Казіргі кездегі суицидалдық мінез-құлықты зерттеу жолдары

Баланың суицидальдық әрекеттерге әлеуметтік- психологиялық қатынас анықтау мақсатында ақырындап, мынадай өмірдің мәні мен өлім туралы сұрақтарға жауап алған дұрыс: «өз еркімен өлімді тандап алған адамдарды түсінуге болады»; «өмірдің мәні кейде түсініксіз, оны жоғалтып алуғада болады», «мен өмірден өз еріктерімен кеткісі келген адамдарды сынамаймын»; «қарапайым өмірде адамның өз еркімен өмірден кетуі ақталуы керек»; «адамды жақындары мен туыстары сатып кетсе, олардың әрі қарай өмір сүруге келмегенін түсінемін».

Осы және сол  сияқты пікірге оң жауап беру баланың  дүниетанымында белсенді суициальдылыққа қарсы айқындаманың жоқ екенін көсетеді.

Суицидтің алдын-алу  әлеуметтік жұмыстағы өте маңызды  және күрделі мақсаттардың бірі. Ол 40% өзін-өзі өлтіруге себеп болатын отбасындағы жанжалды реттеуден тұрады, және өмірге канағаттанбау сезімінен болған өзін-өзі өлтіру себептерін психологиялық, қажнт болған жағдайда құқықтық әдістермен жоюдан тұрады. Суицидттармен жұмыста балалық құралдарды кеңінен қолдану керек: емдеу, қолдау, қатысу техникасы, әсіресе клиентке жақын адамдар ғана емес, бөгде адамдардың қатысуы, сондай-ақ мүғалімдердің, діни адамдардың, кәрі адамдардың, және жас суицидттің қайғысын жеңілдетуге септігі тиетін барлық адамдардың қатысуы.

Жоғары суициальдық  қауіп төнгенде адамды жалғыз, көмексіз қалдыруға болмайды. Жасөспірімге коршағандардының оны камқорлыққа алғанын көрсету үшін, оның өмірлік мақсаттарының болашағы бар екенін сезіндіру үшін әлеуметтік қызметкер жасөспіріммен «суицидальды келісімге» отыру керек.[12]

        Жастар арасындағы өзін - өзі өлімге итермелеу қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл тек қана әлеуметтік мәселе емес, сонымен қатар қоғам мәселесі болып табылады. Олармен әлеуметтік қызметкерлер жұмыс жүргізеді. Ауру адамда психотерапевті ауруға ем қолданып, емдей алатынын көрсетіп сендіре білу қажет.

Осыдан барып ауру адамда психотерапевт ауру танушы, білгір дәрігер, адамды танушы, қадірлеуші деген сенім туындап, өз ауруынан жазылатынына сенеді.

Суицидті күйзелісті анықтау – ол ауру адамды түсінуден  басталады. Ауру өз күшіне сенімі артып, психикалық кризисі төмендейді.

Осы айтқандарды қорытындылай келе, өз - өзіне қол жұмсауды, өмірден  кетуді болдырпайтын жол, оның алдын - алу. Ол - адамдардың өмірден кетуге талпыныс, мінезінің өзгеруі сияқты төмендегі белгілерін байқау болып табылады:

- көп уақыт адамның күйзелуі, тамаққа зауқы соқпауы, ұйқысының келмеуі, бей - жай күйде болуы;

- «өзіне-өзі кету».  Сыртта болып жастқан жағдайларға  көңіл бөлмеу, әке - шешенің қамқорлығының  болмауы, жолдастарының менсінбеуі;

- оқуды нашар оқуы, себепсіз сабаққа қатыспауы, академиялық қарыздар, кешігу және т.б.;

- жазбаша немесе ауызша  өлім туралы айту, өзін - өзі өлтіру  туралы толғаныстар, өзінің қиыншылықтары  туралы айту, әдеби кітаптағы,  әңгімелердегі өмірден кету туралы  көп айту;

- шамадан тыс алкогольдік ішімдік ішу, есірткі немесе психотроптық әсері бар дәрі заттарды қабылдау;

- өзін - өзі дөрекі  ұстау, үйден кету, жыныстық азғындау  және т.б; 

- өз - өзіне қарамау,  киім кию талғамы болмау, сырт  көзге ерсі көріну;

- тез қызулану, ашулану,  тынышы кету, нервтік ауруға шалдығу;

- денсаулыққа, бас  ауруы туралы шағыну;

- өлім туралы, о дүние  туралы әңгімелерге қызыға қарау,  тыңдау;

- кенеттен бағалы заттарды  біреулерге сыйлау, шашу, немесе  дүниені біреуге мұрагерлікке  сыйлап хат тастау, жазып кету;

- тақау арада жақын досы немесе туысы өлсе және т.б. жағдайлар. 

