Аналитикалық шолу

1954 жылы Шымкент қаласында  Оңтүстік өңірі бойынша бірінші  және жалғыз дәрілік өсімдіктерді зертейтін ғылыми – зерттеу тәжірибе станциясы “Бүкілодақтық дәрілік өсімдіктерді зерттейтін институт” негізінде құрылған. Бұл станция дәрілік өсімдіктердің қорларын көбейтумен және жабайы дәрілік шөптерді қайта өсірумен шұғылданады. Станция жұмысының арқасында, паслен дольчатый, түкті эрва, өткір жапырақты кассия, қызғыш катарантус, сары мачек және басқа да өсімдіктер анылталды. Жусан және тау эфедрасының үлкен қоры жасалынған. 1992 жылы Одақ құлаған кезде, тәжірибе станциясы да таратылып іздестіру және зерттеу жұмыстары тоқтаған. Жаңа зерттеліп келе жатқан түкті эрва,  күңгірт эхинацея, дәрілік мелисса тәрізді өсімдіктерді зерттеу жұмыстары тоқтап қалған. Өсімдіктердің бұл биологиялық байланыс белсенділігін арттыратын технологиялары зауытта жасалынып та қойған еді.

Оңтүстік Қазақстан  өзінің табиғи дәрілік өсімдіктерінің көптілігімен ерекшеленеді. Бұл жердің табиғатының жайлы болып келуі, бұл жерде өспейтін дәрілік шөптерді, басқа жерлерден әкеліп өсіруге  жағдай жасайды. Шымкен қаласында орналасқан ірі фармацевтикалық зауыты дәрілік өсімдіктердің шикізатынан қажетті дәрі – дәрмекті жасай отырып, кең көлемде отандық дәрі өндірісіне пайда келтіруде.

1.2 Дәрілік  өсімдіктерді өсіру және жинау  әдістері

 Дәрілік өсімдіктер қысы-жазы қол астымызда болып, керек уақытында еш жақтан іздемей-ақ пайдалануға болады. Үй ішінде өсірілетін өсімдіктер қатарына жұпаргүл, жебіршөп, жалбыз, зире, шалфей, мелисса т.б. осы сияқтылар жатады. Осынадй қатар құнарлы топырақ, құм қарашірік, уақталған тастарды әзірлеу тиіс. Бұдан кейін қажетті өсімдік егілген ыдыстарды қоятын орын дайындап алған дұрыс. Қыста терезе алдын, ал жаз айларында балкон, лоджа, террасты пайдалануға болады.Өсімдіктерге жарық толық түсетін болуы керек. жарық жеткіліксіз болса люминесцентті шамды тәулігіне 8-10 сағаттай жағып, қосымша жарық жібереді. Өсімдіктерді отырғызар және дән себер алдында ыдыс түбіне әзірленген уақ тастарды, ал оның бірдей мөлшерде құнарлығы топырақты, құмды, қарашірікті салып толытырады.

