Айырбас бағамының теориялық сипаты

Ақша-несие және валюта реттеуінің 2007-2008 жылдарындағы негізгі  құралдары РЕПО (Қысқа мерзімді капиталды  тартуға арналған қаржы құралы) операциялары және вексельдермен  жасалатын қайта  есептеу операциялары тәрізді ашық нарықтың операциялары болуға тиіс. РЕПО (Қысқа мерзімді капиталды тартуға арналған қаржы құралы)  мөлшерлемесі және вексельдер бойынша есептік ставка сияқты ресми ставкалардың реттеушілік ролдерін күшейту үшін Ұлттық банк шара қолдануға тиіс. Бұл 2007-2008 жылдары экономиканы ақша-несие және валюталық реттеудің инфляцияны шектеуге (таргетирование) көшуіне дайындық үшін база болады.

Қайталама нарықтағы  репо операцияларының көлемі есептік  кезеңде 477,4 млрд. теңге болды, бұл  өткен жылға қарағанда 39,0% аз. Осы операциялар бойынша мерзім 1,5 күн, кірістілік – жылдық 1,57% болды. Бұл ретте 2008 жылғы 1 қыркүйектен бастап тікелей репо операцияларын жүргізу практикасы, сондай-ақ мерзімдері 1 жұмыс күнінен аспағандықтан «овернайт» және «овердрафт» заемдарын ұсыну уақытша тоқтатылды.

Кері репо операциялары 7,9 млрд. теңгеге жүргізілді, олар бойынша  мерзім 3,6 күн, кірістілік – жылдық 6,12% болды.

2008 жыл ішінде Ұлттық  Банк мемлекеттік бағалы қағаздарды  сату бойынша операциялар жасаған  жоқ. Сатып алу көлемі жылдық 5,38% өтеуге орташа алынған кірістілікпен 967 млн. теңге болды. Өтеуге дейінгі мерзім 1897 күн болды.

Инфляцияны шектеуге (таргетирование) көшуі Ұлттық банктің 2002 жылы басталған монетарлық саясатының басым бағыты болып  есептелмейді. Ұлттық банк бағалардың әр алуан индекстерін қадағалап, аралық мақсаттарға тіпті ақша агрегаттарын да пайдаланды. Бірақ инфляцияны шектеу жағдайында инфляцияның мақсатты бағдарын  жариялау белгілі кезең ішінде оны ұстау бойынша  міндеттеме  нысанаға ие болып, ол осы процестің өзіне тән бірқатар белгілерге себепші болады. Жалпыға белгілі шарттарды орындауды талап етеді. Солардың ішінде валюта бағамы да бар экономикалық көрсеткіштерді нысаналаудан бас тарту болып табылады. Теориялық көзқараспен қарағанда, яғни инфляцияның мақсатты көрсеткішін жариялау негізінде ақша-несие саясатының түпкілікті мақсаты – баға тұрақтылығына жетудің тиімді тетігі болып саналады. Бірақ, инфляцияның негізгі көрсеткіші тұтыну бағасының серпініне көптеген факторлар әсер етіп, олардың қатарына ұлттық валютаның айырбас бағамы да кіреді. Одан басқа, отандық экономиканың бұрынғыша экспортқа бағдарланған бағытының үстем болуы нарықтың берекесіз жағдайында валюта бағамын қалыптастыруға, монетарлық билікке толық сенуге мүмкіндік бермейді.

Біздің ойымызша, істің нақты жағдайы мынадай: Ұлттық банк қазір инфляция мен валюта бағамын бір мезгілде нысаналайды. Бірақ, бұл инфляциялық нысаналаудың принциптеріне сөзсіз қайшы келеді.

Елдің алтын-валюта резервтері тауар және қызмет көрсету импортының 3 айдан астамын жаба алатын деңгейде ұсталады.