Осының бәрі ол адамның  ойынан белгі береді. Бірақ бұл  белгілер өмірде дәл келе бермейді. Өмірде жасөспірім болашақта істелетін  жарқын жоспарлар, істер туралы айтып, ал ішкі ойларында өмірден кету жоспарын да құрып қояды және оны сәті түскен уақытта орындайды.[13]

Дюргейм өзінің зерттеулерінде өзін - өзі өлтірудің негізгі 3 типін бөліп қарастырды:

- эгоистік;

- альтруистік; 

-анаминдік. 

Эгоистік өзін өлтіруге, яғни индивидтің немесе жеке адамның өзі жеке яғни жағыз өзі қалуы және өмір мәнін жоғалтқандар.

Альтруистік өзін - өзі өлтіру, керісінше қоғамның индивидті тұтастай сіңіруі, басқалар үшін өз өмірін қиюы, оның өмірін өз өміріндей көруі.

Анаминдік өзін - өзі өлтіру индивидке әлеуметтік нормалар тек әлсіз әсер етіп қана қоймай, жалпы жоқ болып келеді. Дюркгейм сонымен қатар, өзін - өзі өлтірудің төртінші типін – фаталисттік деп көрсетеді.

Өмірімен қоштасатындардың саналарына өлер алдында қандай күштің ықпал ететіндігі әлі де болса белгісіз. Бірақ, суицид жолымен өмірден кететіндер өлгеннен кейін өздерінің қандай күйге түсетіндігенен бейхабар. Егер олар өз өліктерін көретін болса, онда өз денелерінен өздері жиіркенетін болар еді. Мына төменде, әртүрлі жолмен өзін - өзі өлтіргендердің қандай күйге түсетіндігі туралы айтып берсек, бұл көріністің кейбір адамдарға сабақ болары сөзсіз.

Асылып өлу.

Асылып өлген өліктің  денесін жууға, кез - келген адам кіргісі келмейді. Мойынды қысқан арқанның немесе жіптің сығымынан соң адамның тік ішегі мен қуық жолдары кеңіп, іштегі нәжіс пен қуықтағы зәр еріксіз түрде сыртқа шығып кетеді. Сасыған денеден жиіркенбейтін адам жоқ.

Биіктіктен секіріп өлу.

Мәйітхана адамдары мұндай өліктерді «фарш» деп атайды. Секундына 9,8 метр жылдамдықпен төмен қарай  құлдилаған адамның денесі жерге түсісімен мылжа - мылжа «фаршқа» айналады. Сүйегі мен бұлшық еттеріне дейін езіліп кететін өліктің ішкі құрылысы сыртқа қарай ағып кетеді. Мұндай өлікті кебінге орамастан буып тастайды. Осының өзінде там - тұмдап ішкі іш құрылысы сыртқа төгіліп жататын өліктен туыстарының тезірек жерлеуге асығатындары рас.

Улы сұйықтық ішіп өлгендер.

«Уксус ішіп өліпті»  деген сөзді жиі естиміз. Уксусты  ішкендердің аузы мен көмейі, одан кейін асқазан жолдары толығымен  күйіп кетеді және ол адам бірден өліп кетпестен, әбден қиналып, аузынан ақ көбігі ағып жатып жан тапсыратыны сөзсіз. Мұндай өліктің түріне қарау аса қорқынышты болғандықтан оның бетін көпшілікке көрсетпеген дұрыс.

Дәрімен уланғандар.

Ұйқы немесе психотроптық дәрілер ішіп өмірден қоштасатындар да бар. Дәрінің күші адам бойына жайыла бастасымен ақыл - есін толығымен жоғалтқан пақырдың басынан кешкен күйін тілмен жеткізіп айтудың өзі қиын. Көзі шарасынан шыға бақырайып, бет-аузы қисайып қалған өліктің түрінен ет-жақытндарының өзі шошитын болады.