Дәрілік өсімдіктердің  елуден астам түрі өндірістік жолмен өсіріледі. Осыған байланысты олардың биолгиялық ерекшеліктері, агротехникалық шаралары толық зерттеліп, олар арнайы айналысатын шаруашылықтарға тегіс, қолданылып келеді. Сондай плантацияларда алоэ, левзия, жалбыз рауғаш, шалян, қуандәрі, мия түймедақ, шырғанақ, лаванда, бақажапырақ, тағы басқалары, әр түрлі дәрілік өсімдіктер өсірілуде. Өсімдікті үйде өсіргенде ең жауапты жұмыстың бірі- ыдыстардағы топырақтан ылғал үзілмеуі керек. оларға пайдаланылатын суды біраз тұндырып алып құйған дұрыс. өсімдіктер ыдыстарға отырғызылып болған соң 8-10 аптадан кейін 2 грамм тыңайтқыш ерітіндісімен суарады. Шаруашылық заттарын сататын дүкендерде арнайы тыңвйтқыщ ерітіндісін алған жөн.  Дәрілік өсімдіктерді өсіргенде олардың әрқайсысының биологиялық ерекшеліктеріне көңіл аударып отырған жөн. Бұл өсімдіктердің біразы тек вегетативтік жолмен, ал кейбіреулері тұқымынан немесе тамыр түйнектерінен өсіп өнеді. Сонымен қатар олардың өсіп-өнуі табиғат жағдайының әртүрлі өзгерістеріне орай құбылмалы келеді. Оңтүстік Қазақстан өзінің табиғи дәрілік өсімдіктерінің көптілігімен ерекшеленеді. Бұл жердің табиғатының жайлы болып келуі, бұл жерде өспейтін дәрілік шөптерді, басқа жерлерден әкеліп өсіруге жағдай жасайды. Шымкен қаласында орналасқан ірі фармацевтикалық зауыты дәрілік өсімдіктердің шикізатынан қажетті дәрі – дәрмекті жасай отырып, кең көлемде отандық дәрі өндірісіне пайда келтіруде.

 Мысалы, алоэ өсімдігі  бұтақ кесінділеріннен, яғни вегетативті  жолмен өсетін, жылылықты жақсы  көретін өсімдік. Ал топырақтағы  артық ылғал бұл өсімдіктің өсуіне кедергі жасайды. Ал жалбыз-тікен өсімдігі дәнінен, дымқылы молырақ топырақта өсіп-өнеді. Дәрілік қасиеті бар өсімдіктердің кейбіреулерін үйде егіп өсіруге болады. егер осы істі дұрыс қолға алатын болсақ, біріншіден, бұл табиғатқа жасаған көмегіміз, яғни табиғаттағы өсімдік байлығына аз болса да қосымша қор болады. Өсімдікті үйде өсіргенде ең жауапты жұмыстың бірі- ыдыстардағы топырақтан ылғал үзілмеуі керек. оларға пайдаланылатын суды біраз тұндырып алып құйған дұрыс. өсімдіктер ыдыстарға отырғызылып болған соң 8-10 аптадан кейін 2 грамм тыңайтқыш ерітіндісімен суарады. Шаруашылық заттарын сататын дүкендерде арнайы тыңвйтқыщ ерітіндісін алған жөн. Тыңайтқышпен суарғанда ыдыстағы топыраққа сіңіріп, өсімдікке тигізбеуге тырысу керек.

1.3 Дәрілік өсімдік түкті эрваның емдік қасиеті

Соңғы он жылдың ішінде химия  саласының жетістіктері мен синтетикалық дәрі – дәрмектердің көпшілігіне  қарамастан өсімдік тектес дәрілік  заттарға деген қызығушылық анағұрлым  артты. Шығу тегі жағынан табиғи болып келетін дәрілік заттарға деген оң көзқарас барған сайын арта түсуде, өйткені өсімдіктегі белсенді заттардың әсері әдетте жан – жақты болады және табиғатта ешқашан кездеспейтін заттардан тұратын синтездеу жолымен алынған химиялық дәрі – дәрмектерге тән жанама әсер “жасыл дәріхана” дәрі – дәрмектерінде айтарлықтай болмайды.

Қазіргі кезде республикамыздағы  дәрілік заттар шығаратын өндірістік орындар еліміздің дәрі – дәрмектерге  деген қажеттілігінің 2-3 пайызын  ғана қанағаттандырады. Еліміздің дәрілік  заттарға жалпы қажеттілік жылына           300 млн АҚШ долларын құрайды және оның 55 пайызы ТМД елдерінен 42 пайызынан астамы алыс шет елдерден тасымалданатын дәрілердің есебінен өлшенеді.

Өзіндік фармацевтикалық  өндіріс құру өте көп қаржы  және ұзақ қажет етеді. Дәрілік өсімдіктерден дәрі-дәрмек өндіру, медицинада және мал дәрігерлігінде өсімдіктердің өзін және жиынтығын қолдануды көбейту жұмыстарын ұйымдастыру анағұрлым тез, әрі ыңғайлы болыр еді.

