Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы

       Оқытудың  мазмұны   оқушылардың  жас  ерекшеліктеріне   сай  болуы  тиіс .  Алайда  оқылатын  материал  үнемі оңай , жеңіл - желпі орындалатындай  болуы қажет деген ұғым  тумаса  керек .  Оқыту   үрдісінде шамасы  жететін   қиыншылықтарды  өз  күштерімен  жойып отыруға оқушыларды  мәжбүрлеген жөн .  Өйткені қиындыққа кездеспей – інше , ойлау белсенді  қызмет  атқара  алмайды .  Ал , екінші  жағынан , шамасы  жетпейтін қиындыққа кездессе , ой  тежелуге  ұшырайды , ерік  күші  мұқалады . Ендеше  бұдан  шығатын  қорытынды – сабақтың  түсінікті  болуы  шарты . Сабақтарда  көрнекілікті  қолданғанда да  басы  артық , тым  көп  көрнекілік те  балалардың  зейінін  жинақтау  , тұрақтандыру  емес , керісінше , аландатып зианын  тигізуі мүмкін .  Педагогиканың талабы  бойынша , сауат ашудың  бірінші күнінен бастап – ақ  оның  тәрбиелік мәніне  зор көңіл бөлінеді .  Балалардың  эстетикалық талғамын  дамыту  ертегі , көркем  әңгіме , өлең  , оқу ,  сурет , музыка  т/б арқылы  жүзеге   асырылады .

 

 

 

Жазу  сабақтарына  қойылатын  гигиеналық  талаптар .

        Жазу  жұмысына  қажетті  жағдайлар  мен  оған  қойылатын  талаптар . Жазудың айқын таза  болуы үшін , ең  әділі жазу  дәптерінің  қағазы  сапалы ( ақ , сия сормайтын )  болуға  тиіс . Оқушыға арнаулы қаламсаппен, айқын түсті сиямен жазу  тәртібі ұсынылады . Жазу  кезінде жарық сол жақтан  түсіп тұруы қажет . Оқушылардан әрбір әріпті  дұрыс  жазу , әрбір  жаңа  ойды  абзацтан ( жаңа  жолдан ) бастап  жазу , дәптердің  түп  жағынан ( 10 – 15 мм ) , оң  жағынан ( 20 мм ) бос  орын  қалдыру , біркелкі  көркем  жазу  талап етіледі .

         Гигиеналық  талап  дегеніміз – оқу ,  жазу  жұмыстарының  атқарылатын физиологиялық шаралардың  жиынтығы . Бұл шаралардың  орындалуы оқушының  психо – физиология  дамып жетілуін  қамтамасыз  етеді .

  1 . Сынып  бөлмесінде  партаға   дұрыс  отыру  ережелерінің  ілініп  тұруы .

  2 . Сынып  бөлмесіне  жарықтың  сол  жақтан  түсуі .

  3 . Оқушының  партаға  кеудесін  тік  ұстап  түзу  отыруы ( оқушылардың  белі  орындықтың  арқалығына  тіреліп  тұруы  шарт  ) .

   4 . Оқушының  кеудесінен  партаның  арасындағы  қашықтық  4 – 5 см  сәйкес  болуы  керек .

    5 . Оқушының  басы  алды  – артына  аз  солға  қисаймай  тік  болуы  және  дәптердің   бетімен  оқушының  арасындағы  қашықтық  25 – 30  см сәйкес  болуы  керек .

     6 . Оқушының  екі   аяғы  үшбұрышталып  партаның  кергішіне не  төртбұрышталып  еденге  тиіп  отыруы  керек .

     7 . Оқушының  2 – ші  сыныптағы  партасының  бетінде   болып  дәптердің  жоғары , төмен жылжуын сол қолдың  ықпалымен жүзеге  асады .

     8 . Оқушының  қаламсап  ұстаған  жұдырығы  оның  көкірек  тұсында  болуы .