Атылып өлетіндер.

Өзін - өзі атып тастайтындардың көбісі дерлік қаруы бар адамдар. Олардың басым көпшілігінің қызметте істейтіндер екендігі рас. Бұлар негізінен өзін - өзі басынан атады. Ал басқа тиген оқтың миды жан - жаққа шашып жіберуі мен көзді ағызып жіберетіндігі туралы естіп жатамыз. Мұндай өліктің басын сәл де болса қалпына келтіріп, адам бейнесінде жерлеу үшін, туыстары мәйітхана қызметкерлеріне ақша беріп жатады. Ал кейбір адамдар өздерін ірі калибрлі (винтовка, автомат) мылтықтарымен ататындықтан олардың басынан ештеңе де қалмайтынды. Мұндай жағдайда оларды бассыз күйінде жерлеуге тура келеді.

Өзін - өзі өртеу.

Бұл аса қорқынышты да азапты өлім. Денесі күйіп өлген  адамның тізесі бүгіліп, қолдары  алға қарай созылған күйінде бүрісіп  қалады. Ал енді күйіктен өлген адамның түріне қарамағанның өзі дұрыс. Мұндай өліктің денесін табытқа жатқыза алмайсың. Ал егер кебінге оралып қойылатын мұсылман дінінен болатын болса, онда ішкі үйіне кіргізіп қою үшін оның аузын екі адам сиятындай етіп кеңейтуге туралы келеді.[14]

Негізінде «Құдай берген жанды, құдайдың өзі алуға тиісті»  деген сөздің дұрыстығына көзімізді  жеткізу үшін, құдай берген жанды  адамның өзі алған жағдайда оның өлі денесінің қандай күйге түсетіндігі  туралы айтып бердік. Жоғарыдағы әр түрлі жолмен өзін - өзі өлтіргендердің өлгеннен кейінгі денелерінің кейпінен адамдардың жиіркеніп, ет - жақындарының да шошынатындығын көріп отырмыз. Ал егер адамның маңдайына жазылған жазмыштың жазуына сәйкес болса, онда тірілердің жиіркеніштік сезімі мен қорқынышын туғызбаған болар еді.

Амал нешік, күн сайын  бұл өмірде өтіп жататындардың ішінде өзін - өзі өлтіріп тастайтындар жиі кездесіп отырады. Бұл күнә және кешірілмес қателік. Сондықтан да, өзіне - өзі қол жұмсауды ойлап жүретінде немесе жүргендер болса олардың өлгеннен кейін өз өліктерінің қандай күйге түсетіндігі мен елдің қалай қарайтындықтары туралы көріністерді шынайы түрде беріліп отыр

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3 Кризистік көмек

 

         Кризистік психотерапияның бірінші кезеңі – кризистік көмек сатылары.

Мерапевтік контакт (байланыс) – пациенттің (аурудың) қалай ауратынынсынсыз  шындықпен тыңдап, ал ауруға ақ көңілмен қарап сеніміне кіру қажет, яғни жалпы әлеуметтік жұмыскер қызметі – бұл адамдар арасындағы сенім аймағын орнату. Ол үшін әлеуметтік қызметкер келесі сапаларға ие болу керек. Яғни қайырымдылық, мақсаттылық, мәдениетті және құпияны сақтау қажет т.б.

Ауру адамда психотерапевті ауруға ем қолданып, емдей алатынын көрсетіп сендіре білу қажет.

Осыдан барып ауру адамда психотерапевт ауру танушы, білгір дәрігер, адамды танушы, қадірлеуші деген сенім туындап, өз ауруынан жазылатынына сенеді.

Суицидті күйзелісті анықтау – ол ауру адамды түсінуден  басталады. Ауру өз күшіне сенім, психикалық кризис төмендейді.

Ауруға қатынасы жоқ  әңгімелер жәй тыңдалып, шын ықылас, пейіл білдіру қажет. Әңгіме барысында  әрдайым суицидтік қатерге көңіл  бөліп, оны анықтау керек (Каплан, Сэдок 1991-1998).