Ақша агрегаттарының болжамды жылдық өсімі болжанған  экономикалық өсу қарқынына бара-бар  болады.  2007 жылы ақша базасының өсімі 12,9%-ға, 2008 жылы 14,7%-ға және 2007 жылы ақша массасы 16,6%-ға, 2008 жылы 15,5%-ға өседі деп болжанған.  Инфляцияның қарқыны 2007 жылдан аяғына қарай қайта қаржыландырудың мөлшерлемесін жылдық 6,9%-ға дейін, ал  2005 жылдың аяғына қарай 7,5%-ға өсті. 2007 жылы резиденттердің депозиттері 17,4%-ға, 2008 жылы 15,9%-ға және соған сәйкес банктердің несие қызметтерін кеңейту есебінен 2007 жылы несие көлемінің өсуі 18,0%-ға, 2008 жылы 17,0%-ға өсетіні  болжанады.

Дегенмен 2007 жылы экономикалық өсудің жоғарғы қарқынының сақталуына қарамастан ақша ұсынысының ұлғаю қарқыны 2008 жылғымен салыстырғанда біршама қысқарды.

2008 жылы ақша базасы 863,0 млрд. теңгеге дейін 14,7% кеңейді,  бұл Ұлттық Банктің таза ішкі  активтерінің өсуіне байланысты  болды. Дегенмен оның кеңею  қарқыны 82,3% дейін өскен 2007 жылмен  салыстырғанда біршама бәсеңдеді.  Өсу қарқынының төменденуінің негізгі факторы Ұлттық Банктің таза сыртқы активтерінің азаюы болды.

Резидент еместердің инвестициялық бағалы қағаздарына  салынған инвестициясында  валюталық  реттеу тәртіптемесін жұмсарту, шетелге  тікелей инвестиция жасау операциясын  ынталандыру, сыртқы сауда операцияларын жүзеге асыру кезіндегі шектен тыс әкімшілік кедергілерді жою бағыттарында Қазақстан Республикасының валюталық тәртіптемесін ырықтандыруды жалғастыру қажет. Капитал ағынымен байланысты тәуекелдікті төмендету үшін, шоғырландырылған негізде пруденциалық қадағалауды жетілдіру, банктерде, жинақтаушы зейнетақы қорларында және сақтандыру компанияларында тәуекелдікті басқаратын ішкі жүйе енгізу, ішкі валюта нарығының ірі қатысушылары – қаржыдан тыс ұйымдар тарапынан болатын  алыпсатарлықты бақылау және тежеу тетігін әзірлеу қажет.

 

3. Айырбас бағамын мемлекеттік тұрғыдан реттеу

Таяуда Қазақстан Ұлттық банкінің төрағасы Григорий Марченко 2010 жылы елде ұлттық валютамен сауда  жасау дәлізі кеңейтілуі мүмкін деген  мәлімдеме жасады. Осыдан кейін Қазақстанның ұлттық валютасы – теңгенің құны артып, оның айырбас бағамы 1 АҚШ долларына 150 теңге деңгейіне дейін өсті. Бұл туралы «Интерактив инвестор» сайты хабарлайды. Күні бүгін теңге 1 АҚШ долларына 145-тен 155 теңге мөлшеріне дейінгі аралықтағы дәліз ішінде саудаланып отыр. Григорий Марченко сонымен қатар теңгенің бағамы өсуі мүмкін деген де меңзеу жасады. «Сауда жасау дәлізінің ұлғайтылуы келешектегі бірнеше ай ішінде теңгенің айырбас бағамының өсуі мүмкін дегенді білдіреді, – деп жазады Unicredit банкінің сарапшылары аталған мекеменің клиенттері үшін даярланып, таратылған хабарламада. – Қазақстанның банк жүйесі салмағы тым өсіп кеткен сыртқы қарыздың ауыртпалығын көтеруге мәжбүр боп отыр, теңге ревальвациясы бұл қысымды азайтуға жол ашуы тиіс». Сонымен бірге Қазақстан үкіметі халықаралық облигацияларды айналымға енгізбек боп отыр. «Файненшл таймс» басылымының хабарлауына қарағанда, Астана мұндай шараны ұлттық экономиканың қаржы саласына қолдау білдіру мақсатында қолданбақшы. Әрі осы арқылы капитал нарығында өзінің іс-әрекетін жандандыруға ниеттенген компаниялар үшін салыстыру негізі жасалады. Қазақстан АҚШ долларында деноминацияланған жалпы құны 500 миллион АҚШ доллары тұратын құнды қағаздарды 2010 жылдың басында айналымға шығаруды жоспарлап отыр. Халықаралық нарықта жаңа дамушы елдер нарығынан айналымға енгізілген борыш міндеттемелеріне деген сұраныс артуда. Қазақстан халықаралық нарықта қалыптасып отырған осынау қолайлы конъюнктураны пайдаланып қалмақшы, деп түсінік береді аталған ахуалға «Файненшл таймс». Қазақстан Республикасы үшін мұндай шара бұл мемлекеттің өз-өзіне деген сенімінің артқанын білдіреді. Осы жылдың басында ғана бұл ел үлкен қиыншылықтарға тап болған өзінің ұлттық банк жүйесіне қолдау көрсетпек боп шарқ ұрып жатқан еді. Өйткені, аталған жүйе несие нарығының қалыпты жұмысының кері кетуі себебінен мүлде күйреп кетудің сәл алдында ғана тұрды. Елдің Ұлттық банкі енді АҚШ долларына қатысты теңгенің айырбас бағамының ауытқу дәлізін кеңейтуді ұсынып отыр. Бұл шара теңгенің айырбас бағамының өсуіне жол ашады.

