Агроөнеркәсіптік кешендердің экономикалық тиімділігін арттырудың жолдары

     Орта баға бойынша  барлық ауыл шаруашылығы өнімдерін  сату 1990 жылы паритеттің 54% деңгейінде  болды.

     1980 жылдары кепілдік  баға белгілеу, кепілдік бағаның  қалыптасуының негізі ретінде  кез келген тәсілдегі паритет  концепциясының ажырау принципінде түбірлі өзгеріс басталды. Алдынғы планға обьективті түрде қалыптасатын ішкі және әлемдік рыноктегі бағаларға бағаны бағдарлау шықты. Фермерлікті бағалық қолдаудың әлеуметтік-саяси бағдарлауының және оларға өнімін өткізуге жеңілдік жағдайлар жасауды ішкі және сыртқы рыноктің нақты жағдайында бәсекелестікке  қабілеттілікті арттырумен алмастыру анық көріне бастады.

     1985 жылдан бастап  кепілдік бағалар өткен 3 жыл ішіндегі  орташа рыноктік бағаның деңгейіне  бағдар ұстайды, ал 1987-1990 жылдарда максимальды және минимальді шаманы шығарып тастағанда, өткен 5 жыл ішіндегі орташа бағаның 75-85%-і деңгейінде белгіленді. 1990-1991 жылдары оның деңгейі бидайдың бушеліүшін 2,44 доллар және жүгерінің бушелі үшін 1,96 доллар құрады.

     Кепілдік бағамен қатар фермер табыстарын қолдауда мақсаттық деп аталатын баға үлкен рөл атқарады. Мақсаттық баға нақты рынокте қолданылмайтын, шартты есептесу бағасы болып табылады. Ол-фермер табысын қолдау деңгейін тікелей төлем немесе бюджеттен өтемақы төлеу жолымен есептеуге арналған негіз. Мәні бойынша ол қоғам обьективті қажеттілік ретінде бағалайтын, шығынды жабатын нормативтік баға болып табылады. Мақсаттық бағаны құру өңдірістің орташа шығындарының негізінде жүзеге асырылады. АҚШ-та осы шығындарды бүкіл ел көлемінде есептеу мен талдау үшін тұтас жүйе құрылған. Американдық әдістеме бойынша өндірістің шығындарына фермерлік төлемдер (салықтар,қамсыздандыру төлемдері, ссудалық процент және арендалық ақы) кіргізіліп және фермерлерге белгілі бір табыстың деңгейіне кепілдік беріледі.

     Мақсаттық бағалар  кепілдік бағалар сияқты 4 жылға  белгіленген және тек белгілі  бір шекте атқару өкіметімен  түзетулер еңгізіледі. Мақсаттық  баға деңгейі қазіргі жағдайда  босаған бағаның рөлін атқарады, оған жету фермерлерге фермерлік резервтен өз өнімдерін сатып алуға мүмкіндік береді.

     Мақсаттық баға көмегімен  фермерлік табыстарды қолдау  төмендегіше жүзеге асырылады: егер  сату бағасы рынокте мақсаттықтан  төмен құдыраса, онда мемлекеттік  өтемақы төлеу тәсіліндегі бағалардағы айырмашылықты төлеу тегеріші іске қосылады; егер рыноктік баға мақсаттықтан жоғары болса, фермерлер табысы тек сату шарттарымен, яғни тұтынушыларымен қамтамасыз етумен анықталады.

     Мақсаттық бағаның  объективтік негізі өндірістің  шығындары болып есептелгенмен, оның деңгейіне рыноктік конъюктура және экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік реттеу ісіндегі саяси қондырулар әсер етеді.

     Кепілдік және мақсаттық  бағалар жиынтығы жақсы жолға  қойылған фермерлік шаруашылықтарды  қолдаудың тегерішін құрайды. Бұл бағаларды ойнату мемлекетке аграрлық саясаттың ішкі және сыртқы әр түрлі міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.

     Кепілдік баға мемлекет  Тауарлы-несиелік корпорацияарқылы  фермер өнімдерін сатып алуға  келісетін ең аз мөлшердегі  баға болып табылады. Кепілдік бағаның деңгейі қалай болғанда да рыноктік бағаның орташа деңгейіне әсер ететін болғандықтан оларды жасанды өсіріп жіберудің алдын алу үшін мақсаттық баға және өтемақылық төлемдер жүзеге асырылады.