      9 . Оқушының  жұмыс   дәптері  партасының  бетінде   көлбеу  жатуы ( есік  жағы  жоғары , терезе  жағы  төмен ) .

     10 . Дәптердің  жоғары  немесе  төмен  жылжуы  тек   сол  қолдың  ықпалымен  жүзеге  асады .

      11 . Оқушы  қаламсапты  ұшынан  2 – 3 мм қашықтықта  үш  саусақтың  көмегімен   қатты  қыспай  еркін  ұстап   жазуы .

 

Сауат  ашу  кезеңіндегі  жазудың  мақсат міндеттері .

Сауат  ашу  жұмысының  мақсатын  программа  белгілейді . Программа бойынша ,  сауат ашудың  мақсаты оқушыларды  дұрыс оқи ,  дұрыс жаза  білуге  үйрету  және  оқу мен жазуға үйрете  отырып , тілін , ойын  дамыту .  Сауат ашу жұмысының басты шарты - әріпті  таныту . Әріпті  танып , оқып,  оны жазып үйренбейінше , сауатты азамат  болып өсу мүмкін  емес. Алайда  сауат ашу жұмысы  бірден  әріп  танудан басталмайды .

       Өйткені  әріптер  тілдегі  дыбыстардың  шартты  белгілері  ғана . Демек , әріптерді  дыбыстармен  ұштастыра  білсе  ғана , сауат  ашу  сабағы  саналы  өтпек . Ал  тіліміздегі  дыбыстардың  әрқайсысы  жеке  күйінде  кездеспейді , олар  сөз  ішінде  бір – бірімен  тіркесіп  келеді . Осыдан  барып , тіл  дыбыстарын  білдіру  үшін  сөйлеуді  сөйлемдерге , сөйлемді  сөздерге , сөздерді  буындарға , буындарды дыбыстарға  талдау  қажеттігі туады . Осындай жұмыстар  нәтижесінде оқушылар  іс  жүзінде сөйлеу , сөйлем , сөз , буын , дыбыс деген ұғымдарды меңгеруі  керек . Тіл дыбыстары біркелкі  болмайды ( дауысты , дауыссыз , жуан , жіңішке , қатаң , үнді , сонар т/б ) .Сауат  ашу  кезеңінде  оқушылар  тіл  дыбыстарының  әрқайсысының  жеке  ерекшеліктерін  біліп , тәжірибе  арқылы  меңгеруі  қажет . Дыбысты  естіп , ажыратқаннан  кейін , сол  бөліп  алған  дыбысты  дұрыс  дыбыстай  білуі  қажет ,  тек  содан  кейін  ғана  әріп  таңбалары  таныстырылады .

         Сауат   ашу  кезеңінде  жоғарыдағы  жұмыс  түрлерін  жүргізу   арқылы , оқушылардың дыбыстарды  бұзып айту  тәрізді кемшіліктері  түзетіліп , оқығанын , естігенін екінші  адамға  айтып беруге  машықтанатын  болады , баланың ойы дамып – жетіледі .

         Жастардың   білім  мен  тәрбие  алуы , осы сауат ашу кезеңінің өзінде – ақ  қалыптаса бастайды . Мұның өзі – сауат ашу мақсатына да  жаңаша  көзқараспен қарау деген сөз . Ол  талап – сауат  ашу  жұмысы  мазмұнын  кеңейтіп , оқушылардың  дүниетанымын  қалыптастыру  мүмкіншілігін  арттыра  түсу , мұның  өзі  « Әліппе «  оқулығының  мазмұны  мен  программа  талаптарын  қайта  қарастыру  арқылы  және  оқытудың  тиімді  әдіс – тәсілдерін  таңдай  білу , сондай – ақ   сауат ашу сабақтарын  дұрыс ұйымдастыру , көркем  және  техникалық  құралдарды  талғампаздықпен  іріктеу  арқылы  шешілмек .

 

Жазу  құралдары .