Соңғы жылдары дәрілік  өсімдіктерді кең көлемді егіс алқаптарында өсіруге көп көңіл бөлінуде, өйткені отандық шикізат қорын жетілдіруде бұл бағыттың болашағы зор. Соған орай Қазақстан Республикасының көптеген аграрлық ғылыми – зерттеу институттарында дәрігерлік өсімдіктерді жерсіндіру және оларды өсірудің тиімді әдістер жиынтығын жетілдіру, биологиялық белсенді заттарды анықтап, химиялық тұрғыдан зерттеу,  сондай – ақ өңдеудің әдістер жиынтығын жасап фитопрепараттар алу жөнінде зерттеулер жүргізілуде. Дәрілік валерьян өсімдігі жоғарыда айтылғандай, ылғалы мол жерлерде жақсы өседі. Мұның дәні екі жылға дейін өнімділігін жоғалтпайды. Валерья дәнін ерте көктемде, болмаса күзде қатар аралығын 30-45 сантиметрден 1,5-20 см тереңдікке егеді. Бірінші жылында валерян тамыр салып, кішкентай жапырақтары пайда болады. Жапырақ өнімін көбейту үшін өсімдіктегі гүл шоғы бүршіктерін жұлып тастау керек.

Осы сияқты шалфей өсімдігі дәннен өсіріледі. Ол үшін шалфей дәннің алдын ала әзірлеген жерге  көктемде қатар аралығын 30 сантиметрден, 3-4 см тереңдікке егеді. Бірінші жылдың өзінде-ақ көп жапырақты өскіндер пайда болады. ал келесі жылы көктемде толық өсіп-өну процесі басталады. Қысқа қарай өніп шыққан шалфейдің ағаш жапырақтарымен жауып тастау керек. ал жыл сайын ерте көктемде қураған бұтақтардан отырғызған жөн.   

Осылар сияқты көптеген дәрілік өсімдіктерді шаруашылықтарда арнайы егіп, өсіріп дәрі-дәрмек жасауға керекті мөлшерде дәрігерлік мекемелерді қамтамасыз етіп отырады.

Бүйрек және бауыр  аурулары: нефрит пен циститті емдеу  үшін, несепте тас пайда болу аурулары, созылмалы простатит, аденома буында тұз жиналған кезде қолданылады.

Белгілі аурулардың ішіндегі ең қауіптісі  – жүрек қан тамыр және жүйке, бүйрек, бауыр аурулары. Міне осы  қауіпті ауруларды көбіне дәрілік  өсімдіктерден емдейді. Бұл дәрілік  өсімдіктердің ішінде ерекше орын алатынның бірі – түкті эрва.

Қолдану әдісі: шөптің 1 ас қасығына 1 стакан қайнаған ыстық су құйып, 6-8 сағат  тұндырады, суытып сүзеді. 1/3 стаканнан  тамақ алдында 30 минут бұрын қабылдайды. Емдеу курсы 2-3 апта. Дәрігердің белгілеуімен қабылдаған абзал.

Дәрілік түкті эрваның (Aerva lanata) тамыры мен тамыр сабағынан және әртүрлі қоспалармен бірге дайындалған дәрі дәрмектердің ұзын саны 70-ке жетеді, оларды көбіне жүрек – қан тамыр, жүйке ауруларын емдеуге қолданылады. Жүрек – қан тамыр жүйесі ауруларын емдеуге қолданылатын түкті эрваның ішкі және сыртқы нарықта жоғары сұраныста болуын және осы дәріні жасауға қажетті шөгін-шөп шикізатының тапшылығын ескере отырып, табиғи қоры өте бай, әрі өсіруге ауа-райы жағдайларын ыңғайлы, сондай – ақ оларды өңдеуді жүргізетін формацевтикалық зауыты бар Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында осы дәрілік өсімдік мәдени дақылдар санына енгізу, оны өсірудің әдістер жиынтығын жетілдіру, сақтау және алғашқы өңдеу бағытындағы ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізудің маңызы өте зор.