     Аграрлық саясаттың  американдық ауыл шаруашылығының бәсекелестік қабілетін арттыруға және фермерлікті қолдаудың жалпы деңгейін төмендетуге жаңаданбағдарлануы кепілдік те, мақсаттық та бағаның деңгейін төмендетуді талап етті. Алайда, фермерлік табыстар өте қатты зиян шекпеуі үшін мақсаттық бағаларды кепілдік бағаларға қарағанда барынша ілбіп, баяу төмендетті (1-кестені қараңыз). (4)

1-кесте

Фермерлік бағалар мен табыстарды қолдаудың бағдарламасы бойынша кепілдік және мақсаттық бағалардың 1976-1991 жылдар ішіндегі (1 бушельге доллармен) деңгейі мен қозғалысы

     Кестеде келтірілген  мәліметер бидай мен жүгеріге 16 жылдық кезең ішіндегі кепілдік  бағаның қозғалысын, сондай-ақ осы  бағаларды паритеттің жабудың проценттік деңгейінің 1910-1914 жылдардағы кезеңге қатысы бейнеленген.

     1-кестеде кепілдік  және мақсаттық бағалардың көмегімен  бағалар мен табыстарды қолдаудың  бағдарламаларында қамтылған жалпы  өнім өндірудегі әркандай түрлердің  үлесі туралы мәліметтер берілген. Мұнда рыноктік бағаның құлдырауында бағамен қолдау көрсетілетін үлестің мәнді тенденциясы жақсы көрінеді.

     Әр түрлі дақылдар  бойынша фермерлердің бағалары  мен табыстарын мемлекеттік қолдау  бағдарламасымен қамтылған өнімнің  үлесі сатушылар тұрғысынан алғанда қолайлы жылғы 1%-тен қолайсыз жылғы 99%-ке дейін ауытқып отырады.

2-кесте

Өнім өндірудің жалпы көлемінде бағалар мен табыстарды қолдау бағдарламасымен қамтылған өнім үлесі, %

     Міне, фермерлік бағалар  мен табыстарды қолдаудың мемлекеттік  жүйесі осылай жүргізіледі.

1.2.3. Агробизнесті мемлекеттік реттеу тегерішіндегі салықтық құралдар

     Бизнесті, оның ішінде аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің маңызды құралдарының бірі салықтық саясат болып табылады. Бұл жағдайда ауыл шаруашылығы өндірісінде жалпы алғанда, оның ішінде агробизнесте салық салу жүйесінің ерекше қалыптасуына ұмтылу оның кең тараған түрі болып табылады. Мұндай ұмтылыс дамыған елдерге тән. Және мұның өзін оның жақтаушылары, әдетте өтпелі кезең мен жоғарыда айтылған ауыл шаруашылығының өзіндік және агроөнеркәсіп өндірісінің көптеген ерекшеліктерімен байланыстырылып түсіндіріледі. Бір айта кететін жәйт, салық салу негізінен аграрлық секторда жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарға тікелей салықтық жеңілдіктер берумен ерекшеленеді.

     Сондықтан да Қазақстанда  және барлық қалған ТМД республикаларында  реформаның бастапқы кезеңінде (1991-1993 ж.) агроөнеркәсіп кешені кәсіпорындары үшін салық саясатында көптеген жеңілдіктер жасалуы кездейсоқ емес.

     Қазақстанның салық  жөніндегі заң актілері табысқа 30 проценттік салық үстемесі жағдайында  балық аулайтын ұжымшарлар, құс фабрикалары, мал шаруашылығы және басқа ауыл шаруашылығы кәсіпорындары (меншік түріне қарамай) сондай-ақ ет, сүт, жеміс-көкөніс, нан өнімдері, мақта тазалау өнеркәсібі мен жер негізгі өндіріс қоры болып табылмайтын жүнді бастапқы өңдеу кәсіпорындары үшін 10 проценттік көлемде белгіленген.

     Ауыл шаруашылығы  өнімдерін өңдіру және өңдеу  жөніндегі кооперативтер, шағын  кәсіпорындар (ұжымшарлардан басқалары) өздерінің алғашқы екі жұмыс  жылдарында табысқа салық төлеуден  толық босатылған. Кеңшарлар мен ұжымшарлардың ішкі шаруашылық қажеттіліктерге, мектептің асханалары мен буфеттеріне, балалар бақшаларына, мүгедектеріне, селолық ауруханалар мен пансионаттарға өткізетін өнімдері және шаруа қожалықтарының өздері пайдаланатын өнімдер қосымша құн салығынан босатылған.

     Ауыл шаруашылығы  жерлерінің игерілу немесе оның  жай-күйін жақсарту жағдайындағы  жер учаскелері, ғылыми ұйымдарға, тәжірибе шаруашылықтарына бөлінген  және сондай-ақ аз өнімділіктегі  құнарлылығы кеткен жерлерден  жер салығы алынған жоқ.

     Негізгі өнідіріс  қоры жер болып табылатын ұжымшарлар, ауыл шаруашылығы кәсіпорындары  автотранспорт құралдарын алуға  салық төлеуден босатылған.

     Ауыл шаруашылығын  барлық осы салықтардан босату  теориялық жағынан алғанда да, дау туғызатындай көрінеді.