 Көркем  жазуға  үйрету  үшін  арнайы  сызылған  тақта . Жазуда  дұрыс отыру суреті , дәптер , қалам ,  жазбаша цифрлар және  жекеленген  әріптер жазу  үлгісі  альбомы түрлі – түсі  борлар  болған  жөн . Дәптер  3 – жолы  көмекші жолы  және  көлбеу  сызық 2 – сыныптың  соңында кеңжол  дәптерге  көшеді . Әріптердің  биіктігі 2 – 2  сыныпта кіші  әріптің биіктігі  4 –мм көмекші жолдың  биіктігі 8 – мм болады . Кіші  әріптердің  биіктігі 3 – мм , әріптің биіктігі  6 – мм болады .

 

Жазудың   түрлері .

Жазу  мынадай  түрлерге  бөлініп  қарастырылады .

1 . Пиктографиялық .

2 . Идеографиялық .

3 . Буын .

4 . Әріптік  немесе  дыбыстық .

Осыларға  тақтаның  пиктографиялық  жазу . Бұл жазудың ең  алғашқы түрі,  суретке негізделген жазу . Сондықтан оны кейде сурет жазуы деп те  атайды . Пиктографиялық  жазудың ескерткіштері әр  түрлі суреттердің жиынтығынан құралған . Әрбір сурет бүтіндей  бір материалды  білдіре алады . Мысалы : мен аң  аулауға кеттім  дегенді білдіру үшін  адамның суретіне  қарайластырып тоғайдың  және  аңның суретін салған .

        Пиктографиялық  жазу  өте  жабайы  жазу  болды , оның  кең мазмұнды  ойды  түгелімен жазып жеткізуге мүмкіндігі  болмады .

Идеографиялық  немесе  логографиялық   жазу . Пиктографиядан  идеографияға  көшу  өте баяу  болды .  Идеографиялық жазудың үлгілері  өте ертедегі  қытай жазуы мен шумер жазуынан  көруге  болады . Қытай жазуының  идеологиялық  жүйесі  осыдан  4000 – жыл бұрын жасалған  болатын . Египед , шумер , қытай жазулары  логографиялық жазу  болды . Логографиялық жазу  жүйесінің барлығында  нақтылы мағынасы  бар сөздер  осылардың бейнесімен  берілсе , қала , су , дегендер  бейнелі схемамен  берілген . Ертедегі  шумер жазуында  ағаш , тау , сабақ деген сөздер , қытай жазуында  күн , тау , ат  деген сөздер  де  осы бейнелеу  түрінде берілген . Жыл деген сөз пальманың бұтақтарының  бейнесімен  белгіленген , өйткені египедтік пальманың бұтағының саны -12 болады  деп  түсінген . Буын  жазуы таңбалардың фонетикалық мағынасы  жағынан бірнеше түрге бөлінеді . Мұның бірінші түріне  ассировавилон , элам , урар, сына  жазулары  дыбыстық  корей жазуы жатады . Жазудың бұл жүйелерінде таңбалар  кез – келген  буынды , атап  айтқанда , ызыңның мынандай  түрлерін  белгілейтін болған : дара  дауыстының  өзі , А (дауысты) + С ( дауыссыз ) , С+А , С+А+С майя  жазуында  сөз соңындағы дауыссыздар да  белгіленген . Буын  жазуының  екінші  түріне  кипр , эфиопия және  жапон буын  жазулары  жатады . Жазудың бұл жүйесінде таңбалар  тек дара  дауыстыларды  және  дауыссыздардың  тіркесі мен белгілі бір  дауыстың  қосындысын  белгілейді .