Жоғарыда айтылған мәселелерді ескере отырып, дәрілік шүйгіншөпті және түкті эрваны Оңтүстік Қазақстан жағдайында дақылдың барлық мүмкіндіктеріне және биологиялық ерекшеліктеріне, агротехниканың құралдарын жүйелі қолдануға, сонымен бірге егін себуді, оны күтіп – баптауды және жинауды жоғары өнімді машиналармен қамтамасыз етуге негізделген үдемелі әдістер жиынтығы бойынша өсіру өзекті мәселе болып отыр.

Зерттеу “Оңтүстік Қазақстан ауылшаруашылық ғылыми-зерттеу институты” Республикалық  мемлекеттік қазыналық кәсіпорынның тақырыбтың ғылыми жұмыстарының жоспарына сәйкес жүргізілді.

Зерттеудің мақсаты.Формацевтика өндірісінде жүрек-қан тамыры жүйесі, бауыр, бүйрек  ауруларын емдеуге дәрі-дәрмектер дайындау үшін қолданылатын аса құнды дәрілік түкті эрваны Оңтүстік Қазақстан жағдайында өсірудің, сақтау мен алғашқы өңдеудің ғылыми негізделген жүйесін жасау зерттеудің басты мақсаты болып алынды.

Зерттеудің міндеті.Өндірісте жоғары сапалы, мол өнімді түкті эрва тамырын алу үшін, оны өсірудің алғашқы өңдеудің және сақтаудың үдемелі әдістер жиынтығын жасау мақсатындағы зертеу жұмыстарының              міндеттері, олар:

- аймақтық топырақ – климат  жағдайларынескере отырып өсімдікті  көбейтудің тиімді жолын анықтау,

- дақылдың биологиялық ерекшеліктері  мен аймақтың ауа-райын басты  назарда ұстап, оның қолайлы отырғызу мерзімі мен қоректену алаңдарын айқындау;

- тамыр құрамында биологиялық  әсерлі заттардың мол кезінде  оны ысырапсыз жинаудың мерзімін  анықтау;

- өнімді алғашқы өңдеу жұмыстарында  шикізат сапасын төмендетпеу  жолдарын қарастыру;

- шикізатты қолайлы жағдайларда  сақтап, тамыр құрамындағы әсерлі  заттар мөлшерінің сақталуына  байланысты сақтау ұзақтығын  анықтау;

- өсімдікті өсірудің экономикалық  тиімділігін анықтау;

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Алғаш рет дәрілік түкті эрва Оңтүстік Қазақстан жағдайында мәдени дақылдар санына енгізіліп, жергілікті топырақ – климат жағдайлары мен өсімдіктің биологиялық ерекшеліктеріне байланысты ғылыми негізделген, оны көбейту жолдары, көшет дайындау жұмыстары, отырғызу мерзімдері, қоректену алаңдары, өнім жинау мерзімдері, шикізат өнімділігі және сапасы анықталды. Сонымен қатар тамыр сапасын тұрақтандыруға және сақтауға бағытталған алғашқы өңдеудің және тұқым жинаудың жетілдірілген жолдары айқындалды.

Жұмыстың практикалық  құндылығы. Ауылшаруашылық өндірісінде дәрілік түкті эрваны өсірудің әдістер жиынтығын енгізіп, дәрілік шикізат, яғни өсімдік тамырын өндіріп, шаруашылық тиімділігін арттыруға және осы өсімдіктен дайындалатын дәрі-дәрмектер өндіруді ұлғайтуға болады.

Осы уақытқа дейін шет елдік  шикізат өндірушілерге тәуелді болып келген отандық фармацевтика өндірісінің мұқтаждары жергілікті жерде орындалып, өзіндік құнын төмендетуге қол жеткізілді.

