Эканамічная гісторыя Беларусі

Храналагічна прысвайвальная гаспадарка з’яўлялася адзінай формай гаспадарання ў палеаліце і мезаліце. Пазней яна суіснавала побач з вытворчымі формамі гаспадарання, страчвала сваю важкасць.

 

Палеаліт

 

Палеаліт (100 – 10 тыс. год да н.э.), супадае з ледавіковым перыядам на тэрыторыі Беларусі. Першыя людзі, што засялялі сучасную тэрыторыю Беларусі, ужо валодалі навыкамі палявання і збіральніцтва.

Збіральніцтва – першая форма гаспадарчай дзейнасці. Збіральніцтва не патрабавала складаных прылад працы, прыстасаванняў. Збіралася ўсе прыгоднае ў ежу – расліны, дробныя жывелы і г.д.

Прылады працы – самыя простыя  – палка-капалка, косці, рогі жывел, груба апрацаваныя камяні.

Збіральніцтва залежала ад кліматычных  умоў, таму людзі вымушаны былі весці  качавы характар жыцця.

Паляванне – больш складаная форма прысвайвальнай гаспадаркі, давала людзям харчаванне на працягу усяго года. Акрамя ежы людзі атрымлівалі скуру, косці, рогі, зубы, тлушч – сыравіну, якая выкарыстовывалася ў першабытнай вытворчасці, магіі.

На першым этапе развіцця паляванне  мела каллектыўны і спецыялізаваны характар. Гэта было загоннае паляванне на адпаведны від жывелы – маманта, пайдночнага аленя, насарога). Адсюль узнікла сацыяльнае аб’яднанне першабытных людзей – лоўчая абшчына (першая форма кааперацыі), у склад яе ўваходзіла каля 30-50 чалавек. У год ім патрабавалася прыкладна 11 тон мяса, што магчыма было здабыць на тэрыторыі 750 кв. км.

Галоўныя прылады і прыстасаванні  – дзіда, лоўчая яма.

Паляванне давала не толькі харчаванне, але і матэрыялы для пабудовы жылля – косці, чарапы і скуру маманта, а таксама і адзенне – скураную вопратку. Вялікую перавагу людзям давала валоданне агнём. На першым этапе выкарыстоўвалі прыродны агонь, пазней навучыліся яго здабываць самі. Захоўвалі агонь жанчыны, што значна павышала іх сацыяльны статус.

Функцыі агню:

• абагрэў жылля;
• абарона ад  драпежнікаў;
• дапамога ў паляванні;
• прыгатаванне якаснага харчавання.

У познім палеаліце прылады працы  мелі больш за 100 функцыянальных прызначэнняў. Сярод найбольш распаўсюджаных прылад працы можна вызначыць розныя праколкі, скрабкі, нажы, рубілы і. г.д.  Матэрыялы – крэмень ці іншы цвёрды камень, дрэва, косць, скура, сухажыллі. Тэхналагічны прыём апрацоўкі камню – “адшчэпа”. Сутнасць тэхналогіі – пласціны дакладнай формы адшчэпліваліся ад прызматычнага ядра. Даапрацоўка ажыццяўлялася шляхам аджыму маленькіх чашуек па краях пласцін.

Найбольш старажытныя знаходкі прылад працы на Беларусі зроблены каля населеных пунктаў Абідавічы, Падлужжа, Свяцілавічы на Поўдні Беларусі. Храналагічна яны адносяцца  да перыяду 100 – 40 тыс. год да н.э. Першыя пасяленні людзей з’явіліся значна пазней – Юравічская стаянка мае узрост каля 26-27 тыс. год, стаянка ў Бердыжы каля 24 тыс. год. На тэрыторыі стаянак былі знойдзены сякерападобныя каменні, наканечнікі дзідаў і інш. Прылады, што тыпалагічна адносяцца да мусцьерскай культуры.

 

Мезаліт

 

Мезаліт (9 тыс. год да н.э. – 6 тыс. год да н.э.) – гэта пасляледавіковы перыяд, ці галацэн. Кардынальныя змены ў прыродным асяроддзі мелі вынікам змены у спосабах вядзення гаспадаркі.

Далейшае развіцце атрымала паляванне, што, найперш, адбілася на змене формаў палявання. Гэта было выклікана наступнымі перадумовамі:

• адбывалася ўдасканаленне стацыянарных сродкаў і прылад палявання (ямы, сілкі, сеткі, пасткі, самастрэлы);
• удасканаленне механічных прылад палявання (з’явіўся лук);
• у мезаліце адбылося прыручэнне сабакі;
• пашырэнне аб’ектаў палявання за кошт птушкі, сярэдніх і дробных жывёл.