         Әріп  жазуы . Таза  күйінде  дыбыстық  жазу - 2000  жылдықтың  екінші  жартысында  пайда  балса , вокалданған  дыбыстық  жазу  біздің  дәуіріміздің 1000 жылдығының  басында  пайда  болған . Жазу  жүйелерінің  ішінде  әріп  жазуы  - ең  қолайлы  жазу . Әр  түрлі  тілдерде  буын  санымен  сөздің  санынан  дыбыстық  саны  әлдеқайда  аз . Осыған  орай  дыбыстарды  таңбалау  үшін , әдетте 20 - дан 40 – қа дейінгі таңба санының өзі жеткілікті  болады . Әріп  жазуындағы  таңбалардың мұндай  шағын мөлшері меңгеруді , сауаттылыққа  үйретуді  жеңілдетеді . Ертедегі  әріп  жазуы ( финский , ежелгі , еврей т/б ) дыбыстық  жазу  болды . Ондағы  таңбалар  тек дауыссыз  дыбыстарды  ғана  белгілейтін  болған . Зерттеушілер  ең  алғашқы дыбыстық  жазу  мен финский жазуын  атайды .  Мамандардың пікірі  бойынша финский жазуының  ескерткіштері       (Абибаал , Асдрубаал жазба ескерткіштері ) б . з . д . 10 – 11 ғасырларда  пайда болған . Финский жазуында  22 – таңба бар . Олардың әрқайсысы

жеке   дыбысты  таңбалаған .

    Әріп  жазылуының  таралуы  б . з . д . 1000 – жылдықтың  алғашқы  ғасырларынан  басталды . Әріп  жазуы  негізгі  екі  түрлі  бағытта  таралған . Шығыста  финский  жазуының  негізінде  пайда  болған  аралий  жазуынан  Европа  халықтарының  әріп  жазу  жүйелері  жасалып  таралады . Жазулар  таңбалардың  орналасу  бағытына  қарай  бір – біріне  ажыратылады . Қытай жазуындағы  идеограммалар жоғарыдан төмен қарай орналасады . Орыс , грузин , армян , өзбек ,  қазақ жазулары  солдан  оңға  қарай бағытталса , араб  жазуы керісінше , оңнан солға қарай бағытталған .

 

Коллиграфиялық  жазуға  үйретудегі  методикалық  тәсілдер .

1. Жазғанда  үлгімен  салыстыра  білу .

2. Дыбысты  жазбаша  әріппе  және  басқа  әріпті  жазбаша  әріпке  айналдыру .

3. Әріпті  жазу  тәсілдерін  білу .

4.  Әріптерді  жалғастыру  тәсілдері ( үзбей  жазу )

5. Әріптердің  биіктігін  салыстыра  білу  жолдағы  әріптердің  бірдей  биіктігін  сақтау .

6. Әріптерді  жол  сызықтарының  ортасына  және  жолға  жаза  білу .

7. Жазуды  бастау , жазуды  толтыру .

8. Дұрыс  көлбеу  жазу  тәсілі .

 

Жазуды  ауыр  меңгеретін  оқушылармен  , атқарылатын жұмыс түрлері .

   1 – ші  сыныпқа  оқуға   дайындықтары  әр  түрлі балалар келеді . Олардың ішінде  кейбіреулері  кітапты жүгіртіп  оқи алады , ал  екіншілері  ежелеп  оқиды , ал  үшіншісі  буындап оқиды , төртіншілері  тіпті оқи да  алмайды ,  әріпте  танымайды .

       Сондықтан   мұғалім  ең  алдымен  өз  сыныбына  түскен  оқушының  құрамымен   танысады , олардың қайсысының  қалай оқитынын  біледі . Дайындығы қатар оқушылармен сабақ үстінде ,  сабақтан  тыс уақытта үнемі жеке  жұмыс жүргізіледі . Әрбір оқушының  дайындығына қарай ,  тапсырма , дәл , тең беріліп , оларды  түгел қамтиды . Мұнда ,  әрбір бала  бір тапсырманы  орындағанда сол сынып ұжымының  ең  бір пайдалы мүшесі  сияқты  енетін  жағдай  жасалғаны жөн . Бұл жұмыстардың барлығының  келісімді қызмет  жасауын қамтамасыз  етіп ,  әр  оқушының  дайындығына қарай , жазу  дағдысын  жетілдіру .  Әрбір сабақта балалар өздіктерінен  орындау үшін  тапсырма  алады .

