Азаматтық құқық жүйесі

Азаматтық құқық жүйесі

Құқық жүйесі дегеніміз сол мемлекеттегі құқықтық нормалардың жиынтығын  қамтитын ғылыми әрі нақты құбылыс  болып табылады. Құқықтың әр саласына белгілі бір жүйе тән. Азаматтық  құқық Қазақстан Республикасындағы  құқықтық-нормативтік құжатгары жағынан ең ауқымды да күрделі заң саласы болып есептеледі. Нормалардың әр алуандығына қарамастан азаматгық құқықтың жүйесі логикалық талаптарға сай келеді, яғни ол іштей салаларға, құрылымдар мен оның бөліктеріне бөлінеді ішкі салаларға тән ерекшелік оның құрылымдарына тұтастай енетін жекелеген және жалпы ережелерді бөліп қарау мүмкіндігі деуге болады. Мұндай құрылымдардың мазмұны біркелкі келеді, оны құқықтық реттеудің бір арнаға жинақталуынан және заңдық ерекшелігінен деп түсінген жөн. 

  Ішкі салалардың "жалпы бөлімі" мен "жалпы ережелерін" бір-бірінен бөліп қарау проблемасы өзірге айтарлықтай зерттеле қойған жоқ. Аталған саланың "жалпы бөлімі" жалпы сипатгағы жекелеген институттардың жиынтығын  білдіреді. Ал осы орайда ішкі салалардың "жалпы ережелерінде" мұндай дербес институтар жоқ, сондықтан да ол институттардың белгілі бір бөлігін ғана біріктірумен шектеледі.  

  Жалпы  ереженің  нормалары  азаматтық  құқық бөлімдерінен тәуелсіз негізде барлық мүліктік және жеке мүлікгік емес қатынастарға қолданылады. "Жалпы бөлімге" жататын "Меншік және өзге де заттық құқықтар" мен "Міндеттемелік құқық" тәрізді ішкі саланың екі түрінің нормалары да жалпы сипатқа ие екендігі дәлелденеді. Мысалы, меншіктің түрлері мен сипатына орай меншік құқығы туралы, меншік қатынастарын қорғау мен оның пайда болу тәсілдері туралы норма басқа институттарға, атап айтқанда, сатып алу-сату, авторлық және мұрагерлік құқықтарға кеңінен қолданылады. "Жалпы бөлім" құзыретті органдардың, азаматгар мен ұйымдардың құқық қолдану қызметі үшін қолайлы жағдай туғызады, сондай-ақ, ол қайталаумен олқы тұстарды жоюға мүмкіндік береді. 

  Азаматтық құқық жүйесі төмендегідей  ішкі салаларға бөлінеді: "Міндеттемелік  құқық", "Меншік құқығы мен  өзге де заттық құқықтар", "Интеллектуалдық  меншік құқығы", "Мұрагерлік құқығы", "Халықаралық жеке құқық". Осындай әрбір ішкі саланың өз нормаларына сай келетін "Жалпы ережесі" болады.  Оның әрқайсысы өз кезегінде іштей құрылымдар мен бөлімдерге жіктеледі. Айталық, шарт институты және шарттан тыс міндеттемелік институты деп бөлінеді. 

  Қазақстан Республикасы азаматтық-құқық  жүйесі Жалпы және Ерекше бөлімдерден  тұрады. 

  Жалпы бөлім: І-бөлім. "Жалпы ережелер" (тараулары: азаматтық-құқық қатынастарды реттеу; азаматтық құқықтардың субъектілері; азаматгық құқық объектілері; мәмілелер, өкілдік және сенімхат; мерзімдерді есептеу; талап қою мерзімі). 

 ІІ-бтім. "Меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар" (тараулары: меншік құқығы.. (жалпы ережелер); шаруашылық жүргізу құқығы; оралымды басқару құқығы; ортақ меншік; бірлескен қызмет туралы шарт (жай серіктестік); меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие балу; меншік құқығы және өзге де затгық құқықтардың тоқтатылуыу; меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғау). 

 ІІІ-бөлім. ''Міндеттемелік құқық'' (І-бөімше: "Міндеттеме туралы жалпы ережелер", оған  мына  тараулар енеді: міндеттемелер ұғымы және олардың пайда  болу негіздері; міндеттемені  орындау; міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету; міндеттемедегі адамдардың ауыстырылуы; міндеттеменің бұзылғандығы үшін жауаптылық; міндеттемені тоқтату. ІІ-бөлімше: "Шарт туралы жалпы ережелер; оған мына тараулар енеді: шарт ұғымы және оның ережелері;  шарт жасасу; шартты өзгерту және бұзу).  

