Спирттердің құрылысы, жіктелуі

Глицерин карбон қышқылдарымен әрекеттескенде ағзада ферменттердің әсерінен өте биологиялық маңызды қосылыс – триацилглицерин немесе май түзіледі:

Глицерин және фталь ангидриді әрекеттескенде лак және олиф өндірісінде қолданылатын глифталды смола түзіледі.

Көпатомды спирттер нуклеофил және субстрат болатын реакцияның мысалы ретінде этиленгликольден диоксанның түзілу реакциясын қарастыруға болады (Фаворский, 1906):

Диоксан, түссіз сұйықтық , tқайнау 101,8 °С. Целлюлоза ацетаты, минералды және өсімідік майы,бояғыштардың еріткіші ретінде және органикалық синтезде қолданылады.

 

3.3. Элиминдеу реакциясы – молекулаішілік дегидратация.

Глицерин сусыздандырғыш заттар әсерінен (KHSO4, H2SO4) және қыздырғанда судың екі молекуласын бөліп, қанықпаған альдегид– акролеин (пропеналь) түзеді:

Майды 300oC дейін қыздырғанда ол ыдырап , жағымсыз иісі бар акролеиннің түзілуі басталады.

Акролеин.Жағымсыз өткір иісі бар, түссіз сұйықтық, tқайнау 52,7 °C. Акролеин — органикалық синтез өнімдерін (метионин, пиридин, 3- метилпиридин, дәрілік заттар) алуға арналаған және сополимерлер, мысалы акрилнитрилмен алуға арналаған шикізат. Күщті лакриматор.

Лакриматор (лат. lacrima — жас) жас ағуды болдыртатын зат.

 

3.4. Тотығу.

Жұмсақ тотықтырғыштар әсерінен (H2O2/Fe2+, O2/Pt, Br2/сода) тек бір спирттің тобы – біріншілік немесе екіншілік спирттер ғана тотығады. Бұл кезде глицерин альдегиді және диоксиацетон (дигидроксиацетон) түзіледі:

Түзілген қоспа глицероза деп аталады. Тотығудың ұқсас процесі ағзада ферменттердің әсерінен жүреді. Бірақ in vivo процесі глицериннің өзімен емес ,ал оның фосфорлы эфирімен жүреді және дигидроксиоксиацетонның және глицерин альдегидінің фосфорлы эфирі түзіледі.

in vivo (лат. in vivo, «тірі ағзада»), процестің тірі ағзада өтуі.

in vitro (лат. in vitro, «шыныда»), биологиялық  процестің пробиркада өтуі.

Күшті тотықтырғыштар (CrO3, KMnO4) көпатомды спирттерді  карбон қышқылдарына,кетондарға және көмірқышқыл газы,суға дейін тотықтырады.

Периодатты тотығу –йод қышқылымен тотығу практикалық мағызға ие болды. Бұл кезде C-C байланысының үзілуі жүреді және карбонилді қосылыстар түзіледі:

                       

Периодатты тотығу көптеген көмірсутектердің  құрылымын орнатуда аса маңызды  роль атқарды.

4. Алынуы

Гликольдардың синтезі  негізінен біратомды спирттердегі тәсілдермен жүзеге асады, одан бөлек  сілтілі ортада сәйкес алкендердің калий перманганатымен тотығуымен  жүреді (Вагнер реакциясы).Этиленгликолды және пропиленгликолды Вагнер реакциясын пайдаланып алуға болады:

              

Бірақ өндірісте бұл әдісін қолданбайды. Этиленгликолді алу үшін өндірістік масштабта этиленді этиленоксидіне дейін тотықтырады және әрі қарай оның гидролизін жүргізеді:

Этиленді этаннан жолайғы мұнай газдарынан алуға болады немесе алкандардың крекингімен алады .

Этиленгликоль – түссіз қоймалжың сұйық, tқайнау 197,6 °С. Антифриздің компоненті ретінде және полимерлер өндірісінде, жарылғыш заттар дайындауда және полиграфияда,косметикалық препараттар дайындауда қолданылады.

Глицеринді майлардың гидролизінен қыздырылған бумен әсер етіп алуға болады :

Мұнай өндірісінде техникалық зерттелген әдісі глицеринді алудың  маңызды әдістердің бірі болып табылады (Гролл, Хэрне). Бастапқы зат пропен крекинг газы болып табылады. Жоғарғы температурада хлор қос байланыспен қосылмайды, ал сутек атомының орнын басып аллилхлорид түзеді, хлорлы қышқылмен әсер етіп оны хлоргидринге алмастырып, глицеринге айналуы мүмкін :

Сорбит, ксилит, маннит және басқа көпатомды спирттерді сәйкес моносахаридтердің каталитикалық тотығуымен  алуға болады:

Көпатомды спирттер табиғатта жиі кездеседі . Мысалы, сорбит рябина (лат. sorbus – рябина)  жемістерінде  болады, маннит –  манный деп аталатын – ясеннің кепкен шырынында және басқа өсімдіктерде кездеседі, дульцит –  мадагаскар маннасында кездеседі.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

1.   Сейітқалиев Қ., Органикалық химия.Алматы, «Қайнар»баспасы,1993

 

2.   Шайқұтдинов Е.М., Төреханов Т.М., Шәріпқанов А.М. Алматы, Білім,  1999
3.    Петров А.А., Бальян Х.В. Органикалық химия. Алматы, Мектеп, 1975