрасынан көрініс тапқан: өлеңнің дыбыстық құрылымына ерекше МӘН беру, әдепкі ұйқаспен қатар ішкі ұйқасқа да, кейде басқы ұйқасты ғана қолдану, өлең тармақтарының буынға ғана емес, екпінге де негізделіп құрылуы, ырғақтық жаңа сипат алып, үлкен жүк арқалауы сияқты қасиеттер қазақ поэзиясын сапалық жаңа биікке көтерді. Қазақ халқы ерлік күреске толы күн кешкен ХVІІ ғасырдан біздің заманымызға Жиембет, Марғасқа жыраулардың аттары жетті. Екеуінің де өмір жолы ΧVІІ ғасырдың алғашқы жартысында, Есім хан тұсында болған тарихи оқиғаларға тікелей қатысты. Жорық жыршысы Марғасқа жырау Есім ханның бір орталыққа ұйысқан күшті феодалдқ мемлекет құру туралы идеяларының ұраншысы қызметін атқарса, ел билеуші ірі шонжарлар әулетінен шыққан Жиембет жырау хан үкіметіне оппозицияда болады. Марғасқа мен Жиембеттің біздің заманымызға жеткен санаулы ғана толғаулары XVII ғасырдағы қазақ поэзиясының сын-сыйпаты, даму бағдары ежелгі арна, байырғы дәстүр ауқымында болғандығын танытады.  
ΧVІІІ ғасырда әдеби өмір жандана түседі.ғасырдың алғашқы ширегінде топандай басқан жоңғар шапқыншылығы және Ақтабан-шұбырынды алмағайып кезең, қырғын соғыстар мен жеңісті жорыктар, саяси және қоғамдық өмірдегі өзгерістер бұл кездегі қазақ поэзиясының идеялық бағыт-бағдарына, тақырып аясына айрықша ықпал етті.Жоңғар басқыншылығына қарсы күрес сарыны әсіресе Ақтамберді жырау (1675—1768) шығармаларынан айқын көрінеді.Ол өз толғауларында жау қолында қалған жерлерді азат етер күнді аңсайды, исі қазақ болып атқа қонуды, ойраттарға күйрете соққы беруді армандайды, жұртшылықты ерлікке үндейді, жауға тайсалмай шабуға жігерлендіреді. Ақтамберді өнернамасындағы отаншылдық, патриоттық сарындар айқын танытылады.  
Осы кезеңде өмір сүрген талантты жырау Үмбетей (1700–―1778) мұрасындағы жетекші тақырып — сырт жауларға қарсы күресте көзге түскен ел қорғаны батырларды мадақтау. Әсіресе жыраудың Бөгембай батыр туралы жырлары халық арасына кең тарады. Бұл шығармаларында Бөгембайдың жеке басының ерлігін, қолбасылық қызметін, адамгершілік қасиеттерін,әсіресе патриотизмін негізге ала отырып,халық бақыты жолындағы күрескер,ел тұлғасы – азаматтың биік бейнесін жасайды.Сонымен қатар Үмбетей әр түрлі тақырыптағы тұрмыстық өлеңдерге де көңіл бөлген. Жырау қазақ аулындағы барымташылық, зорлықшылдық,ру таласы сияқты жарамсыз мінездерді сынайды.  
Үмбетейдің замандасы, жорық жыршысы болған, Тәтіқара ақын өзінің 1756 жылы Қазақстанға басып кірген Цин әскерлеріне қарсы күрес күндерінде туған жырларымен аты шығады.Қазақ халқының шүршіт басқыншыларына қарсы ерлік күресіне қолына қару алып қатысқан Тәтіқараның ұрыс – соғыстар үстінде,от жалында туған патриоттық мазмұндағы жырлары өз кезінде жұртты тәуелсіздік жолындағы күреске жұмылдыруға игілікті қызмет атқарды.  
XVIII ғасырдағы казақ әдебиетінің ең соқталы өкілі — Бұқар жырау (1668—1781). Арқалы жырау, қабырғалы би Бұқар өз тұсындағы қазақ хандығының бас идеологы болады.Ісімен де,жырымен де Абылай хан саясатын мейлінше қолдайды.Өз шығармаларында Абылайды сырт жауларға қарсы күресте айрықша қайрат көрсеткен қайтпас батыр,ел қамын жеген көреген көсем ретінде бейнелейді.Бұқар өзінің таңдаулы шығармаларында қазақ қауымы үшін мәні зор әлеуметтік мәселелерді көтереді.Бұлардың ең бастысы – ел бірлігін ту ету,ішкі,сыртқы жаулардың қандайымен болса да бітіспес күреске үндеу.Енді бір топ өлеңдерінде Бұқар өмір мен болмыс,заман және адам туралы толғанады.Табиғат бір қалыпта тұрмайды дейді.Ол өзгеріп,жаңарып отырады.Адам табиғаты да сондай.Адамның өзгеруіне,оның мінез – құқының,моральдық қағидаларының өзгеруіне орай,қоғам да өзгеріп отырмақ дегенге меңзейді жырау.Міне,осының бәрі Бұқар жырауды көне қазақ поэзиясының ең тұлғалы өкілдерінің қатарына жатқызамыз.  
ΧVІІІғасырдағы жыраулық поэзиясының ең көрнекті өкілдері – Көтеш және Шал ақындар.Жарлы ортадан шыққан,өмір бойы жоқшылық тартып өткен Көтеш (1745 -1818) өлеңдеріндегі негізгі сарын – кедейлік тақсыреті, тағдырдың әділетсіздігіне наразылық.Ал, Шал ақынның (1748 -1819) біздің заманымызға жеткен мұрасы тақырыптық жағынан алғанда біршама бай.Бұлар:дін,этика, мораль мәселелері,байлық пен кедейлік,о дүние мен бұ дүние жайы сөз етілетін философиялық үлгідегі туындылар,көшпенділердің күнделікті өміріне,шаруашылығына қатысты тұрмыстық өлеңдер,жеке адамдарға арналған эпиграммалар,арнау жырлар. Жан – жақтылығы,өмірге жақындығы,елгезектігі жыраулар поэзиясында қамтылмаған жаңа тақырыптарға баруы Шал шығармаларының қазақ қауымының барлық саласына кеңінен тарауына ғана себеп болған жоқ,қазақ поэзиясының өрісін кеңейтті,қазақ топырағында реалистік дәстүрдің өркен жаюына септесер алғы шарттар жасады.  
 