  Қазақстан Міндеттемелерінің Азаматтық  құқығының Ерекше бөлімі мыналарды   қамтиды: 

 ІҮ-бөлім. Міндетгемелердің жекелеген түрлері: сатып алу-сату; айырбас; сыйға тарту; рента және өмір бойы асырауда ұстау; мүлік жалдау (ареңда); тұрғын  үйді жалдау; мүлікті тегін пайдалану;  мердігерлік;  өтемелі  қызмет көрсету;  тасымалдау; көлік экспедициясы; заем; ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты (факторинг); банкгік қызмет; сақтау; сақтандыру; тапсырма; басқаның мүддесін тапсырмасыз іс-әрекет жасау; комиссия; мүлікгі сенімділікпен басқару; кешенді кәсіпкерлік  лиценция  (франчайзинг); конкурстық міндетгемелер; зиян келтірудің салдарынан туындайтын міндетгемелер; негізсіз баюдың салдарынан туындайтын мдеттемелер. 

 Ү-бөлім. Интелектуалдық меншік құқығы (тараулары: жылпы ережелер; авторлық құқық; сабақтас құқықтар; өнертабысқа, пайдалы модельге, өнердкәсіптік үлгіге құқық; селекциялық жетістіктерге құқық;  интегралды микротәсілімдер типологиясына Хұқықтар; ашылмаған ақпаратта заңсыз пайдаланудан қорғау құқығы; азаматтық айналымға тауарларға және қызмет көрсету қатысушылардың дараландыру құралдары).  

 ҮІ-бөлім. "Мұрагерлік құқық" (тараулары: мүрагерлік туралы жалпы ережелер; өсиет бойынша мұрагерлік; заңды мұрагерлік; мұра алу). 

 ҮІІ-бөлім. "Халықаралық жеке құқық" (тараулары: жалпы ережелер; коллизиялық нормалар). 

 Азаматтық құқық нормалары  теорияда да, заңда да белгілі бір жүйе бойынша реттеледі. Әлемдік азаматгық-құқықтық жүйе ғылымында қалыптасқан институционалдық және пандектілік тәрізді екі жүйе бар. Оның біріншісі бүкіл құқықтық нормаларды: а) тұлға; ә) меншік және оның түрлерінің өзгеруі; б) меншікке ие болу тәсілдері деп бөлінеді. Франция Азаматтық кодексі мен оның тұжырымдарын қолдаушылар осы жолды тандады. Екінші, пандектілік жүйе жалпы бөлімнің бөлінуімен ерекшеленеді, соның нәтижесінде кодекстің арнайы бөлімдері қайталаудан, басы артық сілтемелерден және т.б. арылады. Жалпы бөлімнен соң заттық, міндеттемелік, отбасылық және мұрагерлік құқықтар тәртіптеледі. Мұндай жүйені Германияның азаматтық заңдары қолданады және де осындай тәсіл бразилиялықтардың, гректердің және басқа да азаматтық заңдарыңда бар.

Шарт туралы жалпы  ережелер 

 Шарттың әрқилы болып келуі  азаматтық құқықта оларды топтастыруға  жол ашады. Шарттарды топтастару  олардың негізгі белгілеріне  орай жүргізіледі (өзіне тән  шарт белгілері). 

 Біржақты және екіжақты шарттар. Біржақты шарт деп бір жақта тек құқық, ал екіншісінде тек міндет болатын шартты айтады. Оған өсиет қалдыру шарты жатады, борышқор қарызын қайтаруға міндетті, ал екіншісінде  несие беруші оны талап етуге құқылы. Шарттардың көбі екіжақты болып келеді (сату-сатып алу, мүліктік қарыз, жеткізуді шарттау, мердігерлік тасылмалдау және т.б.) Мысалы, сатып алу-сату шартында сатушы сатылған затты сатып алушыға тапсыруы керек, бірақ одан ақша төлеуді талап етеді, ал, сатып алушы заттың құнын төлеуге міндетгі және затты өзіне беруді талап ете аладау. 

 Шарттарды біржақты және  көпжақты деп бөлудің тәжірибелік  маңызы зор. Азаматтық кодекстің  284-бабында тараптардың өзара  міндеттерді орыңдауы және қарсы  талалтары қарастырылған; -өз міндетін  орындаудан бас  тартуға немесе тоқтатуға қарсы талап берген жақтың құқығы бар, оны толықтай не бөлектей жүзеге асыра алады, ал тиісінше орыңдамаған жағдайда келген залалды  орыны толтыруды талап ете алады. 

 Шарт ақылы және ақысыз  болып бөлінеді. Ақылы шарт бойынша өз міндетін атқарған жақ  ақысын алуға, не қарсы талап қоюға құқылы мысалы тапсырылған затқа, атқарылған жұмысқа, істелген қызметке ақша алады, тапсырған мүлкітің  құнын алады.  Бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай, немесе ешнәрсе бермей ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып табылады) (АК-тің 384-бабіының 2-тармағы). Шарт бойынша тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алуы немесе бір-біріне бірнәрсе беруі керек болса, бұл ақылы шарт болып табылады. Жоғарыда айтқан ақысыз шартқа мысалы, сыйға беру, мүлікті ақысыз тегін пайдалану, кейбір жағдайда сақтау жатады. 

