Қосылған құнға салық салудың әрекет ету мәселелері және жетілдіру жолдары

Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне  қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық  төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, потенттік негізде.

Бірінші жағдайда салықты  есептеу мен оны алу, салық  салу объектінің нақты табыстылығын есепке алмай, табыстылық нормасын көрсете  отырып, олардың тізімдемесі негізінде  жүзеге асырылады.

Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер салық органдарына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-наурызына дейін береді.

Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық  төлеушілер: төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;

Тұрғын үй салумен  осындай құрылыс үшін құрылыс  материалдарын сатып алуды іске асырғандар;

Қазақстан Республикасының  шегінен тыс жерлерден табыстар алынатын жеке тұлғалар;

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банкілеріндегі шарттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;

Қазақстан Республикасының  сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес  туралы заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген адмдар;

Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс етеді.

Әскерей қызметшілер  мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен ұсынады.

Салық төлеушіден салық  мағлұмасын табыс етудің белгіленген мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекет орган салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға құқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін өзгертпейді.

Үшінші әдіс бойынша  салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.

Төртінші әдіспен салық  кәсіпкерлік қызметтің сан алуан  түрлеріне берілетін патент негізінде  төленеді. Патент – арнаулы салық  режимін қолдану құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат. Салықтық есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.

Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты  орындау, қызмет көрсету, мүлікті жөнелту  мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады.

Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шигерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріспе алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі – салық төлеушілері жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.

Қазақстан Республикасының  салық жүйесі салықтардың, алымдардың және баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және салық службасының органдарын кіріптіреді.

Қазақстан Республикасындағы  салықтардың салық сипатындағы алымдардың тізбесін мыналарды кіріптіреді:

1. Салықтар:
• Корпорациялық табыс салығы.
• Жеке табыс салығы.
• Қосылған құнға салынатын салық.
• Акциздер.
• Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
• Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы.
• Әлеуметтік салық.
• Жер салығы.
• Көлік құралдарына салынатын салық.
• Мұлікке салынатын салық.
• Қазақстан Республикасының жасалған келісім шарттары бойынша өнімді бөлу жөніндегі үлесі.
2. Алымдар:
• Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
• Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеген үшін алынатын алым.
• Жылжымайтын мүлікке құқтарды және олармен жасалған мәселелерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
• Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік тіркеген үшін алым.
• Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркеген үшін алым.
• Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркеген үшін алым.
• Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркеген үшін алым.
• Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркеген үшін алым.
• Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру алымы.
• Акциондардан алынатын алым.
• Консулдық алым.
• Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
• Телевизиялық және радиохабар үйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
3. Төлем ақылар:
• Жер участкелерін пайдаланғаны үшін төлем ақы.
• Жер бетіндеге көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем ақы.
• Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем ақы.
• Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлем ақы.
• Орманды пайдаланғаны үшін төлем ақы.
• Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлем ақы.
• Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлем ақы.
• Кеме жұретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлем ақы.
• Сыртқы жарнаманы орналастыру үшін төлем ақы.
4. Мемлекеттік баж.
5. Кеден төлемдері:
• Кеден бажы.
• Кеден асымдары.
• Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлем ақы.
• Алымдар.

Салықтардың және бюджетке төленетін баскада міндетті төлемдердің  сомасы «Қазақстан Республикасының  бюджет кодексі» мен тиісті қаржы  жылына арналған Республикалық бюджет туралы занда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.

Сөйтіп, Қазақстанның салық  жүйесі салықтардың және басқа міндетті төлемдердің түрлері бойынша  тым сараланған. Салық қатынастарын реттеуші құқықтың нормалар Қазақстан  Республикасының салық кодексінде сараланған және тиісті нұсқаулықтардан келтірілген. Салық службасы органдары уәкілетті мемлекеттік орган мен салық органдарынан тұрады. Салық органдарына областар, Астана және Алматы қалалары бойынша аймақаралық салық комитетері, аудан аралық салық комитетері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен бірге қаржы полициясының бөлімшелері жатады.

Салық қызметі органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық балылауды жүзеге асырады.