 

Жазуға  үйрету  үшін  қажетті  жағдайлар .

 Жазуға  үйрену  тілдің  ерекшеліктеріне   қарай , әр  түрлі дәрежеде  өтеді :

фонетикалық  жазу  дыбыстық - әріптік  талдауды  шебер  жүргізуді , дыбыстарды  дұрыс , анық  айта  білуді , айтылған  дыбыстарды  дәл  айыра  алуды  талап  етеді ;

морфологиялық  жазуда  сөздің  грамматикалық  мағыналарын  түсініп , ережелерді  үйрену  басым болады .

Жазуға  үйрену  үшін  қажетті  жағдайлардың  бастылары :

        1 . Жазылатын   сөздің  мағынасын , мәнін  анықтау .  Мұғалім көшіруге  ұсынған немесе  оқып  айту  арқылы  жаздыратын  сөздерінің , сөйлемінің , текстің мағынасын оқушылардың анық  түсінгеніне көз жеткізгеннен  кейін ғана  жаздырғаны  жөн .

        2 . Сөздің  айтылуына  және  жазылуына , грамматикалық формасына мұқият  көңіл аудару ;  жазғандарын саналы  түрде есте  ұстауға жағдай  жасау : оқы ,  ойлан ,  есіңе жазып ал ,  тыңда ,  зейін аудар , т / б . Жіберілген  қателермен  жұмыс жасау :

Жазғаныңды  тексер ,  түзет , қайта жаз ,  осыған  ұқсас мысал ойлан , т / б . оқушылардың белсенділігін көтеру  және  өздіктерінен  жұмыс жасауға баулу .

       3 . Сөйлем  мен   сөзді  талдау  жұмысын  жүйелі  түрде  жүргізіп  отыру :  салыстыру ,  талдау ,  жинақтау  жұмыстары , “ неге ? “ сұрағын көбірек қою .

      4 . Сөйлеу  әрекетінің  бірде – бір  жағын естен шығармау  керек : дыбыстық  әріптік талдау ,  сөз құрамына  жаттығу , сөз таптары бойынша , синтаксис және  байланыстырып сөйлеуге  үйрету  жұмыстары . Орфографиялық жаттығуларды ( көшіру , диктант ) сөйлеу  жаттығуларымен (мазмұндама , шығарма )  кезектестіріп өткізу .

      5 . Грамматикалық   жаттығуларды  сөздік  -  орфографиялық   жаттығулармен  кезектестіру . Орфографиялық дағды жөнінде айтылғандар пунктуацияға  да  қатысты . Бірақ пунктуацияға  үйрену  жұмыстарының  өзіне тән ерекшеліктері бар . Тыныс белгілерін  қою да  ережелерге  бағынады .

 

Көркем  жазуға  үйретудің  әдіс – тәсілдері .

 Көркем  жазу 1 – ші  сыныптан  сауат  ашу  кезеңінен   басталып , келесі  сыныптарда  жалғасады ,  немесе  жазу  дағдысының  қалыптасуымен тікелей байланысты  болады . Коллиграфиялық  дағдыны қалыптастырудың маңызы  зор . Ұқыпты  ,  таза , әдемі , анық  жазуға  үйрету  арқылы  мұғалім оқушылардың бойында ұқыптылық , тиянақтылық , еңбекқорлық кез – келген  жұмысты аяғына  жеткізуге қажетті төзімділік  сияқты  қасиеттерді тәрбиелейді .

       Жазуға  қажетті   тәсілдері :

1 . жазу  құралын  пайдалана   алу .

2 . дәптерді  дұрыс  орналастыру   және  жазу  кезінде  оны   жылжытып  отыру .

3 . сабақ  кезінде  дұрыс   отыру .

4 . жазу  кезінде  қолды   жол  бойымен  дұрыс  қозғай  білу .