Жалғыздық, хроникалық аурулар, тақауда жақын адамын жоғалтса, бұрын өзіне - өзі қол жұмсады ма осының бәрін анықтау керек. Кейбір кезде жасөспірімнен тікелей өлгің келе ме деп сұраған да жөн. Ерте кездегі өлгің келе ме деген сұрақ ауруды өлімге итермелейді деген жаңсақ пікір. Жасөспірім өлім жолын одан басқа жерлерден де табады. Ал бұл сұрақты басқаша да қоюға болады. Мысалы: «Сізді өмірде ұстап тұрған не ?» Өмірдегі тәжірибе, суицидке бел буған адамдар тура және жалтартпай жауап беретінін көрсеткен. Себептері: (отбасы, жақын адамдары). Осындайда ол адамдарда өз - өзіне қол жұмсау үлкен күнә, масқаралық екен деген ой туындайды.

Суицидке жақын жасқа, жасөспірімге алдын - алу жолдары немесе жаңсақ пікірден сақтау:

1. Әр өлім, өзін - өзі өлтіру туралы жастар аузынан шыққан әңгімелерді жіті бақылап, шаралау қолдану;

2. Егер жасөспірім  депрессияда болса (15% жастар мен  жасөспірімдерде күйзеліс кездеседі). (Каплан, Сэдок 1991-1998). Оның жағдайына  бейқам қарауға болмайды, қатерді  жоқ деп те азайтуға, кемітуге  де болмайды, оны жұбатып көмектесу  керек. Тақаудағы істеген істерін мақтап, оны бағалайтыныңызды көрсетіңіз.

Оған күйзеліс пен  шаршау бар адамдарға тән екенін оны жеңе білу керектігін түсіндіру  керек, содан жеңілдік туып, қиындық алыстайды (Вуалис 1998);

3. Егер жасөспірім  өлімге дайындала бастаса онда одан қандай жол дайындағанын, жоспары бар ма, не істейтінін анықтап, жағдай қиынға айналса:

- кәсіби психотерапевт  көмегіне жүгіну;

- жасөспірімнен кездейсоқ  жағдай әсерінен өлімге бармау  туралы сөз алу немесе «сенім  телефонына» сөйлесуді түсіндіру.

- Өмірге қатерлі заттарды  тығу (таблеткалар, бритвалар, пышақтар  және т.б). ол заттар өзін-өзі  өлтіруге апаруы мүмкін.

Соңынан ауру адаммен  психотерапевтік жұмыстар жүргізіліп, пациенттің ішкі өзгерістерін бақылаған  жөн.

Кризистік көмекті суицидтік  тенденцияның азайып, екінші емдеу кезеңі – кризис психотерапияның – кризистік көмек беру кезеңіне кіріскенде орындалады деуге болады.

Қатерлі кризистен өту  кезеңінде – суицидтік қатер  минимумге түсіп адам ішкі өзгеріске  ұшырап дене жағдайы жақсарып, өмірге деген құштарлық оянады. 

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

1. А.Н.Агафонов, К.Н.Менлибаев  «Социальная работа с молодежью»  учебное пособие. Типография издательства  КарГУ им. Е.А.Букетова. -Караганда, 2003.

2. “Жас Алаш” газеті. 2002 жыл. 31 қазан. № 130, 6 бет

3. Каракулова З. Суйцид проблема социальная. Наука Казахстана – 1999.

4. Э. Дюркгейм. Самоубийство: Социологический  этюд.-М.,1994.

5. Теория социальной работы: Учебник/Под ред. Е.И. Холостовой. – Москва 1998.

6. Орлова И.Б.Самоубийство – явление социальное // Социологические исследования. №4.– 2001.

7. Менлибаев К.Н., Туганбекова К.М., Черная Г.Г., Каргин С.Т. Социальная работа: Учебное пособие. Караганда 2000.

8. Фирсов М.В. Введение в теоретические основы социальной работы: историко-понятийный аспект/Москва 1997.

9. Сарсенова Ж.Н. Социальная работа: Учебное пособие. – Алматы:    Полиграфия-сервиси 2004.

10. Основы социальной работы: Учебник /Отв. ред. П.Д. Павленок. – Москва 2000.

11. Гилинский Я. Афанасьев В. «Социология девиантного поведения»

12. Никитина В.А  «Девиантное поведения детей и подростков»

13. Агафонов А.Н. «Девиантты мінез-құлық» 2003 ж