«Салық» және «салық салу»  ұғымдарын ажырата білген жөн:

бірінші жағдайда – бұл  экономикалық және қаржы категориясы,

екіншісінде – экономикалық-құқықтық механизмді пайдалана отырып салық  төлемдерін өндіріп алу процесі.

 Қазақстан Республикасының  салық жүйесін құруда ең алғашқы  тарихи құжат болған жоғарыда  көрсетілген заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы мен олар орны ерекше. Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатаркемшіліктер де бұл заңда да тыс қалмаған сияқты, яғни Қазақстан Республикасының алғаш құрылған салық жүйесінде бір қатар шешуін таппаған мәселелер, кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес.

Салық жүйесінің бір  орында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-тәжірибелер экономикасы дамыған  елдердің тәжірибесін талдап жинақтау барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара түстуі тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

2 тарау. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің  ұйымдық – экономикалық сипаттамасы және қаржы жұмысы

2.1. Батыс Қазақстан  облысы бойынша салық департаментінің даму тарихы және ұйымдық сипаттамасы

 

Біздің  аймақтың  қаржы  жүйесінің құрылымы 1917 жылы, яғни жинақ  кассалардың қол астына бағынған Қырғыз Қазынашылық мекемесі өз  қызметін бастаған кезде дүниеге  келіп, іргетасын  қалыптастырды. Мұнда  ең алғашқы Қазынашылық Мемлекеттік  мекемеде 2 адамдық штат жұмыс істеді. Обылыстың білім беру кеңесінің  ұйымдастыруымен 1918 жылы аймақтың қаржы бөлімін құру мақсатында Астрахан  өлкесінен  маман кадрлар алып келінді. Бұл қаржы бөлімінің  міндеттері жергілікті қаржы органдарын ұйымдастыру, мекемелердің  келген, шыққан сметалық есептерін тексеріп отыру, жалған  ақша жасау   нарығының жолын кесу, салықтық түсімдердің дұрыс уақытында түсуін қамтамасыз ету болып табылды. Осы жұмыстың  нәтижесінде 1919  жылдың желтоқсан айында  ел қазынасы 1 142 777 рублмен толықты.

1917  жылы ақпан айының  бастапқы кезеңінде   Орал қаласында  Ревкомның функционалдық  және  қаржылық бөлімдері құрылды. Алғашқыда   бөлімдер обылыстық ревкомда  жұмыс істесе, кейіннен Мембанк   мекемесінде  өз қызметтерін жалғастырды. 1919 жылы 15 ақпанда облыстық қаржы бөлімінің   жарғысының негізі қаланып, Орал  қазынашылық мекемесінде өндіріс оперциялары ашыла бастады.

1919 жылдың  наурыз  айында  қазынашылық   мекемесі  халық  банкісінің  бөлімі  ретінде  біріктірілді.

1934 жылы  мамырда   облыс  қаржы бөлімі  Қазақ  ССР  Наркомфинаға  бағынды  (Халық қаржы комитеті).

30 жылдың соңында Орал  қалалық қаржы бөлімі  мен 15 аудандық қаржы бөлімдері және  Ауылшаруашылық банкінің  облыстық  бөлімі, мемлекеттік  несие және еңбек  жинақ касса басқармасы, Комбанктің  облыстық  бөлімі, мемлекеттік  сақтандыру   басқармасынң  облыстық бөлімі, 16 аудандық жинақ  кассасы, яғни 37 мемлекеттік  мекеме мен онда  жұмыс  істейтін 851 адам Наркомфинға бағынды.

ҰОС – да  біздің аймақ қаржыгрлеріне оңай тиген жоқ. Себебі,  облыс, аудан қаржы  бөлімдерінен   өз еріктерімен сұранып, жүздеген  қаржыгер қызметкерлер соғыс даласына аттанды.

Қаржы жүйесінің  дамуына  тек  соғыстан кейінгі  жылдарда үлкен  салымдар салынды.

1985 жылы сәуір  айында ел аумағында қайта құру  процесі басталды. Барлық қоғам,  экономика, қаржы  жүйесі бұл процестен шет қалмады. Осы кездегі қаржы  жүйесінің   тапшылық соққысының  ауыртпашылығы қаржы жүйесіндегі  қызметкерлерге түсті.

Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің 16..03.1990 жыл жарғысы, Қаржы министрінің 21.02.1990 жылғы бұйрығымен, 22.06.1990 жылғы облыстық  қаржы басқармасының бұйрықты қабылдауымен   Батыс Қазақстан облысының Салық комитеті құрылды. 

Мемлекеттік салықтық инспекция  Қазақ ССР – інің  Қаржы Министрлігінің  жүйесінде құрылды.

1919 жылдың  9 мамыр айында  Қазақ ССР  Президентінің   «Қазақ ССр – інің  мемлекеттік  салықтық жүйесін  құру туралы»   жарлығына  сәйкес бұл жүйе  жеке қаржы  институты  болып  танылды.  Оыған байланысты  Салық  инспекциясы Қаржы министрлігі  құрамынан толық шықты.

1996 жылы 14 қыркүйекте  Қазақстан  Республикасы Президентінің   жарлығы негізінде Мемлекеттік   салық  комитеті  құрылды, облыстық  аймақтарда салық  органдары  басқарма, аудандар солардың бөлімдері  болып табылды.

1997 жылы 8 тамызда  Қазақстан   Республикасы Үкіметі жарғысына  байланысты Батыс Қазақстан   облысының Салық комитеті  басқармасы  Батыс Қазақтсан  облысы бойынша  Салық  комитеті  атауына   ауыстырылды, әрі  Қазақстан  Республикасының Қаржы министрлігіне  бағынды.

1999 жылы  24 наурыз  айында  №5  бұйрыққа  сәйкес  Батыс  Қазақстан облысы  бойынша Салық   комитеті Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  1998 жылы  20 қазан айында, 1999 жлы 25 ақпан айында  шыққан  жарғысына және Кіріс министрлігінің  1999 жылы 19  наурыз айындағы   бұйрығы  бойынша  Орал қаласындағы  Салық   комитетінің  барлық функциялары  мен іс - әрекеттері облыстық салық  комитетіне берілді.  Бүгінгі күнде қоғам – кезеңінің  реформалануы Қазақстан үшін үлкен сынақ, әрі жылдар бойы  қаржы жүйесінің   дамып, сферасын кеңейтіп, жетістікке жетудегі алғы шарты екенін мойындауымыз қажет. Бұл күнде экономикамызды  тұрақты қылу   үшін  күресуіміз қажет,  әрі облыс қаржыгерлері осы мақсатқа бірігуі керек. Ол үшін  қаржылық жұмыс деңгейін  күрт  көтеруіміз керек.

2000  жылы  3 қазан  айы  Қазақстан Республикасы  Үкіметінің  ұсынған Салық   Кодексін Қазақстан Республикасының  Парламентінің  мақұлдауымен  есте  қалды. 

Салық  Кодексінің  қабылдануымен 4 түрлі  түйінді мәселелер  тобы  шешімін  тапты:

• экономикалық (Кодекстің  функционалдық  атқарар  механизмдері);
• заңи (Азаматтық Кодекстің  заңдылық әрекеті);
• саяси (қоғамдағы   әлеуметтік  топтардың қызығушылығы);
• ұйымдастыру;

          Салық   Кодексіне берілген  тапсырмалар:

• салық  салмағын азайту;
• салық  жүйесінің  біртұтастылығы;
• салық салудағы    әділеттілік;
• салық    әкімшілігін дамыту;

Батыс Қазақстан  облысы  бойынша Салық  комитеті  өзінің   2001 жылы   он жылдық, 2006 жылы   15 жылдық  мерейтойларын  атап өтті.

Батыс Қазақстан  облысы  бойынша Салық  комитетінің құрылымына 12 аудан кіреді, соның ішінде:

Ақжайық  ауданы бойынша  Салық  комитеті;

Бөрлі  ауданы бойынша  Салық  комитеті;

Жаңақала  ауданы бойынша  Салық  комитеті;

Жәнібек  ауданы бойынша  Салық  комитеті;

Зеленов ауданы бойынша Салық  комитеті;

Қаратөбе  ауданы бойынша  Салық  комитеті;

Сырым  ауданы  бойынша  Салық  комитеті;

Казталов  ауданы бойынша  Салық комитеті;

Тасқала ауданы бойынша  Салық комитеті;

Теректі   ауданы бойынша  Салық комитеті;

Бөкейорда  ауданы бойынша  Салық комитеті;