ҚОРЫТЫНДЫ.  
 
“Жыраудың сөзі мақсатсыз айтылмайды. Не айтса да, көптің мұңы,көптің жайы туралы айтылады”, - деген М. Әуезов.  
Қашанда ел өміріндегі күрделі оқиғаларға үн қосып,өз заманының көкейкесті мәселелерін көтеріп отырды.Өткен күн, озған дурен,көне тіршілік шежіресі болды.Үнемі халық жағынан табылып,елдің бүгіні ғана емес, болашағы үшін де аса мәнді идеялардың ұраншысы қызметін атқарды.Еркіндік, егемендік кезеңдеріндегі қазақ әдебиетінің үлгілі дәрісі, үлкен тағылымы да осында.  
Жыраулар поэзиясында нақылдың сөз оралымдары мол , Философиялық  
терең ойға толы, ол біздің жастар үшін өсиетнама түрінде берілген.  
Жыраулар поэзиясы халықтың басынан өткерген тарихи оқиғаларды,  
оның арман – мұратын, кешірген ауыртпалықтарын жырлаумен ғана бағалы емес, елдің саяси - әлеуметтік тіршілігін, ой – санасын, дүниетанымын көркем, бейнелі тілмен бере білуімен де бағалы.  
Көптеген жылдар бойы сан қилы тарихи оқиғалардың сәулесін бойына  
сіңіріп, өзіндік үн, өзгеше бояу, нақышы айқын ұлттық сипатта қалыптасқан жыраулық поэзияға бас иейік!  
 
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:  
 
1. Бес ғасыр жырлайды. Алматы 1989,1-том.  
2. Қазақ тілі мен әдебиеті, 2005, № 6.  
3. Жұлдыз - 2001, №3.  
4. Ұлттық энциклопедия .- Алматы, 4том.  
5. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы.-Алматы,2001.  
6. Қазақ әдебиеті энциклопедия Алматы 1999 ж. 7. Қазақ хандық дәуір әдебиеті М. Мағауин Алматы 1992 ж.