Бағамның айтарлықтай  дүмпуіне жол бермеу және валюта нарығындағы тұрақтылыққа қолдау көрсету мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі нарыққа жағдайға қарай шетел валютасын сатып алушы ретінде де, сатушы ретінде де қатысты.

2011 жылы Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің  пайыздық ставкаларының дәлізі өзгерді. Өзгерістер дәліздің жоғарғы шегі – ресми қайта қаржыландыруда да болды. Жылдың басында инфляциялық қысымның күшеюіне байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2011 жылғы 9 наурыздан бастап ресми қайта қаржыландыру ставкасын 7,0%-дан 7,5%-ға дейін көтеру туралы шешім қабылдады.  

Ақша нарығындағы қысқа  мерзімді ставкалар дәлізінің төменгі  шегі ретінде алынатын банктерден тартылатын депозиттер бойынша ставка бүкіл 2011 жыл бойына өзгеріссіз қалды және 7 күндік депозиттер бойынша 0,5% және 1 айлық депозиттер бойынша 1,0% құрады.

Халықаралық нарықтағы  нарықтық ставкалар Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ставкалар дәлізі шегінің  төменгі шекарасында қалды, ол көбіне нарыққа қатысушылар белсенділігінің  төмен болуымен және артық өтімділігімен байланысты.

Ақша нарығындағы қысқа  мерзімді өтімділікті реттеуді Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің қысқа  мерзімді ноталарды шығаруы және банктерден депозиттер тартуы арқылы жүргізді. Пайыздық ставкалардың ең төменгі  деңгейде сақталғанына қарамастан, банктердің тарапынан бұл құралдарға деген сұраныс бүкіл жыл бойына жоғары күйінде қалды.

Жекелеген банктердің сұратуы  бойынша Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі олардың ағымдағы өтімділігіне қолдау көрсету үшін заемдар берді. Бұл операциялардың мерзімі 1 айдан асқан жоқ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Қазақстан Республикасындағы айырбас бағамын  жетілдіру перспективасы
1. Айырбас бағамын тұрақтандыру мен есептік қойылымды жетілдіру

Қазіргі заманда валюта бағамын белгілеуде бір-біріне қарам-қарсы  екі әдіс бар:

1. валютаның еркін айналымдағы бағамы;
2. тағайындалатын валюта бағам әдісі.

Валютаның еркін айналымдағы  бағамы кезінде бағам ұсыныс пен  сұраныстың әсерінен қалыптасады.