Кесте 1 - Түкті эрвағаның  морфологиялық сипаттамасы 

1.4 Дәрілік өсімдік  түкті эрваның сапасын анықтаудағы   биологиялық тәсілдер

Дәрілік өсімдіктер құрамындағы биологиялық әсерлі заттардың сапониндер, игілік заттары, витаминдер, органикалық қышқылдар да тағы басқа да көптеген заттар кіреді. Дәрілік өсімдіктер құрамында көптеген биологиялық әсерлі заттар болады. Осы өсімдіктерді емдік мақсатта пайдаланған сол заттар адам организміне еніп, әр түрлі физиологиялық өзгерістер туғызады. Өсімдіктердің дәрілік қасиеті осы биологиялық әсерлі заттардың түрлері мен мөлшеріне байланысты.

 Гликозидтер молекулалары қанттан (гликон ) және қантсыз (агликон), азотсыз заттардан тұратын топтарға жатады. Сақтау кезінде гликозидтер ферменттердің және сыртқы әсерлерден бұзылысқа түседі. Сондықтан жиналған өсімдікті дереу кептіріп, ал сақталған уытта дымқылданбағаны жөн. Өйткені ферменттер құрғақ өсімдікте өз әсерін жүргізе алмайды. Гликозидтердің бір тобы жүрек ауруларын емдеуге пайдаланылады. Олар өте улы. Дегенмен жүрек ауруларын емдеуге бұл гликозидтердің аз мөлшерінен жасалған препараттар өте пайдалы. Гликозидтердің ащы түрлері асқазанның ас қорыту жұмысын жақсартуға қолданылады. Гликозидтердің бір түрі сипониндер. Олар өсімдіктердің 70-тен астам тұқымдастарында кездеседі. Көбінесе қалампыр және примула тұқымдастарында сапониндер көп болады. бұлар қақырық түсіруді жеңілдетуге, зәр, өт айдауға керекті препараттарды дайындауға пайдаланылады. Соңғы жылдары флавоноидты гликозидтер бактерицидтік препараттар алуға және радиоактивті заттарды организммен шығаруға қолданып жүр. Химиялық құрамы жағынан эрваның  өте жақын, өсімдіктерде кездесетін заттардың бірі смолалар. Қою, қолға жабысатын аромат иісті, әр түрлі күрделі қосылыстардан тұратын зат. Смоланың ұзақ уақыт қатпайтын түрін бальзам деп атайды. Смоланың ұзақ уақыт қатпайтын түрін бальзам деп атайды. Смоланың бактерицидтік қасиеті өте күшті.

Алкалоидтар – табиғаттағы күрделі азотты заттар. Бұлар өсімдіктерде тұздар немесе олардың негізгі түрінде болады. бұл заттардың аты араб сөзі “алкали” – сілті және грек сөзі “ейдос” – сияқты деген екі сөзден тұрады. Бірінші рет алкалоид көкнәрден алынып, гректің ұйқы құдайы Морфейдің құрметіне морфин деп аталған. Содан кейін әр түрлі өсімдіктерден стрехнин, бруцин, никотин, атропин, хинин сияқты өте әсерлі алколоидтар алына бастаған. Алколоидтардың фармакологиялық қасиеттері алуан түрлі және әсерлі. Сондықтан болу керек, алколоидты препараттармен емдеу көбіне нәтижелі ақталады.  Елімізде өсетін көптеген өсімдіктерден алынатын алколоид мөлшері өсімдіктер өсетін жердің табиғат жағдайына, оларды жинау мен кептіру мерзіміне байланысты. Өсімдіктердегі алколоидтар мөлшері 2-3 проценттен болады. Алколоидтардың әсіресе, орталық нерв жүйесіне тигізетін фиологиялық әсері өте күшті. Оларды жоғары мөлшерде қолданғанда улану қауіпі туады да, ал за мөлшерде әсерлі емдік қасиеті болады.