Калектыўны характар палявання  стаў не такім актуальным, распаўсядзілася  індывідуальнае паляванне.

Рыбалоўства – новая ў мезаліце форма гаспадарання для беларускіх тэрыторый. Пасля адыходу ледавіка утварыліся рэкі і азеры, с цягам часу яны набылі сучасны выгляд.

На першым этапе з’яўлення рыбалоўства  людзі карысталіся астрогай, гарпуном, кручкамі а то і проста рукамі. Пазней была вынайдзена сетка, што дазволіла лавіць рыбу на працягу ўсяго года. У сваю чаргу апошняе стымулявала аседласць.

Збіральніцтва – перажывала росквіт. Прыродныя ўмовы паспрыялі значнаму пашырэнню спісу аб’ектаў збіральніцтва.

З’яўленне новых і ўдасканаленне старых формаў гаспадарання дазволіла збіраць: па-першае – большую колькасць прадуктаў харчавання, па-другое – больш разнастайнае харчаванне. Як вынік – лоўчая абшчына вырасла ў новую форму сацыяльнай арганізацыі людзей – родавую абшчыну.

Радавая абшчына:

• аб’ядноўвала людзей аднаго паходжання;
• характарызавалася калектыўнай маёмасцю;
• падзел працы ажыццяўляўся паводле ўзросту і полу;
• у вытворчай сферы існавала простая кааперацыя;
• вядучая роля ў гаспадарцы і сацыяльнай структуры грамадства належала жанчыне.

Тэхналогіі вырабу прылад працы  былі прадстаўлены мікралітычнай – на усходзе і захадзе тэрыторыі сучаснай Беларусі і макралітычнай – у цэнтры сучаснай Беларусі. Макраліты – гэта масіўныя прылады працы, вырабленыя з аднаго куска каменя. Мікраліты – мініяцюрныя прылады працы з каменя дакладнай геаметрычнай формы. Пласцінкі мелі памер каля 1-2 квадратных сантыметраў, выкарыстоўваліся для вырабу састаўнах прылад.

У мезаліце адбылося засяленне усёй тэрыторыі Беларусі, з’явілася аўтахтоннае, ці пастаяннае насельніцта.

 

Узнікненне і эвалюцыя вытворчых  формаў гаспадаркі

 

На Беларусі пачатак пераходу да формаў вытворчай гаспадаркі адбыўся  ў перыяд неаліту (5 тыс. год да н.э. – 3 тыс. год да н.э.). Адначасова дасягнулі росквіту прысвойвальныя формы гаспадарання.

Вытворчая гаспадарка – гэта гаспадарка, заснаваная на вытворчасці чалавекам матэрыяльных даброт, неабходных для яго жыцця і дзейнасці.

Жывелагадоўля гістарычна развілася з палявання. Перадумовы развіцця жывелагадоўлі на Беларусі:

• прыручэнне жывелы;
• аседлы лад жыцця насельніцтва;
• асваенне тэхналогіі назапашвання і захавання кармоў для жывелы;
• уплыў плямён перасяленцаў-жывёлаводаў.

Прыкладна ў пачатку 3 тысячагоддзя да н.э. жывёлаводства было вядома сярод  жыхароў палескага рэгіену. Да канца  неаліту жывелагадоўля – занятак насельніцтва на ўсіх беларускіх землях.

Земляробства – гэта апрацоўка зямлі з мэтай атрымання прадуктаў харчавання і сыравіны для дамашніх промыслаў. Перадумовы ўзнікнення земляробства на Беларусі:

• уплыў плямён перасяленцаў-земляробаў;
• аседлы лад жыцця мясцовага насельніцтва;
• поспехі ў выпрацоўцы і выкарыстоўванні прылад працы;
• спрыяльныя прыродныя ўмовы.

Звесткі аб спарадычным земляробстве датычацца 5 тысячагоддзя да н.э., але  толькі пад канец неаліту –  на пачатак бронзавага веку яно стала адной з асноўных галін гаспадаркі. На Беларусі існавала ў двух формах – “падсечна-агнявой” ці ляднай і матычнай.

Ляднае земляробства – складаны тэхналагічны працэс, што складаўся з шэрагу этапаў і аперацый.