Валютаның еркін айналымдағы  бағамына көптеген факторлар әсер етеді. Олар:

• тұтынушы талғамының өзгеруі. Басқа елдің атуарына деген тұтынушының талғамы, көзқарасы ол елдің валютасына қатты әсер етеді. Мысалы, америкалық машиналардың беделі артса, онда тұтынушылар оны алуға тырысып, долларға қосымша сұраныс тудырады. Немесе Қазақстанға Ресейден дем алушылар көп келсе, онда рубль ұсынысы көбейіп, арзандайды.
• Табыстың салыстырмалы азаюы. Бір елдің ұлттық табысы басқа елдердің ұлттық табысына қарағанда өсімі салыстырмалы жоғары болған жағдайда, ол елдің валюта бағамы төмендейді. Себебі елдің импорты мен табыс деңгейіне қатысты болады.
• Бағаның салыстырмалы өзгеруі. Егер Қазақстанда баға өссе, ал Ресейде қалыпты болса, онда қазақстандықтар ресейліктердің салыстырмалы арзан тауарын тұтынуға тырысы, рубьлге қосымша сұраныс тудырады. Ал  ресейліктердің керісінше, біздің тауарды тұтынуға деген ынтасы азайып, рубль ұсынысын кемітеді. Бұл екі жағдай бірігіп теңгені құнсыздандырады.
• Салыстырмалы нақты пайыздық мөлшерлемелерінің өзгеруі. Қазақстанда инфляцияны тежеу мақсатында «қымбат ақша» саясаты жүргізіледі. Нәтижесінде инфляцияны есептей отырып алынған нақты пайыздық мөлшерлеме басқа елдерге қарағанда жоғары болады. Соның арқасында қазасқтан инвестициялауға өте итімді елге айналады ал ол инвесторларды теңгені алуға итермелейді.
• Алыпсатарлық. Қазасқтан  экономикасында: а) Ресей эконмоикасына қарағнада жылдам өсу қарқыны болады деген жормала бар; ә) басқа елдерге қарағанда инфляция жоғары болады деген қауіп бар; б) төмен мөлшерлеменің пайыздық мөлшері күтілуде. Ондай жағдайда теңгесі бар тұлғалар қолындағы теңгені басқа қалыпты валютаға айырбастауға ұмтылады. Ал ол сол валютаға сұранысты жоғарылатып, оны теңгеге қарағанда қымбаттады.

Еркін айналым кемшіліктері:

• Белгісіздік және сауданың нашарлауы. Белгісіздік және қауіп сауда жүргізуде қиыншылықтар туғызады. Мысалы, қазақстандық кәсіпкер АҚШ-тан 90 мың долларға машина алуға шартқа отырды. Ол есептегенде долларды 79 теңгемен санады, ал елдегі жағдайға байланысты төлем уақыты келген кезде доллар 150 теңге болды. Сонда кәсіпкер екі есе көп ақша төлейтін болады.
• Сауда жағдайы. Елдің экономикасы халықаралық нарық валютасының бағамы төмендеген жағдайда нашарлайды. Валюта бағамына тәуелді болады.
• Тураакрыздық. Ішкі экономикаға жағымсыз әсер етеді.

Тағайындалатын валюта бағамы әдісі. Бұл тәсіл жоғарыда қарастырған тәсілге қарама-қарсы әдіспен жасалынады. Оның қолданылуы мемлекеттің валюта бамағын тұрақтандырып отыру қажеттілігінің туындауымен қиындатылады.  Валюта жетіспеушілігі автоматты түрде жойылады, ал тағайындау жағдайында тапшылықты мемлекет жоюы керек. Оны жою келесі әдістермен жасалады және олар қазіргі замандағы барлық елдерде қолданыла алады:

• Резервтерді қолдану. Бұл валюта бағамын тұрақтандырудың ең бір жеңіл тәсілі. Ол нарыққа мемлекеттің өзінің валюта қорымен әсер ету механизмі. Еліміз алдыңғы жылы оң сальдолы болып, біраз валютаны иемденіп қалды. Ол қолр мемлекеттің иелегінде алтын ретінде сақталып, бағам ауытқулары байқалған кезде қолданылады. Бұл тәсілдің тиімсіз жағы: егерде теріс сальдо ұзақ уақыт байқалатын болса, онда мемлекеттің валюта қоры таусылып, бұл саясаттан бас тартуға мәжбүр болады.
• Сауда саясаты. Ол мемлекетттің бағамды бір қалыпта ұстау мақсатындағы импортты шектеу, керісінше экспортты ынталандыру саясаты. Импортты квота, қосымша салық салу арқылы шектеуге болады. Ол жеңіл де бірақ бұл қолдан жасалған шектеулер экономиканың дамуына кедергі жасайды.
• Валюталық бақылау, оңтайландыру. Тағы да бір балама валюталық бақылау. Оның мәні келесіде: мемлекет өзінің шетке тауар шығарушыларына шетел валютасын тапсыруға міндеттейді. Алынған азын аулақ шетел валютасын импорттаушыларға бөліп береді. Сонда импорт көлемін елдің экспорт көлеміне байланысты етеді. бұл жүйенің келесідей кемшіліктері бар:
• сауданың бұзылуы;
• кемсітушілік;
• таңдаманың шектеулілігі;
• қара базар.
• Ішкі макроэкономикалық реттеулер. Салық және ақша саясаттарының жүргізу көмегімен шетел валютасына деген сұранысты азайтады. [6. 78]