 Консенсуалды (келісім) және  нақты шарт. Консенсуалды шарт  дегеніміз әр жақтың келісімі  бойынша жасалатын шарт. Бұл шарт  олар келісімге келген бойда  күшіне енеді  де  өр  жақтың  құқықтары  мен  міндеттері  туындайды (мысалы, сатып алу-сату, мүлікті жалдау, мердігерлік және т.б.). 

 Нақты  шарт  дегеніміз  заттарды  тапсыруы  сәтінде  жаңа  құқықтар  мен  міңдеттер  туғызатын  шарт  болып  табылады. (мысалы, займ шарты, азаматтардың  қатысуымен сақтау шарты).  

 Үшінші жақтың пайдасына  жасалатын шарт. Әдетте міндеттемелер  бойынша құқықтар мен міндеттерді  алатындар — сол міндеттемеге  қатысушылар. Алайда азаматтық  айналымда басқа да түрлі міндеттемелер  кездеседі, кейбір міндеттемелер  мен талап құқығын міндеттемеге не тікелей өзі, не өзінің уәкілі арқылы қатыспайтын үшінші жақ алады. 

 Үшінші жақтың пайдасына   жасалған шарт — бұл тараптар несие берушіге емес, шартта және борышқордан міндетгемені өзінің пайдасына орындауды талап етуге құқығы бар үшінші жақ  үшін жасалған шарт (АК-тің 391-бабы). Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шартты үшінші жаққа орындау жөніндегі шарттан бөлектеу қажет, өйткені, ол орындауды талап ету құқығын ешқашан еншілемейді. Аталған тұлға тек орындауды ғана қабылдауға уәкілетгі, несие берушінің өзі де оны орындау ретінде қарайды.

Үшінші тұлғаның айырмашылығы—  шартгы орындауды талап ететін дербес құқығы болмайды. Ондай құқық үшінші жаққа шарт бойынша беріледі. 

 І994 жылы қабылданған Азаматтық  кодексте шарттың мынадай жаңа  түрлері бар: жария шарт, қосылу шарты, алдын ала жасалған шарт, аралас шарт. 

 Коммерциялық ұйыммен жасалған  және өз қызметінің сипатына  қарай оған өтінішпен келетін  әркімге қатысты жүзеге асырылатын  тауарларды сату, жұмыстарды атқару  немесе, қызмет көрсету жөніндегі оның міндеттемелерін белгілейтін шарт — жария шарт деп танылады. (АК-тің 387-бабының 1-тармағы) Одан ұйымдарға бөлшек сауда, көпшілік пайдаланатын көлікпен тасымалдау, байланыс қызметін көрсету, энергаямен қамтамасыз ету, медицина, мейманхана, банк қызметін көрсету және т.б. жатады. Аталған ұйымдардың тұтынушыларға тауар беруде, қызмет көрсетуде, жұмысты орындауда бас тартуына жол берілмейді. Шарт жасауға міндетті тарап оны жасасудан жалтарса, екінші тарап шарт жасасуға мәжбүр ету туралы талап қойып сотқа жүгінуге құқылы (АК-тің 399-бабының 4-тармағы). 

 Коммерциялық ұйым жария  шартты жасауға қатысты бір  тұлғаға басқа тұлғалар алдында,  егер заңда немесе нормативтік  актілерде өзгеше көзделмесе, ешқандай  артықшьшық беруге құқығы жоқ.  Шартта көрсетілген талаптар, мәселен, тауарлардың, қызмет көрсету мен жұмыстардың құны тұтынушылардың бәріне бірдей болады. Тұтынушылардың кейбір категорияларына жеңілдік беруге заңдармен жол беретін жағдайлар есептелінеді (АК-тің 387-бабьшың 2-тармағы). Ондай тұтынушыларға, мысалы, мүгедектер,  ардагерлері және т.б. жатады.  

 Азаматгық кодекстің 387-бабының  5-тармағының күшіне орай жария  шарттың жоғарыда аталған талаптарына  сәйкс келмейтін ережелері жарамсыз  болып табылады. 

  Қосылу шарты — ережелерін  тараптардың біреуі формуярларда немесе өзге стандартты нысандарда белгіленген және басқа тарап оны ұсынылған шартқа тұтастай қосылу жолы де қабылдайтын шарт (АК-тің 389-бабының 1-тармағы. Бұл шарттың ерекшелігі сонда: мазмұнын бір жақ жасап, қалыптастырады әдетте ондай жақ жұмыстарды орындайды, қызмет көрсете аталған саланың монополиялық және үстемдік ететін ережелеі олардың стандартты нысандарында жазылады. Екінші жақ  жұмысты, қызметті тұтынушы болашақ шартты жасауға және оны талқылауға, келісуге қатыспайды. Оның ұсынылған шарт талаптарын талқылауға құқығы жоқ, шарттың мазмұнын жаңадан немесе басқалай ұсыныс жасай алмайды.