Першы этап – выбар месца. Выконвалі асноўныя правілы: гэта быў бераг ракі ці возера, глеба павінна быць якаснай, ніколі не выбіралі нізіны і паўночныя схілы.

Другі этап – непасрэдна падсека. Складалася з дзвюх паслядоўных аперацый:

• падрэзка і выдаленне часткі кары на дрэве. На першых этапах развіцця земляробства, калі шырокае выкарыстоўванне сякер было немагчыма па тэхналагічных прычынах, дрэвы сохлі на пні;
• высыханне і спальванне дрэў. Працэс займаў 10-15 год. Выкарыстоўванне сякеры з драўлянай ручкай паскорыла падсеку, скараціўшы працягласць другога этапу да 2-3 год.

Трэці этап – выдаленне пнёў.

Чацвёрты этап – апрацоўка глебы, вырошчванне ўраджаю. Выкарыстоўваўся палетак на працягу 3-6 год. Апрацоўка зямлі і вырошчванне ўраджаю складалася з некалькіх паслядоўных аперацый:

• рыхленне зямлі
• пасеў зярнят або пасадка іншых сельскагаспадарчых культур;
• догляд пасеваў, барацьба з пустазеллем;
• ахова ад звяроў і птушак;
• збор ураджаю;
• малацьба і ачышчэнне зерня;
• пабудова збожжасховішчаў;
• памол зерня;
• выпечка хлеба;
• якасны і колькасны адбор і зберажэнне насеннага матэрыялу (прымітыўная селекцыя).

Асноўныя сельскагаспадарчыя культуры таго часу – пшаніца, лён, проса.

Паралельна ляднай сістэме земляробства ужывалася матычнае земляробства. Яно не атрымала шырокага распаўсюджання, бо на Беларусі былі стрымлівальныя фактары:

• нізкая ўрадлівасць глебы;
• адсутнічалі вялікія прасторы, свабодныя ад лясоў.

З’яўленне новых формаў гаспадарання мела вынікам значнае расшырэнне спісу прылад працы. Толькі земляробства прынесла з сабой матыкі, сярпы, зернацёркі, паспрыяла ўдасканаленню сякеры і г.д.

Далейшае развіцце ў неаліце  атрымала рыбалоўства. Гэта было звязана  з вынаходніцтвам лодкі. Лодка (човен) – не толькі сродак больш дасканалага  рыбалоўства, але яшчэ і першы  транспартны сродак. З’яўленне лодкі  стымулявала больш актыўны абмен  і развіццё суднаходства. У неаліце была удасканалена сетка, яна мела некалькі розных відаў, мела некалькі прызначэнняў. Усё гэта павялічыла аддачу ад рыбалавецкага занятку.

У неаліце узнікла вытворчасць  першага штучнага матэрыялу –  абпаленай гліны. З гліны выраблялі ляпны посуд. Сасуды былі недакладнай формы, але ужо мелі розную функцыянальную накіраванасць (гатоўка, захоўванне харчавання, культавыя патрэбы і г.д.).

У неаліце з’явілася адзенне  з тканіны, што атрымлівалі ад хатняга промыслу – ткацтва. Сыравіна выкарыстоўвалася як прыродная (крапіва, канопля), так і вырошчвалася на палетках (лён).

У неаліце на Беларусі ўзнікла вытворчасць  прылад працы з крэмню з мэтай абмену. Гэтая з’ява цесна звязана з існаваннем чырвонасельскіх шахтаў. Старажытныя шахты былі выпадкова выяўлены ў Ваўкавыскім раёне каля пасёлка Чырвонае Сяло ў 1962 годзе. Аб існаванні спецыялізацыі ў вытворчасці прылад працы можна гаварыць на падставе наступных фактаў:

• існавала ўстойлівая канструкцыя шахтаў. Былі выпрацаваныя галоўныя правілы пабудовы шахтаў – прыладка ствалоў, штрэкаў, устаноўка стаўбоў, функцыянаванне сістэмы вентыляцыі і асвятлення;
• апрацоўка крэмню праводзілася аднастайнымі тэхналагічнымі прыёмамі;
• канчатковая прадукцыя крэмнеперапрацоўчых майстэрань мела стандартны выгляд.