Қазақстан Республикасының  Үкіметі мен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің дағдарысқа қарсы шараларының, сондай-ақ әлемдік шикізат нарықтарындағы қолайлы ахуалдың арқасында 2011 жылы елімізде экономикалық өсудің қалпына келуі жалғасты. Бұл ретте мемлекеттің экономикалық саясаты орта мерзімді перспективада экономиканы әртараптандыруға және оның 7% шеңберінде өсуін қамтамасыз етуге бағытталатын болады. Ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты бағаның тұрақтылығын қамтамасыз ету  болып табылады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің осы мақсатқа  жету жөніндегі шаралары экономикалық өсуді қолдауға, депозиттік нарықтың әлуетін дамытуға, сондай-ақ банк секторының кредиттік белсенділігін қалпына келтіруге ықпал етеді. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қазақстан экономикасының ішкі және сыртқы бәсекеге қабілеттілігі арасындағы тепе-теңдікті  қамтамасыз етуге бағытталған айырбастау  бағамы саясатын  жүргізуді жалғастырады. Бағамдық саясат үнемі өзгеріп отыратын әлемдік конъюнктура жағдайында  отандық  өндірістің  бәсекеге  қабілеттілігіне  теріс  әсер етуі  мүмкін  ұлттық валютаның нақты бағамының біршама ауытқуларына жол бермеу мақсатында  жүргізіледі.

 

 

Қорытынды

 

Қазақстан нарығындағы операциялардың көбі АҚШ доллары, аз дәрежеде неміс маркасы арқылы жасалады.

Доллардың тұрақты сұранысы біздің экономикалық жағдайдың нашарлығына  және халықтың ұлттық валютаға деген  сенімсіздігінен және инфляцияның  әсерінен доллар Қазақстан Республикасының рейресми валютасы болып, 39,7 пайызға қолма-қол есеп айырысу түрінде жүреді.

Қолма-қол доллар банкноттарды алу соншалықты жеңілдеді, қолында  қаражаты бар  азамат қай кезде  болсын еркін кішігірім заңдылықты сақтай отыра ресми қызмет істеп  тұрған айырбастау органдарының оны қайда пайдаланатын мақсатын көрсетпей қолма-қол долла алуына болады.

Сөйтіп шетел валютасының  ішкі ақша айналымы қолма-қол кедергісіз және шек қойылмаған түсу тетігі қалыптасып, ол қызмет істеп жатыр онда олар заңды төлем қаражатымен қатар кейде оны ауыстыра және ығыстыра шын мәнінде бақылаусыз пайдаланылуда.

Өкілетті банктерге  белгілеген тәртіп мүлде еркін және кез келген мөлшерде қолма-қол ақша белгісін шет елден сатып алуға  және оны еліне әкелуге мүмкіндік  береді. Жүйе басында шетел валютасын көтерме саудагер жеткізуші банктер тұрады. Олар валюталық биржадан керекті банкноттарды шетелден сатып алу үшін, қолма-қол валюта алып, оны шетел банктеріндегі корреспондентік шотқа аударып ал содан кейін осы қаражатпен қолма-қол валютан төлейді. Осылай сатып алынған қолма-қол валюта көбіне доллар көтерме банк қоймаларынан аймақтарға және басқа үлестірме жүйелердің қатысушыларына таратылады.