     Өркениетті салық  саясаты экономикалық шешімдерді  бұрмалауға жетектейтін принциптерге  негізделмеу керек.Салық жүйесі  әділетті болуы шарт. Бұл талаптарға  сәйкестікті қамтамасыз ету үшін, біріншіден, көлденең теңдікті (тең  жағдайда тұрған салық төлеушілер салықтың бірдей мөлшерін төлеулері тиіс) және, екіншіден,тігінен теңдікті (әр түрлі табыс мөлшері бар жекелеген салық төлеушілер салық төлемдері бойынша міндеттемелеріндегі айырмашылықтары әлеуметтік нормаға жауап беретіндей болуы керек) сақтау қажет.

     Салық жүйесі қарапайым  және түсінікті болуы шарт. Салықтар  нарықтық таңдауға қолбайлау  болмауы керек, олар экономикалық  тұрғыдан алғанда бейтарап болуы  тиіс. Белгілі бір саладан немесе  белгілі бір қызмет түрінен  алынған табысты салықтан босату  бейтараптықпринципін ашық бұзғандық болып табылады. Жеңімпаздар мен ұтылғандарды анықтау бюрократтар мен саясаткерлердің сенімін тудырып, нарықтық күштердің іс-әрекеттеріне қарсы тұрғандық болып шығады.

     Ауыл шаруашылығын  салықтан босату ең кем дегенде  мынадай қйыншылықтар туғызады: қандай қызметті салықтан босатуға болады, ал қандай қызметті босатпау керек, шаруашылықтарда жүзеге асырылатын қызметтің барлық түрлерін немесе ауыл шаруашылығы субьектілерінің орындайтын жұмыстарын салықтан қалай басатуға болады деген сұрақтардың өзі бұл жерде орынсыз.

     Қызметтің салық салынатын  және салық салынбайтын шығындарын  бөлу маңызды фактор болып  табылады. Мысалы, жүк машинасы мен  жаңармай құнын қызметтің салық  салынатын және салық салынбайтынтүрлерінің  қайсысының арасына бөлу керек? Қызметтің салық салынатын сферасында шығын бөлудің көбейіп кетпеуінің алдын алу үшін салық ниспекциясы осы салада тұрақты бақылауды жүзеге асыруы керек. Бірақ, бұл мүмкін емес.

     Тағы бір басқа  проблема бұдан да қауіпті. Айталық, шаруашылық ауыл шаруашылығы қызметіне жатпайтын саланы дамытады, мысалы, өнімді өңдеу және қаптау, оны тасымалдау және бөлшек сауда жүргізуді ұйымдастырады. Мұндай қызмет салықтан босатылмауы тиіс, өйткені оны ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын жүргізеді. Алайда, оған салық салу тіпті мүмкін емес. Өйткені, өз қызметтерімен және кәсіпорындармен өзара есептесу кезінде жалған сатып алу бағасы қолданылады.

     Тағы да бір мысал  келтірейік. Айталық, шаруашылық өнімді  өңдеу және қаптау, оны тасымалдау  және өткізу жөніндегі кәсіпорындарды ұйымдастырады. Екінші бір мүмкіндік – мұндай кәсіпорындарды аталмыш шаруашылықтың жекелеген мүшелері құрады. Айталық, шаруашылық сататын көкөністердің нарықтық бағасы 10 теңге және бұл бағамен сатқанда олар табыс алмайды, ал өңдеу және қаптау жөніңдегі кәсіпорын 1 миллион теңге пайда табады. Шаруашылық өзінің өңдеу кәсіпорнына сататын көкөністің бұдан да жоғары бағасы қолданылған жағдайда кәсіпорынныңсалық салатын табысын салық салынбайтын табысқа айналдырып жіберудің жасанды мүмкіндігі пайда болды. Мұндай әдістер тасымалдау және сатумен айналысатын кәсіпорындардың табысы шаруашылықтың өзіне аудару үшін қолданылады.

     Негізінен мұндай  заң бұрмалаушылықтың алдын алу  үшін тектес кәсіпорындардың  арасында операцияларды жүзеге  асыру кезінде жіберілетін бағаға бақылау жасау қажет. Бірақ, іс жүзінде мұны орындау мүмкін емес.

     Қосымша құнға салық  (ҚҚС) қолдануды ерекше қарастырып  өту керек. Шағын бизнес кәсіпорындарын  өздерінің сауда-саттығы бойынша  қосымша құнға салық төлеуден қажетіне қарай босату қабылданған. Осындай босатудың нәтижесінде бұл кәсіпорындар «жүйеден тыс» қалып, олар несие немесе сату бойынша төленетін өтемақы алмайтын болады. Мұның өзі салық әкімшілігін болмашы ғана салықтық түсімді білдіретін декларациямен жұмыс істеуден босатып, олардың барынша қомақты салық түсімдерімен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Оның үстіне бұл мыңдаған ұсақ кәсіпорындарға қосымша құң салығы бойынша салықтың тәртіпті сақтаутың қажеттігінен қашып құтылуға көмектеседі.