Акрамя майстэрань у непасрэднай  адлегласці ад шахтаў, былі майстэрні  і ў іншых рэгіёнах Беларусі. Такія  знойдзены каля Оршы, у Быхаўскім  раене, у Брэсцкай вобласці. Перапрацоўшчыкі  камню карысталіся новымі тэхналагічнымі прыёмамі – пілаваннем, шліфаваннем, свідраваннем, што ўзніклі на прыканцы неаліту. Больш дасканалыя прылады працы, якімі было прасцей працаваць, садзейнічалі росту вытворчасці працы. З’яўленне лішкаў прадукцыі стымулявала ўзнікненне абмену.

Абмен у неаліце існаваў у дзвюх формах: абмен у межах абшчыны – ажыццяўляўся на падставе ўраўняльнага размеркавання; абмен паміж спецыялізаванымі абшчынамі земляробаў і жывёлаводаў – існаваў у адвольнай форме, бо яшчэ не існавала агульнага эквіваленту мены.

Такім чынам, перыяд неаліту на Беларусі характарызаваўся кардынальнымі зменамі у гаспадарцы, у вытворчасці. У гэты час адбыўся першы вялікі грамадскі падзел працы – на земляробства і жывёлагадоўлю. Усе гэтыя змены ёмка называюць “неалітычная рэвалюцыя”, і хоць яна цягнулася некалькі тысячагоддзяў, вынікі яе былі вызначальнымі для больш позніх перыядаў існавання чалавечага грамадства.

 

Бронзавы век

 

Бронзавы век на Беларусі мае храналагічныя рамкі: 2-е тысячагоддзе да н.э. і закранае пачатак 1-га тысячагоддзя да н.э. На Беларусі можна гаварыць аб гэтым перыядзе як аб энеаліце – ці медна-каменным веку. Асноўная маса прылад працы як і ў неаліце – была з камню. Бронзавых і медных артэфактаў знойдзена няшмат, усяго каля 70 прадметаў на ўсю Беларусь. гэта тлумачыцца адсутнасцю сваіх сыравінных рэсурсаў і аддаленасцю ад распрацовак медзі наогул. Асноўная група знаходак з бронзы ці медзі – гэта ўпрыгожанні. Сярод прылад працы можна вылучыць сякеры, наканечнікі дзідаў, далоты, шылы. У невялікай колькасці кардынальных зменаў у гаспадарцы яны зрабіць не маглі. Таму ў бронзавы век на Беларусі развівалася і ўдасканальвалася ўсё тое, што было набыта ў неаліце.

Земляробства і жывёлагадоўля з дапаможных заняткаў сталі галоўнымі формамі гаспадарання. На працягу веку бронзы земляробы вырошчвалі на палетках усе асноўныя сельскагаспадарчыя культуры.

У апрацоўцы камню шырока выкарыстоўвалі прыёмы пілавання, шліфавання, свідравання. Новы тэхналагічны прыём – струменьчатая рэтуш – выкарыстоўваўся для надання асобнай вастрыні колюча-рэжучым краям прылад. Шырокае распаўсюджанне набылі сякеры з адтулінамі для драўляных ручак – яны мелі выключнае значэнне для рапаўсюджвання ляднага земляробства.

Гліняны посуд пачалі рабіць з плоскім  дном. Гэта азначае, што з’явіліся  сталы, лаўкі і паліцы, пачала складвацца культура быту. Знаходкі шматлікіх прасельцаў гаворыць аб распаўсюджванні і пэўных поспехах у ткацтве.

Далейшае развіццё атрымаў абмен. Перш за ўсё гэта датычыцца міжрэгіянальнага абмену. З беларускіх зямель шырока вывозіўся крэмень і прылады працы з яго – у Прыбалтыку; з Прыбалтыкі на Беларусь везлі бурштын, далей ен трапляў на Каўказ і ў Прыкарпацце. З гэтых месцаў мы атрымлівалі медзь і бронзу. Знойдзеныя на Беларусі шкляныя ўпрыгожванні маюць паходжанне з Усходняга Міжземнамор’я.

Паспехі ў развіцці гаспадаркі спрыялі  зараджэнню маёмаснай няроўнасці і няроўнасці па палавой прыкмеце. Матрыярхат як сацыяльная арганізацыя грамадства страчвае свае пазіцыі. У гаспадарчым жыцці галоўнай асобай, здабытчыкам і працаўніком становіцца мужчына. Гэта павышае яго статус у грамадстве, што спрыяе ўсталяванню патрыярхальных адносін.  Пацвярджаюць гэта знаходкі больш багатых па інвентару мужчынскіх пахаванняў.